1. ÓÄÈÐÒÃÀË ÕÈ×ÝÝË
Áýëòãýñýí: Á. Áàëäàí-Îñîð
Óëààíáààòàð 2011

2. Óäèðòãàë õè÷ýýëèéí çîðèëãî,
çîðèëò
Çîðèëãî:
Ýêîëîãèéí ø/ó-íû òàëààðõè åðөíõèé
îéëãîëòûã өãөõ:
Çîðèëò:
Ýêîëîãèéí ø/ó-íû òүүõ
Ñóäëàõ çүéë
Ñóäàëãààíû àðãóóä
Ýêîëîãèéí ñàëáàð óõààíóóä
Ýêîëîãèéí õү÷èí çүéë, àíãèëàë

3. Ýêîëîãèéí øèíæëýõ
óõààíû òүүõ
Ýêîëîãèéí ø/ó-íû òүүõèéã òàâàí
үå áîëãîæ àâ÷ үçäýã.
1. Ýðòíèé үå: ÌÝӨ 5-ð çóóíààñ ÌÝ õүðòýëõ
2. Ñýðãýí ìàíäàëòûí үå: 1800 îí õүðòýëõ
3. Äàðâèíû өìíөõ үå:
4. Äàðâèíû үå:
5. Îð÷èí үå:

4. Ýðòíèé үå
(ÌÝӨ 5-ð çóóíààñ ÌÝ õүðòýëõ)
Экологи гэдэг Ш/У тодорхой ялгараагүй
байсан хэдий ч байгалийн ухааны
талаархи ерөнхий ойлголт бий болсон
байсан. Анаксимандр, Ксенефон,
Эмпедокл зэрэг эрдэмтэд амьтан,
ургамлын гарал үүсэл, өсөлт
хооллолтын талаархи учир шалтгааныг
тайлбарлахыг оролдож байсан.

5. Ñýðãýí ìàíäàëòûí үå.
(ÌÝ 1-ð çóóíààñ 1800í îí õүðòýëõ)
Àìüä åðòөíö, òүүíèé îëîí õýëáýðèéí
òàëààðõè îéëãîëò ìàø èõ õóðèìòëàãäàæ,
ýêîëîãèéí òóõàé áàðèìòóóä öóãëàð÷,
áèîëîãèéí ñàëáàð ø/ó-íóóä ýð÷èìòýé
õөãæñөí. Ýíý öàã үåèéí òîìîîõîí
òөëөөëөã÷ áîë
Æ. Áþôôîí (1707-1788) þì.

6. Äàðâèíû өìíөõ үå
Ýêîëîãèéí ø/ó-íû ñóóðü òàâèãäàæ
áàéñàí. Ôðàíöûí ýðäýìòýí Äå Ìàëå
Àìüä áèåèéí çîõèëäîëãîîíû òàëààð
áè÷èæ “Çîõèëäñîí íü àìüä үëäýæ,
çîõèëäîîãүé íü үõíý” ãýñýí үçýë ñàíààã
àíõ ãàðãàæ èðñýí áàéíà.

7. Äàðâèíû үå
Ýíý үåä áàéãàëèéí áàÿëãèéã àæ àõóéä
àøèãëàõ òàëààð íèëýýä ñóäàëãàà
õèéãäñýí áà ýíý үåä Äàðâèíû
“Áàéãàëèéí øàëãàðëûí çàìààð çүéë
үүñýõ íü” ãýäýã àëäàðò íîìîî õýâëүүëæ
өөðèéí ýâîëþöèéí îíîëîî
äýâøүүëñýíýýðýý îíöãîé à÷
õîëáîãäîëòîé.

8. Îð÷èí үå
Ýêîëîãèéí ø/ó ýð÷èìòýé õөãæèæ
áàéíà. Ãîë àñóóäàë íü áèîëîãèéí
áүòýýãäýõүүí áà ïîïóëÿöèéí
äèíàìèêèéã àøèãëàõ àñóóäàë þì.
Äèíàìèêèéí үíäñýí çүé òîãòîëä:
1. Àøèãòàé áà õîðòîé îðãàíèçìûí òîî
òîëãîéã çîõèöóóëàõ.
2. Áèîöåíîçûí áүòýö, áүðýëäýõүүíòýé
õîëáîîòîé àñóóäëóóäûã ìýäýõ.

