1. 1
UNIVERSITETI I SARAJEVËS
Fakulteti i Shkencave Kriminalistike
Sarajevë
PSIKOLOGJIA FORENZIKE
(DISPENSË)
(KRESTOMACI)
Përgatiti:
Prof. dr. sc. Mujo Haskoviq
Përktheu:
Prof. Mustafë Reçica
Sarajevë / Prishtinë, januar 2008

2. 2
PËRMBAJTJA
HYRJE ............................................................................................................................................4
KAPITULLI I....................................................................................................................................6
LËNDA E PSIKOLOGJISË FORENZIKE.........................................................................................6
MODELI I PERSONALITETIT JURIDIK...........................................................................................9
SJELLJA DELIKUENTE DHE SHKAQET E SAJ...........................................................................10
FAKTORËT QË I DALLOJNË DELIKUENTËT NGA JODELIKUENTËT.......................................13
KAPITULLI II.................................................................................................................................14
PSIKOLOGJIA E DËSHMISË NË PROCEDURËN GJYQËSORE DHE NOCIONI „DËSHMI“......14
PROCESI I LINDJES SË DËSHMISË...........................................................................................15
KARAKTERI I DËSHMISË.............................................................................................................16
DHËNËSI I DËSHMISË (DEKLARATËS)......................................................................................16
PËRBËRJA, UNITETI DHE KARAKTERI INDIVIDUAL I DËSHMISË...........................................17
KAPITULLI III................................................................................................................................18
BESUESHMËRIA E TË DËSHMUARIT (DËSHMISË)..................................................................18
KRITERET E REALITETIT...........................................................................................................24
KRITERET E KONTROLLIT.........................................................................................................24
PSIKOLOGJIA E DËSHMISË SË FËMIJËVE................................................................................24
PSIKOLOGJIA E DËSHMISË SË TË MITURIT.............................................................................26
KAPITULLI IV.................................................................................................................................28
DISA ÇËSHTJE LIDHUR ME KUALITETIN E DËSHMISË DHE MUNDËSIA E GABIMEVE........28
KUJTESA (MEMORJA) DHE MUNDËSIA E GABIMEVE TË SAJ................................................30
GABIMET NË TË MBAJTURIT MEND (KUJTESË)......................................................................31
RRËFIMI (DEKLARATA), MARRJA NË PYETJE DHE MUNDËSIA E GABIMEVE......................34
RRËFIMI (DEKLARATA), MARRJA NË PYETJE DHE MUNDËSIA E GABIMEVE......................35
BAZAT E PSIKOLOGJISË SË GËNJESHTRËS...........................................................................35
MENDIMI DHE MUNDËSIA E GABIMEVE...................................................................................36
SHFAQJA E JASHTME TË NDODHIVE PSIKIKE........................................................................39
POLIGRAFI...................................................................................................................................40
PËRFUNDIM.................................................................................................................................42
KAPITULLI V................................................................................................................................42
EKSPERTIZA PSIKOLOGJIKE E BESUESHMËRINË SË DËSHMISË........................................42
PSIKO-ANALIZA DHE PROCEDURA PENALE............................................................................44
SUGJESTIONI, HIPNOZA, NARKO-ANALIZA..............................................................................46
TORTURA, NDIKIMI JOHUMAN NË NDRYSHIMIN E PERSONALITETIT..................................48
KAPITULLI VI................................................................................................................................49
“PSIKOLOGJIA E PJESËMARRËSVE NË PROCEDURËN GJYQËSORE”.................................49
PALËT NË PROCEDURËN PENALE DHE PSIKOLOGJIA E TYRE............................................49
PSIKOLOGJIA E TË PANDEHURIT..............................................................................................50
AVOKATI MBROJTËS DHE PËRFAQËSUESIT...........................................................................51
DËSHMITARI DHE DËSHMIA E TIJ.............................................................................................52
EKSPERTI, INTERPRETI DHE PROCESMBAJTËSI...................................................................53
KAPITULLI VII................................................................................................................................53
DUKURITË PSIKOLOGJIKE TË CILAT I STUDION PSIKOLOGJIA FORENZIKE.......................53
NORMALJA DHE PATOLOGJIKJA...............................................................................................54
PJEKURIA DHE PAPJEKURIA.....................................................................................................59
INTELEKTUALITET DHE DHE EMOCIONALITETI......................................................................63
RACIONALJA DHE IRACIONALJA...............................................................................................66
MOTIVIMI...................................................................................................................................... 71

3. 3
KONFLIKTET.................................................................................................................................77
MEKANIZMAT E MBROJTES.......................................................................................................81
AGRESIONI DHE DESTRUKSIONI..............................................................................................83
SIMULIMI DHE AGRAVACIONI....................................................................................................86
PSEUDODEMENCIA DHE REAKSIONI I BURGIMIT...................................................................87
KAPITULLI VIII.............................................................................................................................88
EKSPERTIZAT PSIKOLOGJIKE – FORENZIKE..........................................................................88
GJYKATA DHE EKSPERTI - STRATEGJIA E PËRBASHKËT.....................................................91
KAPITULLI IX ...............................................................................................................................93
METODOLOGJIA E EKSPERTIZËS.............................................................................................93
SHQYRTIMI I PERSONALITETIT NË PROCEDURËN GJYQËSORE.........................................96
KAPITULLI X.................................................................................................................................97
DETYRAT E VEÇANTA TË EKSPERTIZAVE PSIKOLOGJIKE NË PROCEDURËN
PENALE.........................................................................................................................................97
VLERËSIMI I AFTËSIVE PËR PËRGJEGJSHMËRI (IMPUTABILITET).......................................99
VLERËSIMI I AFTËSIVE INTELEKTUALE..................................................................................100
VLERËSIMI I GJENDJEVE AFEKTIVE.......................................................................................100
VLERËSIMI I GJENDJEVE ALKOOLIKE (DEHJEVE)................................................................102
KAPITULLI XI...............................................................................................................................103
ASPEKTET VIKTIMOLOGJIKE TË EKSPERTIZËS....................................................................103
KAPITULLI XII..............................................................................................................................106
MBLEDHJA E INFORMATAVE PËR VEPRËN PENALE (NGA QYTETARËT)..........................106
RËNDËSIA OPERATIVE E INFORMATAVE TË MBLEDHURA NGA QYTETARËT..................107
FORMAT THEMELORE TË MBLEDHJES SË INFORMATAVE NGA QYTETARËT..................108
Biseda informative ......................................................................................................................108
Intervista .....................................................................................................................................109
KAPITULLI XIII............................................................................................................................110
FENOMENI I PRANIMIT TË VEPRËS PENALE DHE DISA RREGULLA TË MARRJES NË
PYETJE TË PERSONAVE TË DYSHIMTË.................................................................................110
PRANIMI I VEPRËS PENALE.....................................................................................................111
BAZA PSIKOLOGJIKE E PRANIMIT TË VEPRËS......................................................................112
PSIKOLOGJIA E GËNJESHTRËS DHE DËSHMIJA E RREJSHME..........................................112
PRANIMI I RREJSHËM (ME VETËDIJE) I VEPRËS..................................................................112
PRANIMET E RREJSHME SI REZULTAT I MËNYRËS SË PADREJTË DHE TË PALEJUSHME
TË MARRJES NË PYETJE..........................................................................................................113
PRANIMET E RREJSHME ME PRAPAVIJË PSIKOPATOLOGJIKE..........................................114
FAZAT E PRANIMIT TË VEPRËS PENALE...............................................................................115
TËRHEQJA E PRANIMIT DHE NDRYSHIMI I DEKLARATAVE ................................................116
KAPITULLI XIV..........................................................................................................................116
ZHVILLIMI DHE DOKUMENTIMI I BISEDËS INFORMATIVE DHE I INTERVISTIMIT...............117
FORMAT E REGJISTRIMIT........................................................................................................118
UDHËZIMET TAKTIKE PËR HARTIMIN E PROCESVERBALIT................................................118
MBAJTJA E SHËNIMEVE PERSONALE....................................................................................119
INÇIZIMI ME MANJETOFON I BISEDËS INFORMATIVE DHE INTERVISTËS.........................119
INÇIZIMI VIDEO-TEKNIK I BISEDËS INFORMATIVE DHE I INTERVISTËS.............................120
PËRPARSITË DHE MANGËSITË E FIKSIMIT VIDEO-TEKNIK TË FAKTEVE..........................120
UDHËHEQJA SUPERVIZORE E FILLESTARIT........................................................................121
PËRMAJTJA DHE TEKNIKA E ANALIZËS SË SUPERVIZIONIT...............................................123
METODAT E ZHVILLIMIT TË BISEDAVE DHE INTERVISTAVE INFORMATIVE......................123
VËZHGIMI I SJELLJEVE TË NJERZËVE TË TJERË..................................................................124

4. 4
SHQYRTIMI I DOKUMENTACIONIT TË VEPRËS PENALE DHE KRYESIT TË SAJ................125
ANALIZA E INÇIZIMEVE TEKNIKE.............................................................................................125
USHTRIMI I ROLEVE .................................................................................................................125
KAPITULLI XV ..........................................................................................................................126
GJYKIMI SI DËSHMI PËRFUNDIMTARE DHE SINTEZA PSIKOLOGJIKE E ZHVILLIMIT TË
PROCEDURËS PENALE ...........................................................................................................126
VETITË PSIKOLOGJIKE TË GJYQTARIT–UDHËHEQËSIT TË PROCEDURËS......................126
PËRFUNDIMET PSIKOLOGJIKE GJYQËSORE MBI PERSONALITETIN E
GJYQTARIT.................................................................................................................................128
GJYQTARËT POROTË ..............................................................................................................130
ZHVILLIMI PSIKOLOGJIK I PROCEDURËS DHE ARRITJA E SË VËRTETËS........................131
SPECIFIKAT E ARRITJES TË SË VËRTETËS NË PROCEDURËN PENALE...........................133
ARRITJA E SË VËRTETËS PËRMES GJYKIMIT.......................................................................134
LITERATURA...............................................................................................................................138

5. 5
HYRJE
Me vite të tëra, në relacion me njeriun, ekzistojnë kundërshtime midis
psikologjisë dhe drejtësisë. Hipoteza themelore psikologjike flet për
sjelljen e determinuar njerëzore, kurse premisa e parë e drejtësisë
bazohet në indeterminizmin, gjegjësisht në lirinë e njeriut me rastin e
zgjedhjes së tij midis së mirës dhe së keqes pa marrë parasysh
karakteristikat psikologjike individuale (të individit). Meqenëse qysh në
Romën e vjetër, me lindjen e së Drejtës Romake, ishte debatuar për
karakterin e personit të dyshuar (karakterin e të dyshuarit), dhe për çdo
gjë kërkohej mendimi i opinionit të gjerë, me optimizëm mund të thuhet
se mu atje, pra që nga ajo kohë hasen rrënjët e Psikologjisë Forenzike.
Fjala „Forenzikë“ rrjedh nga fjala latine: „Forensis“që në përkthim do të
thotë: “ajo që është në shesh“, pra „sheshazi“ apo „publike“, kurse
Psikologjia Forenzike edhe sot e kësaj dite i ekspozohet apo nënshtrohet
mendimit (gjykimit) publik. Mirëpo, megjithatë, vetëm në vitet e 30-ta të
shek. XX, psikologjia dhe drejtësia i afrohen qëllimit të përbashkët, pra
bashkohen në një qëllim rreth vlerësimit më të drejtë të individit me të
gjitha karakteristikat e tij socio-psikologjike. Pra, që nga ajo kohë,
juristët presin që përmes vlerësimeve profesionale që do t’i bëhen
individit, të fitojnë njohuritë mbi profilin e tij, por edhe propozimin e
masave për risocializimin e delinkuentit dhe parashikimin e sjelljeve të tij
të më vonshme. Ndërkaq, tashmë, në pjesën dërmuese të sistemeve
gjyqësore pranohen me të madhe praktikat që, me rastin e vlerësimit të
personalitetit të të dyshuarit/akuzuarit, të merren parasysh rrethanat
psikologjike dhe gjendja e tij shpirtërore (psikike). Kjo disiplinë
shkencore tek ne studiohet vetëm disa vjetët e fundit, kurse për shkak të
rëndësisë së saj të jashtëzakonshme, është e nevojshme që këtë t’ua
ofrojmë profesioneve të ndryshme, me qëllim që njeriun dhe sjelljet e tij
t’i kuptojnë më mirë, më drejtë dhe më lehtë.
Materia e kësaj lënde mësimore ka për qëllim që studentët t’i njoftojë me
bazat e Psikologjisë Forenzike dhe me dukuritë forenzike të cilat kanë
lidhje të ndryshme apo edhe çfarëdo lidhje me drejtësinë si shkencë dhe
me praktikat e saj. Pra kjo materie ka të bëjë me studimin e proceseve
psikike lidhur me zhvillimin e aktiviteteve gjyqësore, proceset njohëse
psikike, hulumtimin e së vërtetës, zhvillimin e procedurës penale,
parandalimin (preventivën) e kriminalitetit dhe me njohjen e studentëve
me determinantet e individëve me sjellje kriminogjene, si dhe të të
dyshuarit dhe dëshmitarëve. Kështu që ata do të kuptojnë diç më tepër
për Psikologjinë Kriminalistike si disiplinë e aplikative psikologjike të
cilat njohuri, pastaj, Psikologjia e Përgjithshme dhe ajo Klinike do t’i
bartin në praktikë, para së gjithash në hulumtimin e veprave penale, në
aspektin e lidhjes së saj me kriminalistikën dhe me disiplinat tjera
shkencore të cilat merren me hulumtimin dhe studimin e kriminalitetit.
Duke pasur parasysh materien e cila do të studiohet në kuadër të
Psikologjisë Forenzike, krahas bartjes së njohurive nga psikologjia,
studentët do të mund t’i akceptojnë edhe informatat mbi karakteristikat

