1. ∆ρ Χριστίνα Αργυροπούλου,
Νεοελληνίστρια,
Επίτιµη Σύµβουλος του
Παιδαγωγικού Ινστιτούτου
ΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ ΠΟΙΗΤΙΚΗ στο
έργο του Ν. Βρεττάκου
ΣΠΑΡΤΗ, 9-5-2012

2. • Ο Νικηφόρος Βρεττάκος γεννήθηκε στις Κροκεές
Λακωνίας το 1912 και πέθανε στην Πλούµιτσα το 1991.
Έζησε τις µεγάλες αλλαγές και ανατροπές στην Ελλάδα
και στην Ευρώπη. Πολέµησε στο αλβανικό µέτωπο και
συµµετείχε ενεργά στην Εθνική Αντίσταση. Κατά τη
δικτατορία 1967-1974 κατέφυγε στην Ελβετία και τη
Σικελία.
• Έγραψε ποίηση, πεζογραφία, δοκίµια, κριτικά
σηµειώµατα και ασχολήθηκε και µε τις µεταφράσεις από
τα γαλλικά και τα ουγγρικά στα ελληνικά.
• Έχει γράψει µια εξαίρετη και πολυσέλιδη µελέτη για τον
Ν. Καζαντζάκη το 1959, που αναδεικνύει όλες τις
πτυχές του έργου του Κρητικού συγγραφέα, µε τίτλο:
Νίκος Καζαντζάκης, η Αγωνία και το έργο του.
• Μαθητής στην Α΄ Γυµνασίου γράφει το πρώτο του
ποίηµα µε τίτλο «Ύµνος στη ∆ηµοκρατία».
• Λόγω οικονοµικών δυσχερειών δεν σπούδασε,
εργάστηκε σε πολλές δουλειές, έως ότου το 1938
προσλαµβάνεται στο Υπουργείο Εργασίας ως έκτακτος
γραφέας.
• Εµφανίζεται στα ελληνικά γράµµατα το 1929, που
δηµοσιεύει τα µαθητικά του έργα µε τίτλο Κάτω από
σκιές και φώτα.

3. • Το 1933 δηµοσιεύει τη συλλογή, Κατεβαίνοντας στη σιγή
των αιώνων, το 1935 Οι γκριµάτσες του ανθρώπου, σε
ελεύθερο στίχο, και Ο πόλεµος, το 1937 Η επιστολή του
κύκνου, το 1938 Το ταξίδι του αρχαγγέλου, το 1939 τη
συλλογή Μαργαρίτα και τη νουβέλα Γυµνό παιδί. Το
1940 δηµοσιεύονται οι αναµνήσεις του από τον πόλεµο
στο έργο Οδύνη και η ποιητική συλλογή Το
µεσουράνηµα της Φωτιάς. Το 1956 του απονέµεται το
Πρώτο Κρατικό Βραβείο Ποίησης για την επιτοµή του
έργου του µε τίτλο Ποιήµατα, 1929-1951.
• Το 1980 προτείνεται µαζί µε τον Ρίτσο για το βραβείο
Nobel, αλλά παίρνει το ∆ιεθνές Βραβείο του Βελγίου
Knoken. Το 1981 δηµοσιεύεται ένα ξεχωριστό έργο, ένας
ύµνος για την Ελλάδα, είναι το ορατόριο Λειτουργία
Κάτω από την Ακρόπολη για το έργο αυτό το 1982 του
απονέµεται το Πρώτο Κρατικό Βραβείο Ποίησης.
• Η συγγραφή ποιηµάτων και συλλογών συνεχίζεται µέχρι
τον θάνατό του και οι τιµές για το έργο του έρχονται η µία
µετά την άλλη. Το 1987 γίνεται µέλος της Ακαδηµίας
Αθηνών.
• Το 1988 εκδίδονται οι ποιητικές συλλογές Χορωδία και Η
φιλοσοφία των λουλουδιών, τo 1989 και 1990
προτείνεται πάλι µαζί µε τον Ρίτσο για το βραβείο Nobel.
To 1991 εκδίδεται η ποιητική συλλογή Συνάντηση µε τη
θάλασσα και τον Αύγουστο πεθαίνει στην Πλούµιστα,
που την αγάπησε, όπως και τον Ταΰγετο, διά βίου.