9. Îð÷èí үåä ýêîëîãèéí ø/ó íü äàðààõü
àñóóäëóóäûã øèéäýõýä ÷óõàë үүðýãòýé.
1. Áàéãàëèéí íөөöèéã çîõèñòîé àøèãëàõ
àñóóäàë
2. Áàéãàëü, õүí, үéëäâýðëýëèéí үéë
àæèëëàãààíû óÿëäàà õîëáîî
3. Áèîëîãèéí ÿíç áүðèéí òөâøèíä áàéãàà àìüä
áèå ìàõáîäèéí åðөíõèé çүé òîãòîëûã íýýõ
4. Ýêîëîãèéí õÿìðàëûí àñóóäëûã çөâ çîõèñòîé
øèéäâýðëýõ

10. Ýêîëîãè õýìýýõ íýð òîìú¸îã àíõ 1866 îíä
Ãåðìàíû áèîëîãè÷ Ý.Ãåêêåëü “îðøèõ
îð÷íû òóõàé øèíæëýõ óõààí” ãýñýí
óòãàòàéãààð õýðýãëýæ èðñýí áөãөөä óã
үãèéí үíäýñ íü “oikos”- ãýð, ñóóö, õîðîãäîõ
ãàçàð, “logos”- Ñóðãààë, øèíæëýõ óõààí
ãýñýí óòãàòàé. Ýíý ø/ó íü 1930 ààä îíîîñ
áèåý äààñàí ø/ó ãýäãýý õàðóóëæ ýõýëñýí
áөãөөä ýíý үåýñ ìàø ýð÷èìòýé õөãæèæ
ýõýëñýí.

11. Ýêîëîãèéí ø/ó-íû ñóäëàõ
çүéë
Ýêîëîãèéí ø/ó íü àìüä îðãàíèçìûí
õîîðîíäûí áîëîí õүðýýëýí áóé
îð÷èíòîé õýðõýí õàðèëöàí óÿëäàà
õîëáîîòàé îðøèí òîãòíîäãèéã ñóäàëäàã
ø/ó þì.
Òîâ÷îîð õýëáýë àìüä áèåèéã ñóäàëäàã
øèíæëýõ óõààí þì.

12. Ñóäëàõ çүéë
Àìüäðàõ îð÷èí, òүүíèé õýëáýð, õýâ ìàÿã
Ýêîëîãèéí õү÷èí çүéë, òýäãýýðèéí îðãàíèçìä
үçүүëýõ íөëөө
Ïîïóëÿöè, òүүíèé áүòýö, òîî òîëãîéí äèíàìèê,
àâòî çîõèöóóëãà
Áүëãýìäýë, ýêîñèñòåìèéí áүòýö áүðýëäýõүүí,
õàðèëöàà õîëáîîíû çүé òîãòîë.
Èäýø òýæýýëèéí õýëõýý, ýíåðãèéí óðñãàë
Áàéãàëèéí òýíöâýð, äèíàìèê, ñóêöåññ

13. Ýêîëîãèéí ñóäàëãààíû
àðãóóä
Àæèãëàëòûí àðãà
Ëàáîðòîðèéí ñóäàëãààíû àðãà
Ýêîëîãèéí ìîíèòîðèíãèéí àðãà
Ìàòåìàòèê çàãâàð÷ëàëûí àðãà

14. Ñàëáàð ø/ó-íóóä
Ýêîëîãèéí ø/ó íü áèîëîãèéí ø/ó íààñ үүñ÷
õөãæèõ ãàðààãàà ýõýëñýí. Îð÷èí үåä ìàø
îëîí ñàëáàð ø/ó-òàé áîëñîí.
Ñàëáàð áүð өөð өөðèéí îíöëîãòîé ÷
õîîðîíäîî áàéíãûí õîëáîîòîé áàéäàã.
Õàìãèéí åðөíõèéä íü
1. Îíîëûí áóþó Ñîíãîäîã ýêîëîãè
2. Õàâñàðãà ýêîëîãè ãýæ àíãèëäàã.

15. Ñóäëàà÷èä ñîíãîäîã ýêîëîãèéã
1. Àìüòíû ýêîëîãè
2. Óðãàìëûí ýêîëîãè
3. Áè÷èë áèåòýíèé ýêîëîãè ãýæ àíãèëäàã.
Ãýâ÷ ýêîëîãèéí ñàëáàð ø/ó-íûã өөð îëîí ÿíçààð
àíãèëæ áîëäîã.

16. ßìàð òөâøèíä ñóäàëãàà õèéæ
áàéãààãààð íü
Áîäãàëèéí ýêîëîãè
Ïîïóëÿöèéí ýêîëîãè
Áүëãýìäëèéí ýêîëîãè
Ëàíäøàôòûí ýêîëîãè
Ýêîñèñòåìèé ýêîëîãè
Áèîñôåðèéí ýêîëîãè
Äàÿí äýëõèéí ýêîëîãè ãýæ òóñ òóñ àíãèëíà.