6. 6
e ndryshme të individëve të cilët janë të prirë për shkeljen e normave të
mjedisit të cilit i përkasin dhe jetojnë e punojnë, informatat për
psikologjinë e pjesëmarrësve në procedurën penale, siç janë: hetuesit,
dëshmitarët, kryesit e veprave penale, recidivistët, avokatët mbrojtës,
gjyqtarët, gjyqtarët porotë, paraqitësit e veprave penale, etj. dhe do të
njihen me detyrat e posaçme në mënyrë që gjykatës (forumit) t’ia ofrojë
vlerësimin për personalitetin e individit, aktivitetet kriminale të tij apo
veprimet tjera ligjore (juridike). Pra njohuria të cilën studentët do ta
fitojnë nga kjo materie, do t’iu mundësojë atyre njohjen dhe të kuptuarit
më gjithëpërfshirës të kriminalitetit, procedimin dhe risocializimin e
kryesve të veprave të ndryshme penale, por gjithnjë nga aspekti
psikologjik.
Kjo dispensë e Psikologjisë Forenzike është përgatitur për studentët e
Fakultetit të Shkencave Kriminalistike të Universitetit të Sarajevës dhe të
Universitetit „AAB“–Arena e Arsimit Bashkëkohor - Prishtinë.
Sarajevë, janar, 2008. Autori:
Prof. dr. sc. Mujo Haskoviq

7. 7
KAPITULLI I
LËNDA E PSIKOLOGJISË FORENZIKE
Psikologjia Forenzike është njëra ndër degët më të bujshme të
psikologjisë e cila po zhvillohet më së shpejti. Fjala: „Forensis“ = sheshazi
publik, i fatit, ka etimologjinë latine dhe rrjedh nga „Forum“ – që ishte
një vend ku romakët e vjetër debatonin për çështjet ligjore (juridike) dhe
zhvillonin proceset gjyqësore. Për shkak të origjinës së fjalës Forensis –
mund të thuhet se objekt i Psikologjisë Forenzike është sferë ku
ndërhyjnë dhe gërshetohen edhe psikologjia edhe drejtësia, prandaj në,
për këtë arsye, Psikologjia Forenzike mund të konsiderohet si sinonim
për Psikologjinë Juridike.
Sot nuk ekziston ndonjë përkufizim i përgjithshëm për Psikologjinë
Forenzike. Përkufizimet e Psikologjisë Forenzike dallohen vetëm për nga
gjerësia e materies apo lëndës së saj.
Përkufizimet më gjithëpërfshirëse të Psikologjisë Forenzike i hasim në
SHBA, ku Psikologjia Forenzike nënkupton cilëndo sferë që e lidhë
psikologjinë me sistemin juridik, kurse përkufizimet përfshijnë një
spektër të gjerë të çështjeve psikologjike të cilat janë të drejtuara më
tepër në hulumtimin e prapavijës së çështjeve të përgjithshme juridike,
të zbatimit të normave ligjore, kriminologjisë, penologjisë, dëshmimit, etj
Ndërkaq, përkufizimet më specifike dhe më të ngushta i hasim në
Evropë, ku Psikologjia Forenzike definohet si: praktikë klinike e
psikologëve në kontekstin juridik-gjyqësor, gjegjësisht si zbatim i
metodave psikologjike në modelet e vlerësimit dhe trajtimit të të
dënuarve, apo ofrim i drejtpërdrejtë i informatave psikologjike gjykatave,
prandaj në pajtim me këtë mund të thuhet se: Psikologjia Forenzike është
degë e psikologjisë aplikative e drejtuar në mbledhjen, hulumtimin,
diagnostikën dhe prezantimin e provave për nevojat e gjykatave, qofshin
ato lëndë nga sfera e kompetencës familjare, civile apo penale.
Psikologjia e dëshmive analizon proceset e tilla normale shpirtërore të
cilat lindin dhe zhvillohen te pjesëmarrësit në procedurë penale, gjatë
marrjes në pyetje dhe me rastin e marrjes në pyetje. Nuk është vështirë
të kuptohet se bota e brendshme (shpirtërore) e njeriut nuk e ka të
pakufizuar aftësinë punuese. Pra, masa e perceptimeve momentale të
individit varet nga ato aftësi individuale, të cilën psikologët e quajnë
kapacitet simultan (të drejtpërdrejtë). Kriminalistët këtë kapacitet
simultan e definojnë si aftësi të individit për pranimin e njëkohshëm të
numrit të caktuar të informatave. Kjo aftësi, sikurse çdo aftësi tjetër, është
individuale dhe dallohet shumë prej individit te individi. Është rregull i
përgjithshëm dhe dihet se për shkak të mundësive të kufizuara të
kapacitetit simultan, njeriu kurrë nuk e përjeton mjedisin e vet si të
tërësishëm, por vetëm një sekuencë apo një sektor të tij, ndërkaq sa dhe

8. 8
çfarë do të jetë ai sektor, varet nga kapaciteti simultan individual i çdo
pjesëmarrësi në procedurën penale.
Njeriu është personalitet (individualitet) dhe kjo në psikologjinë e
dëshmive do të thotë se, secili njeri, krahas vijave apo pikave të
përbashkëta, botën e përjeton në mënyrën e vet. Prandaj, kurrë nuk
guxojmë të pohojmë se njeriu është dashur doemos t’i vërejë apo
perceptojë disa fakte, sepse njeriu në rend të parë i percepton ato fakte të
cilat i përgjigjen stilit jetësor të personalitetit (individualitetit) të tij dhe
për këtë arsye edhe kërkohet që të merren në pyetje të gjithë informatorët
dhe dëshmitarët.
Psikologjia Forenzike është psikologji klinike e cila e ka për detyrë
speciale që gjykatës t’ia ofrojë vlerësimin e personalitetit të individit
lidhur me aktivitetet e tij kriminale apo veprimet tjera ligjore. Ndërkaq,
Psikologjinë Gjyqësore nga ajo Klinike e dallon orientimi i saj në veprimet
ligjore dhe në aktivitetet e qarta, sepse ajo është e lidhur ngushtë për
gjykatën.
Nuk ekziston asnjë arsye e cila do ta pengonte Psikologjinë Klinike, që
cilado praktikë apo teori të merret me cilindo problem të personalitetit të
individit “lidhur me veprimin e tij kriminal apo veprimet tjera ligjore
(juridike)”, por me kusht që problematika relevante juridike të njihet në
masën e duhur. Specifika e punës së psikologut të forenzikës është
komunikimi me gjykatën, e cila parashtron detyra të posaçme, kështu që
edhe vlerësimi psikologjik, (si përgjigje në këto detyra të posaçme), është
krejtësisht i posaçëm, por për nevojat e shqyrtimit publik (gjyqësor), në
ekspertizë, duhet të kenë qasje që të gjithë. Ajo (ekspertiza) mbështetet
në fakte dhe në gjyq duhet të mbrohet në mënyrë të argumentuar, pra
atje ku kërkohet e vërteta dhe nxirret aktgjykimi, por gjithsesi jashtë
qarqeve klinike profesionale, sepse këtyre të fundit nuk iu destinohet.
Gjyqtari, kolegji gjyqësor dhe pjesëmarrësit tjerë në procedurë kanë për
detyrë që edhe shqyrtimin mbi vlerësimin e psikologut të forenzikës ta
zhvillojnë në pajtim me parimet e logjikës formale duke pasur kujdes për
materialin konkret.
Pra, vlerësimi i psikologut, në fushën e psikologjisë forenzike, bëhet në
fazën e procedurës gjyqësore dhe quhet ekspertizë. Produkt i ekspertizës
është raporti me shkrim i cili zakonisht quhet ekspertizë. Meqenëse
ekspertiza, apo mendimi i ekspertit bëhet tashti lëndë e shqyrtimit para
gjykatës, kjo nënkupton se psikologu në atë vend publik është i gatshëm
ta demonstrojë mendimin e vet profesional dhe ta arsyetojë interpretimin
e tij ashtu që në mënyrë bindëse të tregojë se vlerësimi i tij i afrohet më
së tepërmi të së vërtetës lidhur me rastin konkret. Pra, shqyrtimi në baë
të së cilit kjo konstatohet dhe akgjykimi i gjykatës, gjithsesi punën e
psikologut të forenzikës e bëjnë të dallohet nga veprimtaritë tjera publike
të kësaj fushe. Meqenëse aktualitetin e psikologut të forenzikës e kemi
definuar si veprimtari publike të psikologut klinik, atëherë bëhet e qartë
se edhe çështjet penologjike rezultojnë apo dalin nga suazat e
psikologjisë forenzike. Domethënë, vlerësimi i punës me të dënuarit apo

9. 9
me ata të cilëve iu është shqiptuar masa edukuese, nuk shqyrtohet në
gjykatë, por në kuadër të enteve të posaçme dhe në kuadër të
komisioneve të organeve të jurisprudencës të cilat furnizohen me
informatat dhe të dhënat adekuate. Kurse psikologu këtu është i
pranishëm përmes mendimit të tij profesional (raportit) i cili e ka për
detyrë kryesore “ndriçimin” e aspekteve të ndryshme të personalitetit të
delikuentit dhe reagimet e tij lidhur me masat e ndërmarra sprovuese
gjatë vuajtjes së dënimit.
Vlerësimi psikologjik-forenzik ka të bëjë me “tërë” personalitetin e
delikuentit në një situatë të caktuar apo në një aspekt të caktuar të
situatës së tillë. Në praktikë, shumë shpesh, edhe atëherë kur nuk
kërkohet mendimi për “tërësinë” e personalitetit, realisht synohet analiza
e mundësisë së prezencës së aftësisë (zotësisë) së caktuar dhe e
karakteristikave të posaçme të cilat për juristin nuk janë gjithherë
përshkrim neutral profesional, por paraqesin edhe propozim për tezën e
mbrojtjes apo akuzës. Në një situatë të tillë, psikologu duhet të jetë tepër
i përmbajtur, i qetë dhe shumë i kujdesshëm në mënyrë që t’i shmanget
kurthës në të cilën mund të “bie vet”, (nëse rastësisht mbështetë
argumentet e njërës palë), sepse atëherë e humbë pozitën e vet
profesionale të ekspertit neutral dhe bëhet palë në atë kontest.
Rreziku i tillë kanoset edhe për shkak të pyetjeve të cilat i drejtohen
ekspertit në gjyq, sidomos parashtrimi i pyetjeve të cilat dalin jashtë
suazave të profesionit dhe ekspertizës. Kjo është kështu, për shkak se
është e pamundur të dihet dhe të parashihet lista e plotë e pyetjeve që do
t’i parashtrohen psikologut të forenzikës, para çfarëdo rasti gjyqësor,
kurse psikologu për këtë duhet të jetë i gatshëm të përgjigjet. Më së
shpeshti ndodh që, sipas logjikës së paragrafëve të neneve të caktuara
ligjore, nga psikologu kërkohet që ta vlerësojë “pjekurinë emocionale”,
gjegjësisht aftësinë (zotësinë) dhe pjekurinë e të miturit apo të riut të
moshës madhore. Me rastin e ekspertizës së zotësisë, në mënyrë të
barabartë me anëtarët tjerë të komisionit, eksperti deklarohet për aftësitë
(zotësinë) e të marrurit në pyetje, për ta kuptuar rëndësinë e veprave të
tij dhe lidhur me aftësinë e tij për të drejtuar me veprimet e veta në
kohën e kryerjes së veprës së ndaluar, si dhe të nevojës eventuale për
shqiptimin e ndonjë mase të sigurisë apo edhe të trajtimit psikiatrik dhe
psikologjik. Objekt i vlerësimit, gjithashtu mund të jetë edhe prania e
disa karaktereve individuale të personalitetit të cilat kanë rëndësi për
kualifikimin e veprës së inkriminuar, siç janë: devijimet e ndryshme,
sugjestiviteti (gjykatës më së shumti i interesojnë devijimet seksuale dhe
gënjeshtra patologjike). Prandaj, nga eksperti kërkohet që në mënyrën sa
më të kuptueshme ta sqarojë sjelljen konkrete të individit, sidomos nëse
ai e ka kryer ndonjë vepër penale në mënyrë të pazakonshme.