4. • Είχα την τύχη να γνωρίσω τον άνθρωπο και τον ποιητή
Βρεττάκο µαζί µε τον Ρίτσο σε µια εκδήλωση που έγινε στο
σηµερινό πνευµατικό κέντρο του ∆ήµου Αθηνών γύρω στο
1982. Ήταν µια παρουσία ζεστή, απλή, φιλική αυτό που λέµε
ανθρώπινη και γήινη.
• Ήδη από την πρώτη συλλογή (1929) µε τίτλο Κάτω από σκιές
και φώτα, επωάζονται τα περισσότερα στοιχεία της ποιητικής
του τέχνης ή απλά της «ποιητικής» του.
• Στο έργο του αισθήµατα, βιώµατα, γνώση και τέχνη
συναρθρώνονται σε µια ποιητική που εστιάζει στον άνθρωπο
και στην ειρήνη.

5. • Μέσα από την κατάδυση στον εαυτό του
ανακάλυψε τον άνθρωπο, το σύµπαν, το θείο και
την Αγάπη, µε κυρίαρχα µοτίβα τον ήλιο, το φως,
τον αρχάγγελο, τον θεό, τον άνθρωπο, την αγάπη
και τη Μαργαρίτα ως θετικό όραµα και ως
κατάφαση της ζωής.
• Γονιµοποιεί την ποίησή του µε την παράδοση, µε
το δηµοτικό τραγούδι και τον ∆ιγενή, θαυµάζει τον
ελληνικό λαό στον πόλεµο και την Κατοχή, όταν
µπαίνει στην αντίσταση το κοινωνικό όραµα
εισβάλλει στην ποίησή του.
• Ο Ταΰγετος είναι ένα κυρίαρχο σύµβολο και
µοτίβο στο οποίο ακουµπάει τη σιωπή και την
ελπίδα του ο ποιητής, διότι τα βουνά τα σηκώνουν
στις πλάτες τους οι λαοί, όπως λέει ο Ελύτης.
• Ο Εµφύλιος, η Χιροσίµα, ο κατασκευαστής της
ατοµικής βόµβας Οππενχάϊµερ, η µάνα, η
δικαιοσύνη, ο θεός, η αδελφικότητα, όλα
παρελαύνουν στην ποίηση του Βρεττάκου, µια
ποίηση άµεση, ζεστή, κοντινή µας, µια ποίηση
χρέους και ήθους, όπως ήταν και ο ποιητής.

6. •Στις πρώτες συλλογές του ενυπάρχουν πολλά αυτοβιογραφικά
στοιχεία από τη δύσκολη ζωή του, αλλά και η αναζήτηση, η
επιθετικότητα, η υπερηφάνεια, η µοναξιά και η ζεστασιά της
µάνας, µε κυρίαρχο το α΄ πρόσωπο, π. χ.
«Και τις αχτίδες σου, ήλιε, θα στις επιστρέψω./[ … ]
Τίποτα λογαριάζω πως δεν σου χρωστώ.
Μέσα στον τάφο µου το σώµα θ΄ αντιστρέψω
Και τις αχτίδες σου θα σου τις επιστρέψω,
Στη σκληρή πλάκα µου διαθλώντας σου το φως.»
(«Περιφρόνηση», Κατεβαίνοντας στη Σιγή των Αιώνων, 1933).
Παρατηρούµε ότι στη νεότητά του επικαλείται τον θάνατο και
αρνείται ακόµα και τον ήλιο, ένα σταθερό µοτίβο της ποίησής
του.
Στο ποίηµα «Επιστροφή», ο ποιητής µέσα από την απουσία
των γονιών του και την εγκατάλειψη του πατρικού σπιτιού,
περνάει τη δική του µοναξιά, που, φαντασιακά, αναπληρώνεται
µέσα από τη µνήµη και τη φροντίδα της µάνας, µοτίβο συχνό
στην ποίησή του, π.χ.

7. «Με σπαραγµό κρατώντας τη βαριά καρδιά µου
Βρήκα το πατρικό µου σπίτι να κοιτάζει,
Μεσ΄ απ΄ τις φυλλωσιές, σαν άλλοτε, τη δύση
Με σπαραγµό κρατώντας τη βαριά καρδιά
µου…
Γοργά το τζάκι η µάνα µου τρέχει ν΄ ανάψει,
Κι ενώ απ΄ την πόρτα βλέπω τις γλυκιές του
λάµψεις,
Με σπαραγµό κρατώντας τη βαριά καρδιά µου,
∆ε µπαίνω µέσα. Απ΄ έξω κάθοµαι και
κλαίω…» (Ν. Βρεττάκος, Η Εκλογή µου, σ. 30).
• Στο ποίηµα αυτό ο ποιητής φλερτάρει µε τον
ελεύθερο στίχο, που θα συντελεστεί στη
συλλογή Το ταξίδι του Αρχαγγέλου.
• Σε αυτά τα ποιήµατα διερευνάται µια
καρυωτακική απαισιοδοξία, που υποχωρεί
αργότερα και γίνεται αγάπη για τον
απανταχού άνθρωπο και κοινωνική πάλη και
αισιοδοξία.