17. Ñóäàëãààíû îáüåêòýýñ
õàìààðààä
Óðãàìëûí ýêîëîãè
Àìüòíû ýêîëîãè
Үéëäâýðèéí ýêîëîãè
Õîòûí ýêîëîãè
Èíæåíåðèéí ýêîëîãè
Õөäөө àæ àõóéí ýêîëîãè
Àãíóóðûí ãýõ ìýò ýêîëîãè

18. Îð÷èí áүðäýë õýñãèéí
îíöëîãîîð íü
Ýõ ãàçðûí ýêîëîãè
Äàëàé òýíãèñèéí ýêîëîãè
Öýíãýã óñíû ýêîëîãè
Õýýðèéí, îéí, öөëèéí ýêîëîãè
Õүíèé ýêîëîãè
Öàöðàãèéí ýêîëîãè
Õîòûí ýêîëîãè
Íèéãìèéí ýêîëîãè ãýõ ìýòýýð

19. Ýêîëîãèéí õү÷èí çүéë
Îð÷èí ãýäýã íü “Àìüä îðãàíèçìûã õүðýýëýí áóé
àìüä áîëîí àìüãүé áàéãàëèéí áүõèé ë öîãö
çүéëñèéã ÎÐ×ÈÍ ãýäýã”.
Àìüä îðãàíèçìä үéë÷èëæ áóé îð÷íû òóñãàé øèíæ
÷àíàð áүõèé íөëөөëëүүäèéã ýêîëîãèéí ÕҮ×ÈÍ
ÇҮÉËÑ ãýäýã.
Õү÷èí çүéëñ àìüä îðãàíèçì áүðä õàðèëöàí
àäèëãүé íөëөөëäөã.
Ýíý íü àìüä áèåä àøèãòàé áîëîí õîð óðøèãòàé
áóþó ñөðөã íөëөөòýé áàéæ áîëíî.

20. Ýêîëîãèéí õү÷èí çүéëñèéí
àíãèëàë
Ñàâ åðòөíöèéí õү÷èí çүéëñ – Àáèîòèê
Øèì åðòөíöèéí õү÷èí çүéëñ – Áèîòèê
Õүí òөðөëõòөíèé õү÷èí çүéëñ- Àíòðîïîãåí

21. Ñàâ åðòөíöèéí õү÷èí
çүéëñ
Óóð àìüñãàëûí. (ãýðýë, òåìïåðàòóð, ÷èéã àãààðûí
äàðàëò ãýõ ìýò)
Õөðñíèé áóþó ýäàôèê õү÷èí çүéë
Õîòãîð ãүäãýðèéí áóþó ðåëüåôèéí õү÷èí çүéëñ
Óñíû áóþó ãèäðîëîãèéí õү÷èí çүéëñ

22. Øèì åðòөíöèéí õү÷èí çүéëñ
Óðãàìàë õү÷èí çүéë
Àìüòàí õү÷èí çүéë
Áè÷èë áèåòýí õү÷èí çүéë
Âèðóñ õү÷èí çүéë
Ìөөã õү÷èí çүéë

23. Õүíèé õү÷èí çүéëñ
Øóóä íөëөөëөõ õү÷èí çүéëñ
Æèøýý íü: Àìüòàí óðãàìëûí òîî
òîëãîéä øóóä íөëөөëæ áàãàñãàõ.
Äàì çàìààð íөëөөëөõ õү÷èí çүéëñ
Æèøýý íü: Çàì õàðèëöààíààñ áîëæ
àìüòàä áîîãäîõ.

24. Õү÷èí çүéëñèéã үðãýëæëýõ
áàéäëààð íü
Óäààí õóãàöààíû òóðø òîãòâîðòîé áàéõ õү÷èí
çүéë. ( íàðíû ãýðýë, òàòàõ õү÷ )
Õóâüñàõ õү÷èí çүéë. Äîòîð íü
1. Çүé òîãòîëòîé үå÷ëýí äàâòàãääàã. ( óëèðàë, æèë,
äàëàéí òàòàëò, òүëõýëò ãýõ ìýò )
2. Òîäîðõîé үå÷ëýëãүé òîãòìîë áèø äàâòàãääàã. (
öàã óóð, èäýø òýæýýë, өâ÷èí )

25. Õү÷èí çүéëñèéí îðãàíèçìä
íөëөөëөõ үíäñýí ÷èãëýë
Îðãàíèçìûí ôèçèîëîãè, áèîõèìèéí ïðîöåññèéã
çîõèëäîëãîîíû өөð÷ëөëòөíä äóóäñàí öî÷ðîîã÷
áîëäîã.
Өãөãäñөí íөõöөëä çîõèöîí àìüäðàõ áîëîìæãүé
áàéäëûã íөõöөëäүүëýã÷ õÿçãààðëàã÷ áîëäîã.
Îð÷íû áóñàä õү÷èí çүéëñèéí өөð÷ëөëòèéã
èëòãýñýí äîõèî áîëäîã.