10. 10
MODELI I PERSONALITETIT JURIDIK
Çështja e fajësisë dhe caktimi i dënimit, para juristëve gjithmonë ka
parashtruar nevojën e hulumtimit si të vet aktit kriminal ashtu edhe të
kryesit të tij. Përse ? Sepse sjellja apo veprimi i njeriut është fenomen i
ndërlikuar. Pra „Ai“ është vetëm „Ai“ dhe askush tjetër dhe si i tillë,
parimisht, është fryt i aktivitetit të tij të qëllimshëm (intencional). Së
këndejmi pjesa përbërëse primare e tij është qëllimi, motivi apo dashja.
Aspekti tjetër është kryerja e veprës. Ndërkaq, aspekti i tretë është pasoja
për të tjerët. Njeriu mund ta kryej ndonjë vepër edhe pa dashje (me
pahirë), p.sh. pa e pasur për qëllim (në gjueti), rastësisht ia tërheq
këmbëzën pushkës dhe vret njeriun. Shtrohet pyetja: A ishte dashur që
ky, për këtë arsye, të dënohet në të njëjtën mënyrë dhe me të njëjtin
dënim sikurse ai banditi i cili e vret në ndonjë këndë të ndonjë rrugice
anësore ndonjë plak të pa njohur vetëm e vetëm për ta plaçkitur ?
Së këndejmi, shtrohet pyetja: a mundemi pra gjithmonë njerëzve të cilët
e kanë vra tjetrin, t’ua veshim qëllimin për këtë ? Sigurisht që jo. Sepse
në situata të ndërlikuara, njeriu do ta bëjë këtë apo atë vepër/aktivitet të
ndaluar ose të lejuar, mirëpo nuk mund të gjykohet vetëm etiketa e
jashtme, as të shqiptohet dënimi vetëm në bazë të saj. Pra, është e
nevojshme të depërtohet në përmbajtje, në të cilën nuk është lehtë të
depërtohet, sepse shpesh nuk kemi qasje në të. Mirëpo, vetëm ajo
premton dhe mundëson të vërtetën. Procedura e ndërlikuar gjyqësore,
nga ai çast, ia imponon arbitrit që ta konstatojë të vërtetën sa më të plotë
për krimin.
Në pajtim me të vërtetën, ekzistojnë tri kushte për gjykim (dënim), të cilat
janë:
1. Njohja e deliktit,
2. Njohja e personit përgjegjës për atë delikt dhe
3. Njohja e ligjit.
Pra, një shumësi e tërë e vlerësimeve, diagnozave, qëndrimeve dhe
parashikimeve të karakterit të panatyrshëm mbi kryesin e veprës penale,
hynë në procesin e gjykimit dhe shqiptimin e dënimit. Shfaqen ekspert të
ndryshëm (ndër ta edhe psikologët) si këshilltar për dënime të cilët
vazhdimisht i lëvizin shtyllat (boshtet) e sistemit gjyqësor. Vazhdimisht
gjurmohet një lloj tjetër i së vërtetës dhe i dënimit i cili nuk do të ishte
dhunë (goditje apo sulm)por përmirësim (korrektim), gjegjësisht njëfarë
lloj mjekimi. Kështu që nën konceptin e drejtësisë janë gjendur dukuri
esencialisht kontradiktore, siç janë faktet, sjellja e njeriut dhe normat, të
cilat tashti interpretohen edhe në një mënyrë tjetër të re e cila është
formësuar dhe gërshetuar me zbatimin e sistemeve penale
(sanksionuese). E re para së gjithash ka qenë futja e irracionales, e cila
gjithnjë e më tepër vërehet dhe gjendet jo vetëm në jetët të njerëzve, por
edhe në rregullat e sjelljes shoqërore. Kjo, natyrisht, nuk do të thotë se
edhe drejtësia është e bindur jeta e njeriut është kryesisht irracionale,

11. 11
prandaj, së këndejmi edhe marrëdhëniet ndërnjerëzore të tilla. Pra, nga
ky çast, krahas arsyes (racionales) aq të lavdëruar njerëzore, pranohet se
brenda tij ekzistojnë forca të mëdha me prirje irracionale dhe me
orientime të pavetëdijshme të cilat shtrihen në marrëdhëniet dhe
veprimtaritë shoqërore. Kontributi i këtyre pikëpamjeve jo juridike të
shkencës qëndron edhe në ndryshimin e konceptit të rolit të dënimit.
Ndonëse teoria juridike nuk tenton ta definojë, hulumtojë dhe përcaktojë
konceptin (kuptimin) e personalitetit, megjithatë ky është një kategori e
gjerë psikologjike në vet esencën e tij. Me qëllim të gjetjes së strategjisë
së përbashkët psikologjike-forenzike, përkufizimi juridik i personalitetit
do të dukej kështu: Personaliteti është një grup i posaçëm i normave të
miratuara për vendosjen e marrëdhënieve shoqërore, në të cilin irracionalja
e ka rolin e padyshimtë, por që kryesisht pushon me përgjegjësinë dhe
lirinë e zgjedhjes. Në këtë mënyrë pikëpamja fillestare e drejtësisë, në
aspektin e lirive të njeriut për vendimmarrje dhe përgjegjësive të tij për
veprimet e ndërmarra, nuk është sjellë në pikëpyetje, mirëpo irracionalja
e ka fituar legjitimitetin e vet, me çka i janë hapur me të madhe dyert
hulumtimit (analizës) dhe sajimit të gjendjeve të shqetësimeve
emocionale, të cilat këtu shpesh karakterizohen si afekte.
SJELLJA DELIKUENTE DHE SHKAQET E SAJ
Delikuenti është ajo pjesa tjetër e jona të cilën nuk mund ta njohim, pra
ajo pjesë e botës sonë e cila nuk i respekton normat shoqërore, si edhe
ajo pjesë e botës sonë e cila nuk njeh kurrfarë sistemi të planifikuar dhe
kurrfarë sundimi shpirtëror. Pra, kjo është përfaqësuese e jetës, e cila
zbulohet si një vakum i madh, i cili është i pakuptim dhe i pavlefshëm.
Nga aspekti shoqëror, nuk ka fare dilema. Delikuent është ai i cili e
dëmton shoqërinë, prandaj për shkak të atij dëmi të cilin ia shkakton
asaj dhe rrezikut që paraqet për të, ai duhet të pësojë për aq kohë sa
edhe vet shoqëria të jetë e më e dobët. Ndonëse nuk ka model universal
të sistemit korrektues-ndëshkimor, e kjo nënkupton se nuk ka as
dënime të tilla, roli i dënimeve është i drejtuar kah e tashmja dhe e
ardhmja. Pra, dënimi duhet t’ia pamundësojë fajtorit që edhe më tutje të
jetë i rrezikshëm, kurse të pafajshmin ta dekurajojë për çfarëdo kelikti të
ngjashëm.
Sistemi i ri pra ka ardhur në shprehje për shkak të mangësive të teorisë
së përgjithshme dominuese e cila do të ofronte bazën unike. Për
psikologun, njohja e vërtetë e problemeve fillon vetëm atëherë kur
ballafaqohet me praktikën. Deri atëherë ai edhe nuk mund ta merr me
mend se çfarë e pret. Pra, jeton me bindjen se është duke u marrë me një
fushë mjaftë fisnike dhe mendon se kur ta përvetësojë atë, praktika do
t’ia ofrojë mundësinë që të gjitha neutralitetet dhe anët e pakëndshme të
jetës në mënyrë elegante do t’i shndërrojë në fjalë dhe koncepte
psikologjike. Dhe më në fund edhe psiko-terapinë mund ta vështrojë në
të njëjtën mënyrë, por me një obligim shtesë, pra t’i bindë pacientët që t’i

12. 12
mësojnë fjalët e një gjuhe të re. Psikologu me këndvështrimin e tillë, ka
më tepër shëmbëlltyrën e filozofit dhe besnikëria ndaj realitetit të
dukurive jetësore me të cilat do të merret ai në të ardhmen e largon atë
nga fusha e kontemplacionit në drejtim të aksionit (veprimit).
Ky ndërrim i drejtimit ndodh për shkak se nuk ekziston një sistem teorik
unik i cili do të ishte i njohur dhe i pranuar nga praktikat dhe
prakticistët. Teza mbi irracionalitetin njerëzor nuk mund dhe nuk bënë
të jetë e përjashtuar nga teoria dhe praktika e psikologjisë forenzike.
Problemi qëndron në atë se ajo rrallë kyçet në atë formë të njohurive të
sistematizuara të cilat sjellin rregullat e nevojshme (të domosdoshme)
përmes të cilave duhet të normohen praktikat. Zakonisht, mendohet se
karakteristika e vetme e përbashkët e delikuentëve gjendet në pasojën e
thjeshtë të veprimit, pra në atë që shkelet ligji (shkelja e ligjit si
karakteristikë e përbashkët për të gjithë delikuentët). Ndërkaq, nëse ligji
është marrëveshje e kulluar (konventë), kurse ndryshe e kuptuar dhe e
interpretuar nda një shtet në tjetrin, atëherë, definimi i tillë nuk mund të
jetë pikënisje për ta kuptuar psikologjinë e delikuentëve. Kuptohet se
kriminaliteti është pjesë e jetës, më pak ose më shumë i zakonshëm, apo
i rrezikshëm.
Të thuhet për delikuentin se ka kaluar në vepër, për dallim nga ai cili
nuk ka kaluar në vepër, do të thotë se ai në të vërtetë e ka shkelur
ndonjë marrëveshje ligjore, kurse kjo sigurisht që nuk është kategori
psikologjike. Pra krejt reduktohet në atë se delikuenti bënë diç që të
tjerët nuk bëjnë, ose që së paku nuk është zbuluar se bëjnë. Përveç këtij
konstatimi mbi të bëmën (veprimin) që paraqet dallimin specifik,
përmenden edhe një varg tezash mbi dallimet psikologjike të
delikuentëve të cilat mbështeten në konceptin e tipareve të personalitetit,
si model i përgjithshëm për krahasimin e tyre. Sipas një përkufizimi të
përgjithshëm i cili është i pranuar, thuhet e tipari (“vija”) i personalitetit
është njësia i pavarur apo modeli sipas të cilit funksionon vet
personaliteti dhe e cili shfaqet (manifestohet) në të gjitha kontekstet
personale dhe sociale. Problemi themelor i cili këtu shtrohet, ka të bëjë
me marrëdhënien e cila ekziston midis tiparit të konstatuar të
personalitetit dhe sjelljes së tij.
Rastet e mospërputhjeve të tipareve dominuese dhe sjelljeve nuk janë
përjashtime, sepse edhe delikuentët, sikurse pjesa tjetër e popullatës, i
kanë prirjet e tyre të posaçme, madje edhe ndaj qëllimeve të vlerave të
larta të cilat pa mëdyshje i dallojnë ata, por që me deliktin nuk kanë
kurrfarë lidhjesh të arsyeshme. Madje-madje, siç e ka thënë (vërejtur) në
një rast edhe Ajzenku, të gjithë ne në raste të caktuara , për ndonjë
“arsye të mjaftueshme”, jemi të prirë që të kryejmë ndonjë veprim (akt)
anti-social, madje edhe kriminal, përderisa, në të kundërtën, nuk mund
të thuhet se të gjithë jemi të prirë për episode psikotike. Sipas Frojdit,
tiparet më të rëndësishme të krimit janë: egoizmi i pakufizuar, prirja e
madhe destruktive, mungesa e ndjenjës (indiferenca) dhe mungesa e
pranimit efektiv të njerëzve.

13. 13
Disa analiza të faktorëve kanë bërë dallimin (klasifikimin) e posaçëm të
karakteristikave të personaliteteve të delikuentëve, siç janë:
• Frika dhe adaptimi i dobët;
• Zbrazësia „uria“ dhe përqëndrimi në vet-vete,
• Fuqia e vogël dhe Super-egoja,
• Reagimet e tepruara dhe kryelartësia (krenaria e tepruar).
Këtyre, nga disa analiza tjera, iu shtohen edhe: paaftësia e përballimit të
pengesës, Ndjeshmëria e madhe dhe impulsive. Agresiviteti shumë
shpesh përmendet si tipar koheziv i popullatës delikuente. Pra, varet prej
shumë rrethanash se a do të shfaqet në ndonjë formë apo jo tipari i
sjelljes delikuente. Disa nga ato rrethana rezultojnë apo dalin nga vet
personaliteti dhe nga parimet kryesore të sjelljeve të tij, kurse disa prej
tyre rezultojnë nga vet mjedisi në të cilin jeton dhe punon individi
(personaliteti). Faktorët e mjedisit jetësor kanë rëndësi të dyfishtë. Së
pari, ata ndikojnë në socializimin e personalitetit, me këtë edhe në
formimin e disa tipareve të tij dhe e dyta, në „kriminalizimin“ e tij,
gjegjësisht në shfaqjen konkrete të formave të caktuara të sjelljes
kriminale të individit.
Nuk ekziston ndonjë teori psikologjike-forenzike në kuptimin e
kontributit të pavarur dhe origjinal në psikologji dhe drejtësi. Lidhja
midis njohurive themelore dhe detyrave praktike, në profesion,
gjithashtu nuk është realizuar. Themeluesve të teorive psikologjike të
personalitetit nuk iu ka interesuar në mënyrë të veçantë fusha e
kriminalitetit, ndonëse nganjëherë, vërtetë, e kanë prekur këtë
problematikë, por vetëm kalimthi sa për t’i ilustruar tezat e veta mbi
veprimet (jo)kriminale të njerëzve. Madje, as përpjekjet e disa hipotezave
të posaçme, nuk e kanë pasur fatin më të mirë. Zigmund Frojdi, p.sh. ka
shkruar për kriminelin me ndjenjë të fajësisë te i cili motivi i kryerjes së
veprës, është përjetim i pavetëdijshëm i fajësisë. Franc Aleksander, rastin
e tillë e sistemon në llojet neurotike të krimeve, për arsye se te kryesi i
tillë ekziston së paku reaksioni i pavetëdijshëm moral. Sipas Ajzenkut,
kriminelët kryejnë delikte për shkak se janë neurotik ekstravert, por emri
i tillë në aktivitetet individuale të ndonjë sistemi nuk është mjaftë i
bazuar.
Megjithatë edhe kur krejt kjo kihet parasysh, mund të ndahen dy lloje të
teorive të cilat dominojnë dhe nuk përjashtohen në këtë fushë, por që
protagonistët e tyre nuk e ndajnë këtë mendim, e ato teori janë:
• Sipas teorisë së parë, te delikuentët ekziston dispozicioni i
përgjithshëm për sjellje delikuente. Pra, ndërrojnë vetëm format e
shfaqjes së kriminalitetit, kurse kjo prirje është e përbashkët për të
gjithë, vetëm manifestimi i tyre është i ndryshëm. Ky është dispozicioni
i përgjithshëm.

