Altijd hebben mensen nagedacht over het kwaad, dat in alle tijden en in alle culturen aanwezig is. Oorlogen, twisten, conflicten liggen blijkbaar in de natuur van de mens. De bekende Duitse filosoof Safranski analyseert het probleem vanuit een cultuurfilosofische traditie. Via mythische verhalen, literatuur, religieuze tradities en talrijke filosofen zoekt hij naar de antropologische kern van de mens. Hij legt een wezenlijk verband met de vrijheid. Is de mens een vrij wezen die kan kiezen tussen goed en kwaad? Welke rol speelt de kennis hierin? Safranski daagt uit om hierover van gedachten te wisselen.

1. Safranski
Het kwaad
Het drama van de vrijheid
04-03-2015 Agnes Claeys

2. 3 invalshoeken
• Oosprongsmythen: verklaringsgrond met suggestieve,
richtinggevende waarde
• Wortels van het westerse denken
– Klassieke Oudheid
– Joods-christelijke traditie
– Verlichting
• Confrontatie met hedendaags denken en samenleving
04-03-2015 Agnes Claeys

3. I. Oorsprongsmythen en mensbeeld
04-03-2015 Agnes Claeys
GoyaMasaccio

4. I. Oorsprongsmythen en mensbeeld
• Griekse cultuur: theogonie (Hesiodos)
• Bijbel: Genesis
• Chaos en Kosmos: eros en” burgeroorlog tussen
de goden”
• Schepping en het Aards Paradijs
• Prometheus en doos van pandora
• Zondeval, erfzonde, kwaad en herstel
04-03-2015 Agnes Claeys

5. 2. De filosofische traditie
Klassieke denken
• Natuur van de mens (empirie of beeld)
• Zelfinzicht (Socrates): via de rede naar de
waarheid
• Zelfwording en deugd (4 kardinale deugden)
• Zelfverlossing (Plato)
04-03-2015 Agnes Claeys

6. 2. De filosofische traditie
Christendom en Augustinus
• Invloeden van de antieke filosofie, Plotinos en
het manicheïsme
• Vrijheid ( Confessiones)
• Schepping en Verlangen
• Gericht naar God (transcendentie)
• Einstein
04-03-2015 Agnes Claeys

7. 2 sporen
mens- en wereldbeeld
• Gericht naar de transcendentie (God, Natuur,
Totaliteit, Ene): theologie (Thomas …) en
wetenschap; gericht op samenhang en een
eenheidsvisie
• Gericht naar de mens-zelf (humanisme)
04-03-2015 Agnes Claeys

8. 2. De filosofische traditie
Verlichting
Kader: Dynamiek van de geschiedenis vanaf de 17de
eeuw
• Waarheid wordt wetenschappelijk ( Scientific
revolution, onderzoek en zekerheid): onttovering van
de wereld
• Geboorte van het subject (bevrijding van de mens),
autonomie (t.a.v. gezag van kerk en koning)
• Maatschappelijke orde verstoord (burger- en
godsdienstoorlogen, absolutisme en geboortepijnen
van de democratie, industriële omwenteling … )
04-03-2015 Agnes Claeys

9. Metafysica onder druk
Nieuwe vragen (enkele voorbeelden)
Waarheid: idealisme en materialisme
• Schelling: zichzelf tot bewustzijn scheppende God; universele wil
tegenover particuliere wil
• Hegel en Weltgeist
• Feuerbach en materialisme
• Romantiek
Subject: autonoom? (Kant)
• Schopenhauer: onderworpen aan blinde wil (vrijheid in
wereldverzaking),
• Hobbes: homo homini lupus
Maatschappelijke orde: tegen het kwaad en voor verbetering van de
wereld (project)
04-03-2015 Agnes Claeys

10. A. Tegen het kwaad
• Kant (en Habermas): ‘Zum ewigen Frieden’:
– rol van de staten (democratie, wereldhandel,
openbaarheid) en vrede: regulerend begrip (“Mensheid
bestaat dus onder vorm van het ‘also’ ”)
– mens als redelijk wezen en wereldburger
• Kritiek:
– Tegen de abstractie (Le Maistre …)
– Mens is conflictwezen en cultuurwezen (Scheler en
Schmitt)
– Mens is ondoorgrondelijk en open wezen (Plessner)
04-03-2015 Agnes Claeys

11. B. Project
Naar een betere wereld en mens
• Rousseau en le Moi commun (cf. republikeinse
waarden); vervreemding als kwaad (kennis en
objectivering)
• Gehoorzamen aan de rede en de wetten:
positivisme. Het kwaad wordt domheid of
luiheid
• Maakbare samenleving (wetenschappen):
Marxisme, sociologie, biologie, neurologie …
• Maakbaarheid van het geluk (onderzoek)
04-03-2015 Agnes Claeys