26. Îïòèìóìûí õóóëü
Îðãàíèçìä үéë÷èëæ áóé ýêîëîãèéí õү÷èí
çүéëñèéí õàìãèéí òîõèðîìæòîé õýì õýìæýýã
îïòèìóì áóþó îïòèìàëü íөõöөë ãýäýã.
Îïòèìóì õýìæýýíýýñ äýýøëýõ ýñâýë
äîîøèëáîë îðãàíèçìûí õýâèéí àìüäðàõ
áîëîëöîî àëäàãäàæ óëìààð үүíýýñ öààø
õýòýðâýë ìөõäөã. Ãýõäýý õү÷èí çүéëñ íü
îðãàíèçì áîëãîíä õàðèëöàí àäèëãүé
íөëөөëäөã ãýäãèéã ìýäýõ õýðýãòýé.

27. Îïòèìóìûí õóóëèéí ãðàôèê
Îïòèìóì – Îðãàíèçì àìüäðàõ õàìãèéí òîõèðîìæòîé íөõöөë
Ïåññèìóì – Îðãàíèçìûí àìüäðàëûí äîðîéòëûí áүñ
Ìөõëèéí áүñ - Îðãàíèçì àìüäðàõ ÷àäâàðûí õÿçãààð

28. Õÿçãààðëàõ õү÷èí çүéëèéí
äүðýì
Îð÷íû õү÷èí çүéëүүä îðãàíèçìûí
òààëàìæòàé õýìæýýíýýñ çөðæ áàéâàë
òóõàéí íөõöөëä îðøèí àìüäðàõ áîëîìæ
áàãàñäàã.
Õү÷èí çүéëñèéí àëü íýã íü õÿçãààðûí
öýãýýñ äàâáàë áóñàä õү÷èí çүéëñ
õè÷íýýí òîõèðîìæòîé áàéëàà ÷ îðãàíèçì
ìөõäөã.

29. Õү÷èí çүéëñèéí õàðèëöàí
үéë÷ëýë
Àëèâàà õү÷èí çүéëñ íü îðãàíèçìä
äàíãààðàà үéë÷èëäýããүé áөãөөä áàéíãûí
õàìòðàí õîðøèæ үéë÷èëæ áàéäàã. Ýíý
÷àíàð íü áèå áèåý ñóëðóóëàõ áîëîí
ýð÷èìæүүëæ áàéäàã. Æèøýý íü ÷èéã-
òåìïåðàòóð, ýñâýë òåìïåðàòóð- ñàëõè
ãýõ ìýò

30. Äүãíýëò
Ýêîëîãè íü àìüä îðãàíèçìûã ñóäàëäàã ø/ó þì.
Áèîëîãèéí ø/ó-íààñ ÿëãààòàé òàë íü
îðãàíèçìóóäûí õîîðîíäûí õàðèëöàà áîëîí
õүðýýëýí áóé îð÷èíòîé õàðèëöàí õîëáîîòîé
áàéäãèéã ñóäàëíà.
Áèîëîãèéí ø/ó-íààñ үүñ÷ õөãæñөí õýäèé ÷ òүүíýýñ
äóòàõààðãүé òîì ø/ó áîëîí õөãæñөí.
Àìüä áèå îðãàíèçìä õү÷èí çүéëүүä áàéíãà
үéë÷èëýõäýý ýåðýã áîëîí ñөðөã íөëөөëëèéã
үçүүëæ áàéäàã.
Îðãàíèçìûí òàðõàëò áîëîí çîõèëäîëãîîã áèé
áîëãîæ ìөí õÿçãààðëàäàã áàéíà.

31. Ашиглах ном, сурах бичиг
1. Гүрбадам. А. Наранхажид. М. Цолмон. Ч.
Хүний экологи. УБ 2008.
2. Б.О.Я. Монгол улсын улаан ном. УБ. 1997.
3. М.У.И.С. Экологи. УБ 2003.
4. Мөнхбаяр. Х. Мөнхбаатар М.
Хялбаршуулсан экологи. УБ 2006.
5. Шагдарсүрэн. О. Экологийн үндсүүд. УБ 2004.
6. Цэндээхүү. Ц. Монголчуудын байгаль хамгаалах
ёс заншил, уламжлалаас. УБ 2001.
7. У.Б.И.С. Экологийн үндэс. УБ 1999.

32. Ашиглах ном, сурах бичиг
1. Риклефс. Р. Основы обшей экологии. Мос. 1979.
2. Шилав. И.А. Экология. Мос. 1998.
3. Дажо. Р. Основы экологии. Мос. 1975
4. Одум. Е. Экология. Мос. 1968
5. Одум. Ю. Основы экологии. Мос. 1983
6. Чернова Н.М., Былова А.М. Эколгия. Мос. 1981

33. Àíõààðàë òàâüñàí
Òà áүõýíä áàÿðëàëàà