14. 14
• Sipas mënyrës tjetër të interpretimit, (të cilën e përfaqësojnë teoritë e
ashtuquajtura të nivelit të mesëm), për çdo lloj të veprave penale
ekziston një përputhje e përshtatshme e personalitetit. Pra, sa lloje të
veprave penale kemi, po aq ka edhe psikologji delikuentësh.
Nga shumë hulumtime socio-psikologjike, si më qenësor, janë veçuar dy
faktorë mikro-social të cilët bashkëveprojnë në diktimin e sjelljes kriminale,
të cilët janë:
• Faktori i parë, janë dukuritë patologjike në familje, kurse
• Faktori i dytë është përkatësia grupeve parakriminale.
Në planin makro-social gjithmonë, si e papranueshme, potencohet teza
sipas së cilës, marrëdhëniet shoqërore globale janë edhe model procesor i
kriminalitetit
FAKTORËT QË I DALLOJNË DELIKUENTËT NGA JODELIKUENTËT
Kalimi në vepër, si dallim kryesor midis atyre që kryejnë delikt dhe atyre
që nuk kryejnë delikt, është në disa aspekte i kontestueshëm, pikërisht
për shkak të mbështetjes në një fakt të tillë. Së drejti, të gjithë do të
pajtoheshin menjëherë, në mënyrë të pakontestueshme, me konstatimin,
se personat të cilët nuk e kanë shkelur kurrë ligjin, vërtetë, janë shumë
të rrallë. Për më tepër, kur dihet se, a do të shkojë shkelësi i ligjit në
burg apo jo, shumë varet nga delikti i kryer dhe nga pozita shoqërore e
delikuentit. Në këtë kuptim, sidomos bindës është fakti se shuma e
tërësishme mjeteve financiare të vjedhura nëpër shtëpitë e thyera (të
zbuluara), është pothuaj e parëndësishme në krahasim me sasitë e
përfitimeve ilegale të cilat i realizojnë kryesit e pa zbuluar me mashtrimet
e bizneseve të mëdha. Së këndejmi shtrohet pyetja: si mund të
konsiderohen kriminel vetëm të burgosurit si pjesëmarrës në analizë dhe
në bazë të disa karakteristikave të shpallen të ndryshëm nga ata që nuk
qëndrojnë në burg ?
Mirëpo, është i padyshimtë fakti se për dallim nga disa të cilët mbase për
këtë e ëndërrojnë, kriminelët „kalojnë në veprim“ dhe kjo na tregon për
diç që, kushtimisht, mund ta quajmë faktor të përgjithshëm të sjelljes
delikuente. Ky faktor mund të kuptohet edhe si dispozitë e përgjithshme
për sjellje delikuente e cila manifestohet në mënyra të ndryshme. Mirëpo,
përvojat dëshmojnë se ekzistojnë delikuent „të specializuar“ të cilët
dallohen për nga karakteristikat intelektuale dhe emocionale, gjë që
prapë do të thotë se ata posedojnë një ndërlidhje të përshtatshme të
personalitetit të tyre me deliktet e tilla. Në shkencën penale-juridike dhe
atë kriminologjike, shpesh shtrohet pyetja: a ekziston dallimi midis
strukturës së personalitetit të delikuentit dhe jo delikuentit ?
Hulumtimet dhe analizat më të reja, përkundër të gjitha rezervave në
këtë drejtim, na çojnë në përfundimin se, (prapë po themi kushtimisht),
megjithatë dallimet ekzistojnë. Nëse do ta përkthenim nga gjuha e

15. 15
analizës së këtyre faktorëve, dallimi themelor gjendet në dobësinë e
delikuentëve. Pra, ata më së shumti dallojnë nga jo delikuentët për
shkak se nuk janë në gjendje t’i kontrollojnë funksionet e veta konative.
KAPITULLI II
PSIKOLOGJIA E DËSHMISË NË PROCEDURËN GJYQËSORE DHE
NOCIONI „DËSHMI“
Dëshmia është nocion me kuptim të dyfishtë. Për kuptimin e tillë të
dëshmisë ka folur qysh në fillim të këtij shekulli njëri prej pionierëve dhe
klasikëve të Psikologjisë Gjyqësore, Viliam Shtern. Dykuptimësia apo e
dëshmisë qëndron në faktin se ajo e ka edhe kuptimin procedural-
juridik, por edhe kuptimin e saj psikologjik.
Sipas kuptimit procedural-juridik, dëshmia, është rezultat i marrjes në
pyetje (dëgjimit). Sipas këtij kuptimi, dëshmia, gjithashtu, konsiderohet
deklaratë, që akëcili e jep në cilësinë e pjesëmarrësit në procedurë dhe e
cila është rezultat i konstatimit të fakteve të caktuara dhe se ajo është
gjithashtu burim për t’i kuptuar faktet në procedurën penale dhe
krejtësisht në fund dëshmia është mjet i argumentimit.
Kuptimi psikologjik i dëshmisë rrjedh nga psikologjia e përgjithshme.
Kuptimi i tillë i nocionit dëshmi shfaqet jo vetëm në disiplinën
psikologjike-gjyqësore, por edhe në psikologjinë e përgjithshme. Në
Psikologjinë e Përgjithshme ky nocion tregon procesin e kumtimit të
përmbajtjeve të caktuara psikike. Pra, kudo që paraqitet dhe zbatohet
dëshmia, qoftë për qëllime të ndriçimit të ndonjë rasti penal, qoftë në
psikologji apo në çfarëdo fushe jetësore, ajo lindë në atë mënyrë që faktet
perceptohen me anë të shqisave, pastaj perceptimi shqisor ruhet në
kujtesë, për tu kumtuar më vonë ajo që është mbajtur mend. Pra këto tri
procese psikike janë reciprokisht të ndërlidhura, kurse për to është i
lidhur edhe procesi i mendimit dhe fenomenet tjera të ndryshme psikike,
siç janë: emocionet, motivet, mësimi, etj.
Nocioni psikologjik-gjyqësor i dëshmisë, gjegjësisht kuptimi gjyqësor i saj
në psikologjinë e procedurës penale, vetëm është nxjerrë nga koncepti
psikologjik, ndonëse ai (kuptimi psikologjik i dëshmisë) shumë dallon nga
koncepti procedural juridik.
Kur nocioni psikologjik i dëshmisë shfrytëzohet në sferën e psikologjisë
së procedurës penale, atëherë dëshminë e kuptojmë si kumtim të cilin
pjesëmarrësit e procedurës penale e japin në kuadër të cilësisë së tyre.
Psikologjia e dëshmisë është shprehje e cila në psikologjinë gjyqësore
përdoret më shpesh se në çfarëdo fushe tjetër të psikologjisë. Prandaj,
me psikologji të dëshmisë nënkuptojmë saktë një pjesë të psikologjisë
gjyqësore, madje edhe psikologjinë gjyqësore si tërësi.

16. 16
Hulumtuesit tradicional të psikologjisë gjyqësore, siç janë: Shterni,
Plauti, Menkemeleri, etj. kanë bërë gabime të mëdha me atë që në
punimet e tyre e kanë vënë theksin mbi dëshmitë e dëshmitarëve, palëve
dhe personave tjerë të marrë në pyetje. Ata nuk i kanë trajtuar fare, ose
së paku në masë të mjaftueshme (sa është dashur të trajtohen) dëshmitë
që i japin pjesëmarrësit tjerë në procedurën penale, sidomos gjyqtarët.
Pra, vetëm kohët e fundit po i kushtohet një kujdes më i madh kësaj
çështjeje.
Zhvillimi dhe zgjerimi gradual i psikologjisë së dëshmisë ka rezultuar me
disa ndryshime pozitive. Një prej këtyre ndryshimeve pozitive është se,
dëshmia, para së gjithash e ka marrë një përkufizim më të gjerë. Pra,
dëshmia më nuk është nocion „rreptësishtë i determinuar“, gjë që e ka
mundësuar kësisoj zbatimin më efikas të saj.
Dëshmia nuk është më kumtim i thjeshtë i fakteve të perceptuara dhe të
mbajtura mend të cilat i japin personat e inervistuar (kuptimi i ngushë i
dëshmisë). Kuptimi i gjer i nocionit „dëshmi“ thotë se kjo është kumtim
(njoftim) të cilin në kuadër të procedurës penale e jep secili nga
pjesëmarrësit e procedurës penale dhe atë vetëm në cilësinë e tillë.
Njoftimi i tillë mund t’i takojë cilësdo çështje që është e rëndësishme për
zhvillimin dhe rrjedhën përfundimtare të procedurës, gjegjësisht fakteve
të cilat do të mund të ishin relevante ose fakteve që do të ndihmonin
sqarimin dhe plotësimin e këtyre të fundit (fakteve relevante) si dhe
çështjeve procedurale dhe materiale juridike, duke përfshirë edhe
marrëdhënien e fakteve të shqyrtuara me të drejtën, sidomos kur për
çështjet e tilla japin dëshmi pjesëmarrësit, të cilët e kanë për detyrë ta
zbatojnë ligjin (drejtësinë), kurse kumtimi (njoftimi) është rezultat i
perceptimit, kujtesës dhe mendimit të pjesëmarrësve në procedurë, të cilin
e ofron dëshmia.
PROCESI I LINDJES SË DËSHMISË
Dëshmia lindë ashtu që një person percepton (vëren) faktin me anë të
shqisave dhe atë perceptim shqisor e ruan në kujtesë në mënyrë që më
vonë atë të mbajtur mend e kumton me gojë apo me shkrim. Paralelisht
me këtë, zhvillohen edhe proceset tjera psikike, kurse rëndësi të posaçme
këtu në mesin e tyre ka gjithsesi mendimi.
KARAKTERI I DËSHMISË
Çdo dëshmi mund të jetë e saktë ose e pa saktë. Pastaj, përveç që mund
të jetë e saktë, ajo mund të jetë krejtësisht e pa saktë ose pjesërisht e
saktë apo e pa saktë në disa pjesë të saj. Dëshmia e pa saktë, në të
shumtën e rasteve është dëshmia e rrejshme, kurse gënjeshtra është
shprehje e vetëdijshme e të pavërtetës, ndonëse ajo e pavërtetë mund të

17. 17
shprehet edhe pa vetëdije. Mund të ndodh që deri te dëshmia e pavërtetë
gjithashtu vjen edhe për shkak të gabimeve në cilëndo prej atyre tri
fazave të lindjes së saj: gjatë të vërejturit (perceptimit), të mbajturit mend
(memoria) ose kumtimit (reproduktimit). Dëshmia e rrejshme mund të
epet përmes gënjimit aktiv (duke dëshmuar rrejshëm), përmes gënjimit
pasiv (me heshtje) dhe përmes dëshmisë së „verbër“. Dëshmia e „verbër“
është atëherë kur personi i cili merret në pyetje, as vet nuk është në
dijeni se a po dëshmon saktë apo rrejshëm, kurse për këtë nuk
paralajmëron, pra nuk ua tërheq vërejtjen të pranishmëve.
DHËNËSI I DËSHMISË (DEKLARATËS)
Dhënës i dëshmisë në procedurën penale, në kuptimin e gjerë të fjalës,
nuk është vetëm personi i cili merret në pyetje, por të gjithë
pjesëmarrësit e procedurës penale, në përgjithësi, siç janë: i pandehuri,
paditësi i autorizuar, i dëmtuari, dëshmitarët, ekspertët, interpretët, si
dhe gjyqtarët, madje edhe procesmbajtësi. Krahas ngjashmërive, midis të
gjithë këtyre pjesëmarrësve në procedurë, ekzistojnë edhe dallime të
konsiderueshme individuale. Pra, burimi kryesor i dallimeve midis këtyre
pjesëmarrësve është dallimi psikologjik i njerëzve, sidomos dallimet në
bazë të motiveve, qëndrimeve, interesa dhe dallimet në mendime,
perceptime, kujtesë dhe dallimi në reproduktimin e fakteve.
Në përgjithësi, burim i dallimeve do të ishin të gjitha ato karakteristika
psikologjike të njeriut, të cilat do të mund të shpreheshin individualisht
tek pjesëmarrësit e procedurës. Në literaturë më së tepërmi bëhet fjalë
për dallimet në nivelin e normalitetit psikik dhe dallimet që theksohen
për shkak të moshës dhe gjinisë (seksit). Për shkak të dallimeve
individuale midis pjesëmarrësve në procedurën penale, disa autorë janë
përpjekur të bëjnë tipologji të caktuara për këtë. Kështu, Altavila i
përshkruan tipat subjektiv dhe objektiv; sensibil (të ndjeshëm) dhe apatik;
jo stabil; flegmatik (indiferent) të rrejshëm; sensibil të rrejshëm; vëzhgues
dhe përshkrues; çmues dhe vlerësues; tekanjoz (kokëfortë) dhe të
paqëndrueshëm; frikacak; llafazan; kryelartë, rrenacak; tipat mitomanë
dhe rrenacakët patologjik. Mirëpo, tipologjitë e këtilla i kanë një varg
dobësish, prandaj edhe nuk e kanë ndonjë vlerë (dobi) praktike.
PËRBËRJA, UNITETI DHE KARAKTERI INDIVIDUAL I DËSHMISË
Dëshminë e përbëjnë katër elemente kryesore, siç janë:
1) Procesi psikik i perceptimit;
2) Procesi psikik i kujtesës;
3) Procesi psikik i deklarimit dhe
4) Procesi psikik i mendimit.