12. Tegenreactie
pleidooi voor vrijheid
• Heine en Duitse romantiek
• Vrijheid en de ingenieurs van de ziel
• Berlin: positieve en negatieve vrijheid
• Liberalisme en vertrouwen in de markt (zie
Madison) en vrijheid in de privésfeer
04-03-2015 Agnes Claeys

13. 3. Kunst en religie
omgaan met vrijheid en het kwaad
• A. Naar de Heart of Darkness
• B. Zin van de kunst
• C. Rol van de kennis
• D. De waardigheid van de mens
04-03-2015 Agnes Claeys

14. Naar de ‘Heart of Darkness’
• Breuk met het christelijk denken
“De kunstenaar als schepper-dat zou hubris zijn. God heeft de
wereld uit het niets geschapen, de mens komt zoiets niet toe.
Daarom is het middeleeuws begrip van de kunst gedefinieerd
door het concept van nabootsing of symbolisering.”
(Savonarola tegenover G. Bruno)
• Kant en het subject
maar categorische imperatief (transcendent)
04-03-2015 Agnes Claeys

15. Bevrijding van het subject
• Het kwaad denken
– Sade
– Geweld als oerfenomeen
– Antiburgerlijk geweld (Flaubert, Baudelaire)
• Subjectiviteit (of triomferend zelfbewustzijn) en
de autonomie van de kunst: kunstreligie (Wagner
bij de Götterdämmerung): adel van de poèsis
• Ontdekking van het nihilisme van Conrad en
Sartre
04-03-2015 Agnes Claeys

16. Zin van de kunst
• Zelfrechtvaardiging: Hoffmansthal, Tolstoj,
Brecht, agit kunst, Adorno, jaren 68 …, maar ook
Lenin…: morele houding en artistiek geweten
• Kunst in dienst van het humane; Schiller
(vrijheid), Wagner (veredeling), Nietzsche
(zelfontplooiing en elitarisme)
• Actueel: nut en de macht van de markt
(utilitarisme)
• Autonomie van de kunst (Kafka, Nabokov en
Bataille)
04-03-2015 Agnes Claeys

17. Rol van de kennis
• Terug naar de oorsprong:
– Griekse tragedies (Oedipoes) en kennis als waarde
– Prediker (leefbare en onleefbare kennis)
• Krenkingen: kosmologisch, biologische,
psychologisch (en neurologisch)
• Nihilisme; alsolute doelloosheid, de ‘dood van
God’ en het celebreren van het leven (kunstwerk)
• Ontdekking van de afgrond: Auschwitz en
biologisme (biofascisme, strijd tussen goed en
kwaad, messianisme)
04-03-2015 Agnes Claeys

18. Waardigheid van de mens
als tussen-wezen
• Job en de onrechtvaardigheid en
fundamenteel vertrouwen in het zijn en in het
transcenderende zelf (God in hem)
“weigert verraad te plegen aan de transcendentie” (p. 260)
• Faust (steeds wedergeboorte) en Mephisto (“ Ich
bin der Geist, der stets verneint!Und das mit Recht; denn
alles, was entsteht,Ist wert, daß es zugrunde geht;
• Besef van de contingentie (wet van de
entropie) en de voortdurende schepping uit
het niets (liefdesdaad)
04-03-2015 Agnes Claeys

19. Hoe omgaan met de contingentie?
• Mens is betekeniszoekend
“We verlangen ernaar onszelf te kunnen lezen, als een tekst die iets
betekent. Sinds haar begin wordt de filosofie door dat verlangen naar
zin gedreven.”
• Religie als ontzag voor het ondoorgrondelijke
“ In het licht van het geloof wordt de wereld groter, want ze
bewaart haar geheim, en de mens begrijpt zichzelf als een
deel ervan.” (tegen ideologie)
• Besef van de raadselachtigheid van de vrijheid
04-03-2015 Agnes Claeys

20. Riskante vrijheid
• “Wie door de goede geesten verlaten is en de goede gronden
heeft verloren, moet alles zelf maken. Voor wie ophoudt in
God te geloven blijft er niets anders over dan in de mens te
geloven. Daarbij kunnen we tot de verrassende ontdekking
komen dat het geloof in de mens misschien lichter viel toen
we nog de omweg via God namen.” (p. 240)
• “Indachtig het kwaad dat we kunnen doen en dat ons wordt
aangedaan, kunnen we altijd proberen te doen alsof een god
of onze eigen natuur het goed met ons voor heeft.”(p. 274).
04-03-2015 Agnes Claeys