18. 18
Është e pamundur që këto elemente të shpjegohen ndarazi, sepse
dëshmia paraqet një njësi unike (të pandashme) të dukurisë psikologjike.
Me rastin e lindjes së dëshmisë, përveç këtyre që u përmendën, vërehen
edhe dukuri tjera.
Perceptimi përbënë bazën e proceseve njohëse, në të cilat bënë pjesë
edhe mendimi edhe mësimi. Ndërkaq perceptimi është proces me të cilin
bëhemi të vetëdijshëm për objektit e pranishme, falë veprimit të tyre në
shqisat tona. Kjo është shprehja subjektive e botës objektive, përmes
shqisave tona. Njohja e drejtpërdrejtë e objektit përmes shqisave, quhet
perceptim, kurse me anë të ndijimit njohim drejtpërdrejtë disa veçori të
objekteve. Për qartësinë e perceptimit është shumë e rëndësishme
vëmendja (përqëndrimi) e cila i drejton aktivitetet mendore në numrin e
caktuar të ngacmimeve (receptorëve).
Mësimi është fitim i përvojave të reja, gjegjësisht ndryshim relativisht i
qëndrueshëm i sjelljeve në bazë të përvojave. Mësimi mund të
konsiderohet edhe si mbajtje e qëllimshme në mend e materialit verbal
përmes përsëritjes dhe kjo është në lidhje të afërt me kujtesën,
gjegjësisht me aftësinë për t’i përsëritur përmbajtjet e mësuara.
Kujtesa përfshinë jo vetëm ruajtjen e asaj që është mësuar, por edhe
harresën, njohjen (sajimin) dhe përsëritjen e përmbajtjeve të mësuara.
Mirëpo, vetëm me perceptim dhe përsëritjen e tij nuk mund t’i shohim në
mënyrë të mjaftueshme marrëdhëniet dhe lidhjet midis dukurive, po këtë
e arrijmë përmes mendimit.
Mendimi është operim (veprim) i drejtuar me shenja apo simbole, me
anë të së cilit arrijmë ta shohim marrëdhënien e caktuar. Mendimin
mund ta përkufizojmë edhe si veprimtari psikike përmes së cilës,
përmbajtjet shpirtërore sjellën në lidhje të kuptueshme dhe sipas
kategorive alternative gjykohen si të drejta apo të gabuara.
Deklarimi është kumtim (publikim) përmes të folurit, të shkruarit ose
veprimeve tjera i asaj që është perceptuar dhe mbajtur në mend. Në një
procedurë penale, më relevanti është procesi i njohjes (të kuptuarit) te
gjyqtari, sepse ai duhet ta kuptojë (sajojë) të vërtetën në bazë të së cilës
edhe e nxjerr gjykimin e drejtë. Gjithashtu i rëndësishëm është edhe
perceptimi, mendimi dhe kujtesa e pjesëmarrësve tjerë në procedurë,
sidomos e dëshmitarëve, sepse ata janë burim i njohurisë (të kuptuarit)
së gjyqtarit (për ngjarjen).
Ndijimet (ndjenjat) janë përjetim i marrëdhënies sonë subjektive në
raport me çështjet (objektet) e caktuara, njerëzit, ngjarjet dhe me
veprimet tona personale. Ato janë kategori psikologjike dhe si të tilla
mund të ndikojnë në një masë të madhe edhe në sjelljen e pjesëmarrësve
të procedurës penale. Krahas ndjenjës elementare të mirë apo të keqe,
ekziston edhe një numër i madh i ndjenjave tjera, siç është: gëzimi,

19. 19
hidhërimi, keqardhja, mërzia, ngushëllimi, dashuri, simpatia, krenaria,
turpi, falënderimi, etj.
Midis koncepteve psikologjike, me të cilat shërbehet psikologjia e
procedurës penale, bëjnë pjesë edhe motivet. Motivi është faktor organik
dhe psikologjik, i cili inicion (lëvizë) apo drejton sjelljen e njeriut; si
veprimin, ashtu dhe perceptimin, mësimin dhe mendimin e tij. Kurse
motiv quhet procesi i fillimit të aktiviteteve me qëllim të realizimit të
qëllimeve të caktuara, i drejtimit të aktiviteteve në objekte të caktuara
dhe rregullimi i mënyrës me të cilën dëshirohet të veprohet. Motivi i
gjyqtarit, p.sh. është zbatimi i ligjit, kurse motivi i palës është realizimi i
të drejtave, etj. Mirëpo motiv mund të konsiderohet edhe shmangia nga
obligimet apo nga dënimi, hakmarrja, përfitimi, etj. Edhepse dëshmitë,
për nga përmbajtja (struktura) dhe uniteti brenda asaj strukture janë të
barabarta, prapë, secila dëshmi veç e veç, dallohet për nga individualiteti
i saj. Karakterin individual të dëshmisë e kushtëzojnë: problematika
specifike e dëshmisë, dallimi në përmbajtje, karakteristikat individuale të
deklaruesit, roli forenzik (gjyqësor) i dëshmuesit dhe sidomos motivet
individuale të dëshmuesit (dhënësit të dëshmisë).
KAPITULLI III
BESUESHMËRIA E TË DËSHMUARIT (DËSHMISË)
Problemi i besueshmërisë së dëshmisë, në teorinë dhe praktikat e
deritashme është shtruar para së gjithash, në aspektin e kuptimit të
ngushtë të dëshmisë, gjegjësisht në aspektin e dëshmisë të cilën e japin,
personat e marrur në pyetje, në cilësinë e tyre përkatëse. Dëshmia e tillë,
sipas rregullit, është rezultat i dëgjimit formal (zyrtar) dhe paraqet mjet
prove, kurse dhënësit e dëshmive të tilla janë burime personale të
provave.
Kjo do të thotë se çështja e besueshmërisë nuk mund të shtrohet edhe
në aspektin e kuptimit të gjerë të dëshmisë (kryesisht psikologjik),
gjegjësisht në aspektin e deklarimeve të cilat i japin të gjithë
pjesëmarrësit e procedurës penale në cilësinë e tyre të pjesëmarrësit
përkatës, duke mos përjashtuar as vendimet e gjyqtarëve, por duke
përfshirë edhe kumtesat jo formale. Mirëpo, kjo, në literaturën e
deritashme gjyqësore-psikologjike është shqyrtuar në konstelacion me
rregullsinë e vendimeve gjyqësore, pra në lidhje me saktësinë e bindjes së
gjyqtarëve, prokurorëve dhe mbrojtësve në raport me shkallën e dyshimit
dhe në përgjithësi në titujt tjerë, jashtë asaj që është diskutuar si
problem i besueshmërisë së dëshmive. Prandaj, edhe na në këtë kaptinë,
para së gjithash, do të flasim për besueshmërinë e dëshmive të
personave të dëgjuar (pyetur) nga gjyqi.

20. 20
Zhvillimi bashkëkohor i procedurës penale dhe i kriminalistikës synon që
sa më tepër t’i shfrytëzojë dhe me sa më shumë t’ua kushtojë besimin e
vet të ashtuquajturave burime materiale të provave, derisa burimet
personale të provave (dëshmitarët, palët, ekspertët) do të shfrytëzoheshin
atëherë kur këta të parët nuk ofrojnë mjaftë informata të nevojshme.
Mirëpo, ende, sot e kësaj dite, në procedurat penale, sikurse edhe në
procedurat tjera gjyqësore dominojnë burimet personale të provave, për
shkak se burimet materiale janë më të rralla dhe të pamjaftueshme. Për
Për shkak të kësaj rëndësie kaq të madhe që e kanë këto burime
personale, pa të cilat, pjesa dërmuese e procedurave penale do të
mbeteshin pa rezultate, është shtruar problemi i besueshmërisë së
dëshmive të cilat i japin këta persona me rastin e marrjes së tyre në
pyetje (dëgjimit) gjatë procedurës penale.
A është në përputhje dhe në çfarë masa është e mundur që dëshmia apo
ndonjë pjesë e saj të jetë në përputhje me realitetin objektiv ? Pra, a
është e besueshme dëshmia dhe në çfarë mase është e mundur që ajo të
jetë e vërtetë?
Analiza e kësaj vërtetësie (besueshmërie) të dëshmisë bëhet kryesisht në
dy mënyra:
• Së pari, me krahasimin e përmbajtjes së provës me faktet tjera të
vërtetuara; dhe
• Së dyti, me analizimin e vet dëshmisë.
Vlerësimin e besueshmërisë së dëshmisë, përmes krahasimit të
përmbajtjes së saj me dëshmitë dhe me faktet tjera të vërtetuara, më së
shpeshti e bënë gjyqtari që udhëheq procedurën.
Ky proces i mendimit zhvillohet edhe te pjesëmarrësit tjerë të procedurës
të cilët me interesim i përcjellin deklaratat (dëshmitë) e të paditurve,
dëshmitarëve dhe të tjerëve. Dëshmitë e paraqitura, për gjyqtarin, në
fillim e kanë vlerën (rëndësinë) hipotetike dhe ai këtë e verifikon me anë
të proceseve të të menduarit (mendore) të cilat nuk janë rreptësisht të
ndara (diferencuara).
1. Ai, pra, me ndihmën e logjikës analizon se a po iu kundërvihet
dëshmia ose ndonjë pjesë e saj parimeve logjike dhe shkencore apo
parimeve ligjore?
2. Ai gjithashtu mendon se a po i mohon dëshmia e dhënë qëndrimet
faktike të cilat tashmë janë konstatuar si të vërteta?
3. Pastaj, a është dëshmia e besueshme, në kuptimin e saktësisë
(besueshmërisë) së fakteve tjera tashmë të evidentuara?
4. Gjyqtari, gjithashtu vlerëson se, dëshmia e re e paraqitur apo
ndonjëpjesë e saj, a i eliminon kundërthëniet (mospërputhjen) midis
dëshmive të mëparshme dhe dëshmive të paraqitura më vonë?
5. A e vërteton qëndrimin e paraqitur në dëshmi llogaria e besueshmërisë
së të njëjtave dukuri të mëparshme, numerikisht të deklaruara?

21. 21
6. A e sqaron dëshmia dukurinë e mëparshme që ka mbetur e pasqaruar,
ose, nëse sadopak ka mbetur e pasqaruar; a e sqaron këtë më
plotësisht, më thellësisht dhe në mënyrë më të gjithanshme?
7. Dhe më në fund gjyqtari, prokurori, mbrojtësi dhe pjesëmarrësi
interesuar në procedurë vlerësojnë edhe: a e mundëson dëshmia
parashikimin e dukurisë e cila më parë ka qenë e paparashikuar, ose
së paku parashikimin e saj më të plotë dhe më të saktë.
Së këndejmi, mund të themi se:
- nëse ndonjë dëshmi, në kuadër të fakteve tjera të vërtetuara dhe të
provave të paraqitura nuk është në kundërshtim me parimet logjike,
shkencore dhe ligjore;
- nëse nuk i mohon qëndrimet faktike;
- nëse është në përputhje me faktet tjera evidente të besueshme;
- nëse eliminon kundërthëniet midis dëshmive të mëhershme dhe të
mëvonshme;
- nëse numri i mëparshëm i rasteve në masë të konsideruar e ka
vërtetuar qëndrimin e paraqitur në dëshmi;
- nëse dukurinë e mëparshme të pasqaruar ose jo mjaftë të sqaruar, e ka
sqaruar më mirë në çfarëdo forme; dhe
- nëse ka mundësuar parashikimin e dukurisë, atëherë ne atë dëshmi
mund ta konsiderojmë të besueshme.
Këto janë kryesisht kritere logjike, por siç po shohim, këto përfshijnë
edhe njohurit dhe dukuritë e ndryshme psikologjike. Përveç metodave
logjike ekzistojnë edhe metoda tjera për verifikimin e hipotezave dhe
versioneve të ngjarjeve dhe për verifikimin e besueshmërisë së provave në
kuadër të provave tjera, mirëpo ato zbatohen më pak (metoda
matematikore, heuristike), domethënë ato të cilat çojnë drejtë suksesit.
Mënyra tjetër për përcaktimin e besueshmërisë së dëshmisë qëndron në
vet analizën e dëshmisë. Me analizën e vet dëshmisë mund të merren të
gjithë pjesëmarrësit e procedurës penale, kurse, gjithsesi që analizën e
tillë, në kuptim të përvojave psikologjike dhe të njohurive logjike e bëjnë
gjyqtarët, prokurorët (paditësit), mbrojtësit, përfaqësuesit, kurse
nganjëherë edhe pjesëmarrësit tjerë të procedurës. Mirëpo këtë analizë,
sidomos, analizën psikologjike e kryejnë psikologët, të cilët, qoftë si
teoricienë apo si ekspert gjyqësor, merren me psikologjinë e penale ose
me psikologjinë e procedurave tjera gjyqësore. Analiza psikologjike e
dëshmisë, në të vërtetë është ajo mënyrë e përcaktimit të besueshmërisë
apo vërtetësisë së saj për të cilën, para së gjithash, është e interesuar
psikologjia e procedurës penale, duke lejuar që me mënyrën e parë të
këtij problemi të merret kryesisht logjika, ndonëse as ajo pjesë e
vlerësimit nuk është pa elemente psikologjike.
Mirëpo, vet fakti që psikologjia gjyqësore dhe praktika gjyqësore i kanë
zbuluar më së shpeshti burimet e gabimeve me rastin e formimit të
dëshmisë përmes katër elementeve të saj të përmendura psikologjike

22. 22
reciprokisht të ndërlidhura, ka mundësuar që edhe në burimet e tilla të
gabimeve të kihet kujdes dhe të eliminohen pasaktësitë në dëshmi. Disa
autor të psikologjisë gjyqësore (gjermani Undojç dhe suedezi Trankel)
janë përpjekur që të shkojnë përtej psikologut gjyqësor, (në periudhën
para Luftës së I-rë dhe midis dy luftërave botërore), të cilët me
eksperimentim, vrojtim dhe mënyra tjera kanë zbuluar një numër të
madh të burimeve të mundshme të gabimeve.
Undojçi i kishte formuar pesë kritere të tilla duke i quajtur ato “shenja të
deklarimit në përputhje me të vërtetën”.
Këto shenja, apo kritere të realitetit, sipas Trankelit, janë:
1. Mungesa e kundërthënieve me faktet tjera të konstatuara. Në këto
fakte tjera të konstatuara bëjnë pjesë, në njërën anë rrethanat faktike të
jetës, kurse në anën tjetër ligjshmëritë natyrore-shkencore, mjekësore
psikologjike. (P.sh.kundërthënia: është konstatuar se ngjarja ka ndodhur
pikë të natës, kurse dëshmitari deklaron se e ka vërejtur në distancë prej
30 m).
2. Përshkrimi real dhe afërsia e tij me të vërtetën. Zbatimi i këtij kriteri
kërkon njohuri të gjera nga fushat përkatëse: kriminologjia, psikologjia
kriminale dhe sociologjia kriminale e delikteve përkatëse, ku Undojç
rregullisht i thekson deliktet kundër moralit dhe psikologjinë e jetës
seksuale.(P.sh. viktima e përshkruan realisht, përndryshe sjelljen e
pazakonshme dhe të pamoralshme të të paditurit)
3. Përshkrimi i ndodhisë së jashtme të veprës, dallohet me karakteristikat
e qarta, konkrete, origjinale, të dukshme dhe individuale. Këtë, Undojçi e
barazon me kriterin e kompetencës të Trankelit, të cilën Trankeli e
definon si “kriter për verifikimin e vërtetësisë së deklaratës, i bazuar në
faktin se personi i cili e ka kryer observimin e vërtetë, mund t’i
përshkruaj detajet, mirëpo për një përshkrim të tillë i mungon
kompetenca”. Kriteri i kompetencës shpesh është i plotësuar kur fëmijët
p.sh. deklarojnë për çështjet seksuale, kurse varianti i tij ekziston vetëm
kur edhe dëshmitari i përshkruan observimet të cilat vet nuk mund t’i
kuptojë, por të cilat më vonë mund të shpjegohen me ndihmën e
informatave të pavarura.
4. Paraqitjet e përputhshme me të vërtetën, dallohen për nga harmonia e
brendshme dhe konsekuenca. Ky është kriteri homogjen i Trankelit,
sipas të cilit e vërteta konstatohet me atë se dëshmia “është e bazuar në
faktin, se ajo dëshmi përmban elementet të cilat e përshkruajnë të
njëjtën rrethanë në mënyrë të pavarur” (shembulli i vajzës të cilën i
padituri e ka shfrytëzuar për akte prostitucioni në bodrumin e furrës,
dhe ajo tregon se si ai, gazetat mbi të cilat e ka kryer ejakulimin i ka
djegur në shporet, gjë që tregon për ekzistimin e furrës.

23. 23
5. Undojçi konsideron se garancia më e madhe për të vërtetën e
deklaruar, ekziston atëherë kur tregohen hollësitë e posaçme dhe unike,
ashtu që mund të konsiderohet e pamundshme që dëshmitari apo ndonjë
inspirues nga rrethi i tij i cili është në pyetje, të mund të trillojë diç të
tillë. Trankeli këtë kriter e quan “kriter unik”. (rasti i mëparshëm e vajzës
e cila e përshkruan detajin me gazeta).
6. Ndodhitë e realitetit janë të thurura (qëndisura) në hapësirë, kohë dhe
rrethana jetësore të posaçme të viktimës dhe kryesit të veprës, duke
rezultuar nga situatat e caktuara fillestare dhe në një farë mënyre i
përgjigjen gjithsesi zhvillimit të ndodhive të mëvonshme, prandaj kjo
duhet të vijë në shprehje edhe në dëshmi.(Undojçi, jep shembullin e
shërbëtores së moshës jomadhore e cila është keqpërdorur nga
punëdhënësi me pjesëmarrjen dhe shtytjen e gruas së tij).
7. Sidomos konsiderohet informatë, kur dëshmia tregon detajet të cilat
janë jashtë kapacitetit të planifikimit të interpretuesit, madje edhe jashtë
horizontit të të kuptuarit të tij, kështu që rëndësinë e saj interpretuesi
(folësi) edhe më vonë nuk e kupton. (p.sh. dëshmitarja analfabete e
përshkruan veprimin e ndërprerjes së rrymës elektrike para se të vidhej
makina elektrike).
8. Undojçi konsideron se dëshmia ka kualitet të lartë, atëherë kur nuk e
përshkruan vetëm ndodhinë e jashtme të veprës. Por mundëson që të
përshkruhet edhe diç nga ndodhitë psikologjike të cilat janë zhvilluar në
situatën përkatëse. Kësaj mjaftë i afrohet kriteri i emocionit bilateral i
Trankelit, sipas të cilit, dëshmia është e vlefshme atëherë kur mund të
konstatohet se “emocioni i përshkruar në dëshminë e zakonshme ka
qenë i nxitur nga dy stimulues të pavarur, prej të cilëve njëri ka dalë nga
ngjarja e analizuar” (p.sh. britma e viktimës nga banesa fqinje, mu duktë
sikur po vinte nga dhoma e bijës sime).
9. Kjo shenjë e Undojçit ka të bëjë me deliktet dhe me marrëdhëniet
seksuale dhe sipas saj, nëse marrëdhënia seksuale ka zgjatur më tepër,
në paraqitje mund të shprehet diç nga zhvillimi i kësaj marrëdhënie. Pra
mund të shihet, ose dinamika progresive, ose ndërprerjet e motivuara me
ndodhitë e caktuara apo me ndryshimet në marrëdhëniet jetësore të
pjesëmarrësve. (p.sh. konsiderohet se te gjakprishja /incesti/ pothuaj
është rast i zakonshëm që edhe viktima, por edhe i padituri në deklarime
përshkruajnë se si ka ardhur deri te shtimi gradual i xhelozisë së babait
apo i “kontrollit” atëror, gjegjësisht deri te gjoja ekspozimi gradual i të
dëmtuarës, gjë që ka kërkuar atë kinse kontroll).
10. Vlerëtë madhe simptomatike kenë përmirësimet spontane të
dëshmisë nga ana e vet dëshmitarit.
11. Në deklarimet e dëshmitarëve është relativisht e shpeshtë biseda për
aktet e pasuksesshme seksuale apo për vështirësitë e paparashikuara
(për befasitë), për ndërprerjet e befasishme të akteve të filluara, etj. kurse

24. 24
këto fragmente, komplikime të ndodhive zakonisht nuk futen në
dëshmitë e pasakta, sepse zakonisht shtojnë edhe më tepër komplikimin
e sqarimeve.
12. Paraqitja i ndonjë gjëje të keqe për rolin e dëshmitarit në situatën
përkatëse ose vetë ngarkesa tregon për probabilitetin se dëshmitari nuk
shërbehet me fantazinë dhe nuk po trillon, sepse kur është fjala për
imagjinatën, formuesi i dëshmisë zakonisht vetës i përshkruan rol të
privilegjuar. (p.sh. askush nga ne, në shitore, as nuk ka luajtur vendit,
as që ka lëshuar zë, derisa i padituri e ka goditur gjashtë herë me thikë
viktimën në shpinë).
13. Për saktësinë e dëshmisë flet edhe kjo kur dëshmitari i padisë,përveç
nëse është person shumë inteligjent, menjëherë vet i përmendin
kundërshtimet ndaj besueshmërisë së dëshmive të veta. (p.sh. thotë: nuk
e kam paraqitur këtë më herët sepse kam menduar se nuk do të më
besojnë, sepse jam prostitutë dhe më konsiderojnë personalitet me moral
të dobët).
14. Dëshmia konstante konsiderohet kriter i rëndësishëm. Kjo konstantë
(mos ndryshimi i deklaratës) nuk pritet te të gjitha faktet, siç janë, p.sh:
disa rrethana sporadike, por rreth thelbit të problemit kjo gjithsesi duhet
të ekzistojë, pa marr parasysh se sa herë përsëritet dhënia e deklaratës.
(P.sh. kur personi A ka shkrepur predhën mbi personin B, konstanta
këtu është më pak e rëndësishme rreth përshkrimit të pozitës së duarve
dhe trupit me rasti e shkrepjes së predhës).
15. Undojçi duke përshkruar kryesisht besueshmërinë (saktësinë) e
dëshmisë së viktimave të delikteve seksuale, thotë: në dëshmi (deklaratë)
mund të vijë deri te ngatërrimi i personalitetit të kryesit të vërtetë me të
paditurin e gabueshëm (pafajshëm), mirëpo kjo bartje e fajit (ky
ngatërrim) nuk do të thotë se dëshmia është plotësisht e rrejshme, nëse
kontaktet midis atyre dy personave kanë qenë të rralla dhe ka mundur të
vijë deri te ngatërrimi kryesit. Mirëpo, sidoqoftë, te deliktet seksuale, me
përjashtim të ekzibicionistëve, ato kontakte zakonisht janë aq të forta sa
që ngatërrimi i personit pothuaj është i pamundur (përjashtohet).
Psikologu tjetër, për të cilin folëm se është marrë gjithashtu me
besueshmërinë (saktësinë) e dëshmive, është Trankeli, i cili ka dhënë një
skemë, mbi vërtetësinë (besueshmërinë) e dëshmive, relativisht të
thjeshtë të kritereve të tij diç më të vogla për nga numri. Shembujt e tij
nuk janë të kufizuar vetëm në rastet e delikteve seksuale. Tabela e
kritereve të Trankelit përmban një ndarje në dy grupe horizontale, prej të
cilave, e para përmban kriteret primare të së vërtetës, kurse e dyta
përmban kriteret kontrolluese sekondare. Prap, në secilin nga këto dy
grupe janë edhe nga dy grupe tjera, kështu që tabela mund të ndahet
edhe në mënyrë vertikale. Kështu në anën e majtë janë analizat formale
(strukturale dhe logjike), kurse në të djathtë analizat konkrete
(përmbajtja dhe kontrolli empirik).

25. 25
KRITERET E REALITETIT
Analiza strukturale Analiza e përmbajtjes
Kriteri i emocionit bilateral Kriteri i kompetencës
Kriteri i homogjenitetit Kriteri unikat
Kriteri i sekuencës
KRITERET E KONTROLLIT
Kontrolli formal logjik Kontrolli i validitetit empirik
Kriteri i konsekuencës Kriteri i izomorfisë
Mirëpo, Trankeli thekson se për nxjerrjen e vlerësimit përfundimtar të
dëshmisë bëhen edhe analiza tjera dhe se aktiviteti i psikologut ekspert
në aspektin e analizës formale strukturale nuk dallohet nga zbatimi i
rregullave të zakonshme të rezonimit shkencor, as nga aktivitetet e
ekspertëve tjerë kur analizojnë grupin e të dhënave nga fusha e tyre
shkencore. Trankeli këtu na përkujton se interpretimi i cili lë ndonjë
pjesë të rëndësishme të informatës pa e shpjeguar, nuk mund të
pranohet si përshkrim i drejtë i realitetit i cili ekziston prapa atyre
informatave. Gjithashtu, interpretimi duhet të jetë i vetmi që jep sqarimin
e plotë dhe të arsyeshëm të informatës në dispozicion që të mund të
pranohet si përshkrim korrekt i realitetit prapa informatave. Nga aspekti
psikologjik, problemi i saktësisë së dëshmisë, vërtet është diskutuar më
së shumti lidhur me detyrat e ekspertit të psikologjisë, por siçu pa edhe
këtu në fillim, vlerësimi i kësaj saktësie apo besueshmërie të dëshmisë
në është detyrë vetëm e ekspertit, por edhe e gjyqtarit dhe e
pjesëmarrësve tjerë të procedurës penale.
PSIKOLOGJIA E DËSHMISË SË FËMIJËVE
Ajo që më lartë e shtjelluan, duke folur për psikologjinë e dëshmisë në
përgjithësi, vlen gjithashtu edhe për dëshmitë e fëmijëve dhe të miturve
të cilët nganjëherë paraqiten në gjykatë si dëshmitarë ose si viktima.
Dëshmitë e tyre mund të jenë të sakta dhe të pasakta; të pavërteta dhe të
rrejshme, prandaj edhe është i papranueshëm përgjithësimi sipas të cilit
dëshmia e fëmijës ose e të miturit, që në start të konsiderohet më pak e
besueshme ose më pak e vërtetë se sa dëshmia e të rriturit. Pra, të gjitha
dëshmitë duhet verifikuar dhe vlerësuar pa marrë parasysh se a janë
dëshmi të fëmijës, të të miturit, apo dëshmi të dëshmitarëve dhe
pjesëmarrësve të rritur. Ndërkaq, është çështje tjetër se a duhet të ftohen
para gjyqit apo jo fëmijët dhe të mituri, kur kjo gjë mund të ndikojë keq
psikikisht (p.sh. te veprat penale të kushërinjve, incesti, etj).
Ndonëse fëmijët interesohen shumë për ngjarjet rreth vetës dhe kanë
aftësi të mirë të perceptimit, megjithatë gjyqi nuk mund të mbështetet
krejtësisht në dëshmitë e tyre, sepse mungesa e përvojave jetësore, nuk
ua mundëson atyre që t’i kuptojnë drejtë ngjarjet e ndërlikuara. Pra, në
pikëpamje kohore orientohen keq. Pastaj iu nënshtrohen sugjerimeve të

26. 26
prindërve, kujdestarëve, vëllait ose motrës më të vjetër, ekspertit që është
i kyçur në ngjarje, etj. Imagjinata e tyre është nën ndikimin e librave,
filmave apo tregimeve ngacmuese. Madje te ata paraqiten edhe disa veti
negative, siç janë: vrazhdësia, egoizmi, inati, paniku, mburrja, etj. Për
këtë arsye fëmijët duhet pyetur vetëm për atë që kanë pa dhe kanë
dëgjuar, e kurrsesi të kërkohet nga ata që ta interpretojnë ngjarjen.
(p.sh. fëmija duhet të pyetet: “çka bënte hajni me dorë”, e kurrsesi “a ka
vjedhë hajni”, etj.)
Në moshën e pubertetit, deklarimet janë të pasigurta, sepse djelmoshat i
më tepër i theksojnë ndjenjat e mburrjes, mendjemadhësisë apo inatit,
kurse edhe perceptimet e tyre i interpretojnë nga këndi i një qëndrimi të
përbashkët karakteristik të moshatarëve të vet. Ndërkaq, vajzat në
pubertet, janë nën konfuz të instiktit seksual dhe perceptimet e tyre i
interpretojnë nga këndëvështrimi egocentrik personal.
Undojçi thekson se të vegjëlit, gjegjësisht fëmijët e moshës parashkollore
e kanë imagjinatën e zhvilluar, por edhe se eksperti i psikologjisë e ka
shumë të lehtë, mu nga ky aspekt edhe t’i zbulojë gabimet në deklaratat
(dëshmitë) e tyre. Sugjestioni i këtyre fëmijëve është mjaftë i madh,
mirëpo për sugjestionet për ndodhitë seksuale nuk janë shumë të dhënë,
sepse prirja e tyre ende nuk shkon në atë drejtim, (për shkak të moshës),
kurse sfera seksuale është e rrethuar me tabu. Prandaj fëmijët e kësaj
oshe dëshmojnë më thuktë se sa të rriturit sepse nuk ndjehen
bashkëfajtorë.
Së këndejmi, mund të konstatohet një karakteristikë e përbashkët, për të
dy këto grupmosha, pra edhe fëmijët parashkollorë, edhe ata të moshës
shkollore janë vërtetëdashës sepse aspekti i cakut të deklarimit të
gabueshëm te këta ende nuk është zhvilluar, sikurse p.sh. te të rriturit.
Pra, rrethi i motiveve që do ta shtynin fëmijën e vogël të gënjejë, është
shumë më i ngushtë se sa te të rriturit dhe të moshuarit, por edhe nëse
ndodhë diç e tillë, fëmiu më së shpeshti e bënë këtë duke dashur që ta
mbrojë personalitetin e vet ose të anëtarit të ngushtë të familjes së vet.
përveç kësaj, mundësitë dhe aftësitë e fëmijëve për të gënjyer ose për ta
shtrembëruar të vërtetën janë relativisht të kufizuara. Kur është fjala për
fëmijët e moshës shkollore, është vërejtur se te ata lindë një „periudhë
realistike“ e fëmijërisë. Pra ata janë vrojtues të saktë, të kujdesshëm dhe
përmbajtësor. Pra, „instiktivisht e respektojnë të vërtetën“.
Psikologët bashkëkohor, fëmijët dhe rininë i vështrojnë dhe vlerësojnë
shumë më ndryshe se që këtë e bënte literatura klasike. Përjashtohet
mundësia që vajzat për shkak të mburrjes (pra, jo për shkak të gabimit
në perceptim, por për shkak të gabimit në kujtesë) të deklarojnë se si
kanë qenë të sulmuara. Sipas fjalëve të një gjyqtari të veprave për të
mitur, deklarata e vajzës “se ka qenë e kapur (ngacmuar) për organin
seksual, ose është e saktë, ose gënjeshtër me vetëdije”.

27. 27
Vodineliqi thekson se në mesin e fëmijëve hasen edhe të ashtuquajturit
ejdetikë, për të cilët ai thotë se janë dëshmitarët më të përkryer të cilët
ekzistojnë ndonjëherë. Ejdeza është aftësi e posaçme e perceptimit dhe të
mbajturit mend. Ejdetikët, janë zakonisht fëmijë të moshës deri 15 vjeçe,
të cilët kanë aftësi për t’i mbajtur në mend ngjarjet në formë të storieve
(imazheve) të qarta optike dhe t’i përshkruajnë ato edhe në hollësitë më
të imëta, të cilat të rriturit nuk do t’i kishin vërejtur fare.
PSIKOLOGJIA E DËSHMISË SË TË MITURIT
Ajo që në kaptinën paraprake folëm për psikologjinë e dëshmive të
djelmoshave dhe çupave, të cilët i ofrohen moshës së tyre 14 vjeçe,
pjesërisht vlenë edhe për psikologjinë e dëshmive të grupmoshës 14-18
vjeçe. Urkalimi psikologjik midis moshës së mitur dhe asaj djaloshare,
nuk përmban vijë të qartë ndarëse (kufizuese), sikurse që një vijë e tillë të
qartë ndarëse nuk ekziston as midis moshës madhore dhe jo madhore,
kurse kjo ndarje (kufizim) sidomos, nuk mund të bëhet duke iu
përmbajtur thjeshtë ditëlindjes së 14-të apo të 18-të. Mirëpo, megjithatë,
për moshën jo madhore është karakteristike se te pjesa dërmuese e të
rinjëve është moshë puberteti, ose pjesa më e rëndësishme e moshës së
tyre, periudha e ndryshimeve të mëdha dhe të bujshme trupore(fizike)
dhe shpirtërore (psikike).
Me mjaftë përgjithësime, dallohen tri periudha të krizave të kësaj moshe,
të cilat janë:
• Periudha e revoltit;
• Periudha e rënies apo skandalit dhe
• Priudha e ndgritjes.
1. Periudha e revoltit paraqitet te mashkujt e moshës 13-14 veçe dhe
manifestimet e para të saj kanë të bëjnë me refuzimin e dëgjueshmërisë,
(padëgjueshmëria). Ky revolt, sidomos manifestohet në relacionin e tij me
familjen, shkollën dhe në raport me normat shoqërore të sjelljeve.
Zakonish, fëmijët i kundëvihen babait, kurse vajzat nënës. Ndërkaq,
edhe fenomeni i ikjes (largimit) nga familja te kjo grupmoshë paraqet
formën e jashtme të këtij revolti.
2. Periudha e rënies apo skandalit është pasojë e dëshirave të personit
moshës jo madhore për ta afirmuar sa më tepër personalitetin e vet,
sidomos në kuptimin fizik. Pra, nga dëshira që sa më tepër të lirohet nga
fëmijëria, i mituri, shfaqë pavarësinë e vet përmes shumë sjelljeve
ekscentrike, duke mos i kushtuar shumë kujdes me këtë rast formës,
vendit as mjeteve. Në këtë fazë, i mituri është sugjestibil; këshillat e
shokëve të tij më të vjetër i pranon lehtë, prandaj së këndejmi edhe
ekziston mundësia e ndikimit të keq në ta, (natyrisht nëse ata shokë më
të vjetër janë të orientuar keq). Në këtë fazë, i mituri “ndjenë” dëshirë që
personalitetin e vet ta afirmojë përmes grupit. Dhe, tashti, nëse ndodhë

28. 28
që ato grupe të jenë të organizuara, apo banda hajnash, grabitçarësh, etj.
kjo sjellje mund merr karakter kriminologjik.
3. Periudha e ngritjes së personalitetit. Pas moshës 16-18 vjeçe vjen deri te
ngritja e persoanlitetit, përforcimi i tij dhe qetësimi psikologjik. Pra vjen
deri te orientimi pozitiv i tij dhe njohja më e mirë e vet-vetës dhe rrehtit
jetësor të ktij, kurse sjelljet gjithnjë e më tepër janë më të kontrolluara
(vetkontrolluara). Pra, luhatjet e personalitetit, bredhjet e tij, kërkimi i
vet-vetës dhe i vendit të tij në bashkësi, tashti gradualisht i ofrohet
qetësimit të vet. Prandaj, te dëshmitari i moshës jo madhore, para së
gjithash, duhet të kihet parasysh pjekuria e tij personale, e kurrsesi të
bazohemi në atë se a i ka rrafsh 14 vet moshë, 15 vjet a më tepër.
Të pandehurit e mitur, në psikologjinë e procedurës penale studiohen
dhe analizohen me një vëmendje dhe kujdes të posaçëm, sepse në
dekadat e fundit, sidomos kjo kategori, gjithnjë e më tepër po paraqitet
para gjakatës.Kurse veprat e tyre dhe gjendjet e tyre psikike dallojnë
shumë nga ato të të pandehurve të moshës madhore dhe mund të kenë
rëndësi për zhvillimin afatgjate psikik të tyre, gjë që tërthorazi ndikon
edhe në shoqëri në tërësi. Përndryshe, një gjë e tillë vërehet në praktik te
të miturit, me ç’rast ndodhin metamorfoza (sinqeriteti më i madh se sa te
kategoritë e moshave tjera). Të miturit të cilët vijnë para gjyqit i ndajmë
në dy grupe ekstreme. Njërin grup të tyre e përbëjnë ata që nuk janë “të
prishur”, por që kanë rënë (janë nështruar) para sprovave rrapide dhe të
mëdha të moshës së tyre, kurse grupin e dytë të delikuentëve të mitur e
përbëjnë ata të cilët në të shumtën e rasteve janë rritur në mjedise
kriminale jetësore, të cilët jenë “të prishur” që nga fëmijëria e hershme
dhe nuk tremben, as hezitojnë të ndërmarrin lloj-lloj operacionesh.Këta
nuk mendojnë farepër drejtësi e padrejtësi. I frikësohen vetëm dënimit
dhe organeve të pushtetit.
KAPITULLI IV
DISA ÇËSHTJE LIDHUR ME KUALITETIN E DËSHMISË DHE MUNDËSIA
E GABIMEVE
Procesin përmes të cilit i vërejmë objektet të cilat veprojnë në shqisa dhe
na bëjnë të vetëdijshëm për ekzistimin e tyre e quajmë perceptim (të
vërejturit). Realitetin objektiv e njohim përmes shqisave të cilat janë
receptor (pranues) të ngacëmimeve nervore. Perceptimin e determinojnë
faktorët fizik, fiziologjik dhe psikologjik. Midis determinuesve fizik më i
rëndësishmi është konfiguracioni i procesit fizik, kurse midis faktorëve
fiziologjik rëndësi kanë lloji dhe karakteristikat e receptorëve të
ngacmuar si dhe gjendja e përgjithshme e organizmit. Ndërkaq, midis
determinuesve psikik dhe kortikal, më të rëndësishmet janë përvojat
paraprake të subjektit me përmbajtjet të cilat i percepton dhe qëndrimi i
tij me rastin e perceptimit. Ngacmimet e mëhershme kortikale të
shkaktuara me anë të konfiguarcioneve të caktuara të ngacmimeve, lënë
gjurmë specifike, të cilat pastaj lehtësojnë perceptimin e sërishëm të

29. 29
strukturave të ngjashme. Në anën tjetër, shpresimet tona, hipotezat,
interesat dhe përshtatshmëria efektive, paraqesin skemat të cilat
veprojnë si faktor të rëndësishëm të organizimit dhe interpretimit të
strukturave objektive. Përvoja paraprake dhe qëndrimi i subjektit
mundësojnë perceptimin më të mirë, madje edhe në kushte më pak të
përshtatshme, mirëpo nganjëherë ato shkaktojnë edhe perceptim i cili
nuk është krejtësisht real.
Perceptimin e sak e determinojnë kryesisht tri grupe faktorësh, siç janë:
• Karakteristikat objektive të dhënësit (bota objektive);
• Veçritë e mediumeve dhe kanaleve përmes të cilave përhapen sinjalet;
• Karakteristikat strukturale dhe funksionale të pranuesit.
Me rastin e vlerësimit të vlefshmërisë së dëshmisë, gjegjësisht të asaj
pjese të saj e cila ndodh gjatë perceptimit, psokologjia e procedurës
penale duhet të ketë kujdes për të gjithë faktoret të cilët e determinojnë
perceptimin. P.sh. nëse ndodhë fatkeqësi komunikacioni në udhëkryqin
ku ka semafor i cili i ka dhënë përparësi njërit nga shoferët pjesëmarrës
në aksident, duhet të kërkohet dëshmitari i drejtpërdrejtë (nëse ka pasur
të tillë) i cili e ka vërejtur ngjarjen nga afërsia (determinuesit fizik), të
kihet kujdes gjithashtu se a është ai dëshmitar i verbër sa iu përket
ngjyrërave dhe nuk ka mundur ta perceptojë drejtë se cilit shofer i ka
dhënë përparësi semafori (determinuesit fiziologjik)si dhe të kihet kujdes
se mos dikush nga pjesëmarrësit në aksident është i afërt (i gjinisë) me
dëshmitarin dhe tashti këtij (dëshmitarit) i duket se i afërmi i tij ka të
drejtë, edhe është e kundërta.
Psikologu gjyqësor, Trankeli flet për tri grupe të kushteve të cilat
shkaktojnë çrregullimin e perceptimit, si vijon:
Grupi i parë është karakteri selektiv i perceptimit i cili e kufizon
interpretimin e sinjaleve të jashtme ndaj asaj që e ka bazën në disa
eksperienca të mëhershme.
Grupin e dytë të kushteve, sipas Trankelit e përbënë mekanizmi logjik i
kompletimit i cili shpesh rezulton me pamje të rrejshme (mashtruese) të
vargut të ngjarjeve. Aftësia interpretuese e personit zhvillohet përmes
procesit të mësimit i cili fillon nga lindja. Madje, edhe fëmija i vogël fillon
të bëhet selektiv në perceptimet e tij dhe orienton perceptimin e vet në
ato përshtypje të cilat përcillen me ndryshime në rrethin e tij, duke u
mësuar kështu që t’i dallojë objektet dhe pjesët e tyre. Ky interpretim
është i bazuar në eksperiencat tona të mëhershme. Shemul ilustrues i
kompletimit logjik të perceptimit i cili sjell deri te gabimet në dëshmi
është: p.sh. dëshmitari nuk e ka pa fillimin e konfliktit (rrahjes), por
thotë se njeriu shtatmadh e ka sulmuar atë të shtatvogëlin (i madhi të
voglin).

30. 30
Grupi i tretë i kushteve janë qëndrimet, dëshirat personale dhe pasurimi
të cilat prejudikojnë interpretimin e informatave tona shqisore. Trankeli
posaçërisht e thekson, se qëndrimet tona ndaj njerëzve tjerë ndikojnë
gjithmonë në interpretimin tonë për atë që ndohë. P.sh. dy djelmosha
rrahen mes veti duke e goditur njëri tjetrin dhe arësimterët shumë lehtë
konkludojnë se rrahjen i pari e ka filluar ai djaloshi i cili, përndryshe,
është i njohur si problematik. Autori në fjalë, na përkujton gjithashtu se
shumë pritje tonat që kanë të bëjnë me sjelljet e njerëzve tjerë rezultojnë
jo vetëm nga përvojat që i kemi pasur në familje, midis kolegëve, etj. por
edhe nga mjetet e komunikimit masiv. P.sh. kur mjetet e informimit e
publikojnë lajmin për ndonjë krim senzacional, ne bëhemi kurshtar (të
interesuar) për ndriçimin (zbulimin) e tij. Këto mjete jo rrallë ofrojnë edhe
informata të gabuara dhe në bazë të tyre pastaj nxjerren edhe
përfundime dhe supozime të gabuara. Pra, qëndrimet publike janë
shumë shpesh aq bindëse sa që pothuaj të gjithë njerëzit në atë mjedis i
pranojnë si të tilla. Mirëpo, natyrisht, tashti nuk po dëshirojnë të
pohojmë se opinioni publik është gjithmonë i gabuar.
Në psikologjinë e procedurës penale, lidhur me perceptimin, gjithsesi ka
rëndësi kujdesi. Kujdesi është orientimi i aktivitetit psikik në një numër
të caktuar të ngacmimeve, në mesin e shumë të tillave. Ky orientim
mund të jetë e paqëllimshëm (spontan) dhe i qëllimshëm (me dashje).
Orientimi i qëllimshëm vjen për shkak të veçorive të vet ngacmimit, siç
janë: intensiteti, theksimi dhe forca e ngacmimit, kurse orientimi
spontan (i paqëllimshëm) vjen për shkak të faktorëve të brenshëm, siç
janë: nevojat, interesat dhe pritjet (shpresat). P.sh. dëshmitari pa dashje
do ta përqëndrojë vëmendjen në ndonjë tingull (zë) jashtëzakonisht
depërtues, ose në shpejtësinë e madhe të veturës, ose p.sh. me qëllim do
ta përqëndrojmë vëmendjen në vonesën e trenit të cilin jemi duke pritur.
KUJTESA (MEMORJA) DHE MUNDËSIA E GABIMEVE TË SAJ
Kujtesa paraqet pjesën tjetër përbërëse të dëshmisë, e cla paraqitet në
mënyrë të ndërlidhur dhe të pandashme me perceptimin, deklarimin dhe
mendimin, si dhe me dukuritë dhe vetitë tjera të personalitetit. “kujtesa
përbënë të mbajturit mend dhe reproduktimin e mëvonshëm apo njohjen
(sajimin) e asaj që më heret e kemi perceptuar, përjetuar apo që e kemi
bërë”.
Sipas njohurive bashkëkohore psikologjike ekzistojnë tri lloje, gjegjësisht
tri faza kujtesës, të cilat janë:
1. Kujtesa me anë të receptorëve e cila i pranon informatat prej shqisave
tona. Kjo ka kapacitet të madh, por zgjatë shumë shkurt (vetëm disa
sekonda). Kjo është shumë e domosdoshme, sepse pa të nuk do të mund
t’i kuptonim as fjalët, as fjalitë, madje deri në fund të fjalisë do ti kishim
harruar fjalët që i kemi dëgjuar në fillim.

31. 31
2. Kujtesa e shkurtër (të mbajturit mend shkurt) ka kapacitet të kufizuar
dhe zgjatë shumë shkurt (gjithsej disa sekonda). P.sh. kur dikush na e
tregon numrin e telefonit, ne atë “e mbajmë në kokë” vetëm derisa e
gjejmë lapsin për ta shënuar. Ose p.sh. jemi duke e përkthyer një tekst
nga gjuha e huaj dhe e shikojmë ndonjë fjalë të panjohur në fjalor të
cilën vetëm pas disa minutave e kemi harruar dhe përsëri e kërkojmë në
fjalor po të njëjtën fjalë. Pra kujtesa e shkurtër (të mbajturit mend
shkurt) përmban vetëm 7 thërmia (informata). Kjo do të thotë se
përnjëherë mund të mbahen në mend vetëm aq numraose shkronja të
panjohura. Mirëpo, me grupim e tyre (të lidhura me kuptim, ose numrat
e lidhur logjikisht, si p.sh. në vargun 1, 4, 9, 16...) mund ta shtojmë
dukshëm kapacitetin e kujtesës së shkurtër.
3. Kujtesa afatgjate (të mbajturit mend gjatë) ka kapacitet shumë të
madh, madje ndonjëherë, praktikisht, flitet për aftësinë e pakufizuar të
saj, d.m.th. deri në fund të jetës.
Për kujtesën nganjëherë flitet edhe si për një aftësi e cila, te njerëzit e
ndryshëm, mund të jetë e ndryshme, për çka pjesëmarrësit e procedurës
penale, gjithsesi duhet të kenë kujdes atëherë kur aktivitetet e tyre i
mbështesin mbi dëshmitë e pjesëmarrësve tjerë.
Gjithashtu dallojmë edhe:
• Kujtesën e drejtëpërdrejtë (ngulitjen e ndonjë ngjarje në kujtesë, ashtu
që ajo mbetet e pranishme në vetëdijën e përditshme dhe e cila mund
të reproduktohet menjëherë dhe në çdo kohë).
• Kujtesën e tërthortë (aftësia për ta përkujtuar ndonjë ngjarje të jetës, e
cila bëhet pas një kohe të shkurtër apo të gjatë, ose pasi që të jenë
grumbulluar shumë fakte ose ngjarje tjera). Pra përkujtimi është aftësi
për ta rikujtuar apo kthyer në mendje ngjarjen nga e kaluara. Kjo
është supozim për reproduktimin e ndodhisë, përjetimit, etj.
Gjithashtu duhet të bëhet dallimi midis kujtesës së qëllimshme dhe dhe
të paqëllimshme, sepse, edhe përkundër dallimeve individuale dhe
rrethanave tjera, përmbajtjet e mbajtura në mend me qëllim, zakonisht
në kujtesë ruhen më mirë se sa ato të paqëllimshmet. Dëshmitarët dhe të
pendehurit shpesh i mbajnë në mend pa qëllim faktet relevante, derisa
gjyqtarët, prokurorët, mbrojtësit, ekspertët, shpesh mbajnë në mend me
qëllim atë që shqyrtohet në procedurën penale.
Ndryshimet të cilat ndodhin gjatë procesit të ruajtjes të cilat në
eksperimentin e vet me studentët i ka treguar peikologu anglez Bartleti
(F.Bartlet) janë:
• Thjeshtësimi i përmbajtjes. Me zgjatjen e kohës nga kujtesa jonë

32. 32
humbet një numër i konsideruar i hollësive të ndonjë ngjarjeje, kurse
disa pjesë të mbetura të saj lidhen në një tërësi logjike dhe unike, por
dukshëm më të varfër me detaje.
• Racionalizimi i përmbajtjes. Ekziston tendenca që atë e cila në kujtesën
tonë nuk është e qartë dhe logjike ta zëvendësojmë me të logjikshmen
dhe të qartën.
• Të theksuarit. Disa hollësi të ngjarjes të cilat në përmbajtjen origjinale
të kujtesës nuk janë theksuar, me rastin e përtëritjes së saj, mund të të
theksohen. Ky ndryshim është i lidhur drejtpërdrejtë me atë që me kohë
humben disa detaje, kurse ato që mbeten në kujtesën tonë, kur i
përkujtojmë atëherë ato fitojnë një pozitë më të lartë (më të theksuar).
Shumë shembuj nga procedura penale vërtetojnë se ndryshimet e këtilla
të materialit të mbajtur mend, vërtetë ndodhin.
GABIMET NË TË MBAJTURIT MEND (KUJTESË)
Harresa, gjithashtu, ka rëndësi të madhe për kualitetin e dëshmisë.
Harresa mund të jetë e plotë dhe e pjesshme; e përkohëshme dhe e
përhershme, pra mund të humbet ajo që e kemi mësuar ose perceptuar
për gjthmonë ose përkohësisht. Shpesh ndodh të duket sikur është
harruar krejtësisht që ajo që e kemi mësuar, mirëpo nën kushtet e
caktuara mund të përtëritet. Shkaktar kryesor i harresës mund të
konsiderohet pengesa e ndërsjellë e njohurive dhe aktiviteteve të
mëparëshme me atë të rejat. Sidomos, aktiviteti i mënoshën vepron
retroaktivisht dhe e pengon atë që është mësuar më parë (inhibicioni
retroaktiv).
Psikologu suedez, Trankeli, duke theksuar ngjashmërinë e dukshme,
midis perceptimit dhe të mbajturit mend (kujtesës) si proces, tërheq
vëmendjen tonë në disa karakteristika të kujtesës të cilat janë të
rëndësishme për procedurën penale. Kujtesa apo të mbajturit mend,
para së gjithash, është proces selektiv i asaj skene, (“pamjeje që ka
mbetur në kujtesë”) e cila në njëfarë mënyre është ngulitur në individin
dhe qëndron më së shumti. Skenat e ngjarjes për të cilën duhet të
dëshmojmë mund të jenë të paqarta dhe të vështira për tu definuar, por
krahas kësaj mund të jenë edhe të ndryshueshme dhe jo të përhershme.
Pra, e rëndësishme është jo vetëm qartësia e kujtesës, por edhe siguria,
gjegjësisht kujtimi i sigurtë i asaj që njëherë njeriu e ka perceptuar.
Gabimet në kujtesë, të cilat mund të jenë të rëndësishme për psikologjinë
e procedurës penale, lindin (shkaktohen) edhe në mënyra tjera. Ndër to
më të njohurat janë: kontaminimet, fantazitë, dhe amnezitë.
Kontaminime. Me nocionin kontaminime nënkuptojmë tretjen apo
shkrirjen e dy ose më shumë ndodhive (përjetimeve) në një kompleks të
vetëm të parafytyrimit, ndonëse ato nuk e përbëjnë një tërësi. Pra,