8. • Το φως και ο ήλιος διαπερνούν την ποίησή του ήδη από
τα πρώτα του ποιήµατα, όπου διαπλέκεται το φυσικό και
το φαντασιακό και συνθέτουν ονειρικές εικόνες
εσωτερικής δύναµης.
• Η συµπαντική αγάπη και η µοναξιά διαπερνούν πολλά
ποιήµατα αναφερόµενα ακόµα στο εγώ του ποιητικού
υποκειµένου, όπου οι στροφές ή καταργούνται σε
ποιητική ενότητα ή αποκτούν ανισοσυλλαβία στίχων.
• Από το 1935 ο Ρίτσος µε το Τρακτέρ και τις Πυραµίδες
και ο Βρεττάκος µε τη συλλογή Πόλεµος και Οι
Γκριµάτσες του ανθρώπου γράφουν σε ελεύθερο στίχο.
• Ο Βρεττάκος στρέφεται στη φύση και στη συµπαντική
αγάπη, όπου οµολογεί ότι ταυτίζεται µε το σύµπαν µε
την απέραντη γαλάζια θάλασσα, π.χ. «το πνεύµα µου
σαν ουρανός, σαν ωκεανός, σαν θάλασσα,/ λύνεται
απόψε στ΄άπειρο, χωρίς να βρίσκει αναπαµό.» (ό.π.,
σελ. 34).
• Το ποίηµα «Η επιστολή του Κύκνου» θεωρήθηκε
ποίηµα διαµαρτυρίας για τον πόνο και την αδικία και
µάλιστα συσχετίστηκε µε το ποίηµα του Ρίτσου «Το
τραγούδι της αδελφής µου», στοιχείο που δεν ευσταθεί,
καθώς σε αυτή τη συλλογή ολοκληρώνονται στοιχεία
ποιητικής του Βρεττάκου.

9. • Στη συλλογή Η Επιστολή του Κύκνου, 1937, γίνεται
µια κατάδυση στο εσώτερο εγώ, µια διαµαρτυρία για
κάθε τι που δεν συµβάλλει στην αγάπη για τον
άνθρωπο, µια µαθητεία στην εσωτερική ερήµωση
του ανθρώπου και του ποιητή.
• Η συλλογή Το ταξίδι του Αρχαγγέλου γράφτηκε το
1937. Το ποίηµα, είναι µια συµβολιστική αλληγορία
516 στίχων, µε επιδράσεις από τον Ρεµπό και µε
σαφή δοµή (πρόλογος, κύρια αφήγηση και
επίλογος).
• Πρόκειται για λυρικό λόγο σε ίαµβο 11/βο, χωρίς
οµοιοκαταληξία, µε εµφανή τα στοιχεία της ποιητικής
του, δηλαδή τη διαύγεια του λυρισµού του, το
ενδιαφέρον για τη γλώσσα, την αντιστοιχία ανάµεσα
στο συναίσθηµα και την πλαστικότητα της έκφρασης,
την έντονη παρουσία της φύσης ως χώρου
αθωότητας, τον αποστολικό προορισµό της τέχνης
και τον οραµατισµό.
• Η συλλογή διαπερνάται από το όραµα της
Ελευθερίας.
• Ο ποιητής οραµατίζεται µε το φανταστικό σκάφος του
τον «Αρχάγγελο» ένα ταξίδι στην ελευθερία, που
παραπέµπει grosso modo στο «Το µεθυσµένο
καράβι» του Ρεµπό και στην όπερα Ο ιπτάµενος
Ολλανδός του Ριχάρδου Βάγκνερ.

10. • Η θαλασσινή µυθολογία του ποιητή είναι παρούσα,
και θα επανέλθει στη συλλογή Συνάντηση µε τη
θάλασσα 1991, όπου ο ποιητής ως εγώ βρίσκεται σε
διάλογο και αντίλογο µε τη θάλασσα, µε το εσύ.
• Η θάλασσα στην οµώνυµη συλλογή ταυτίζεται µε τη
φύση, µε το Σύµπαν, είναι απέραντη, είναι πηγή
δηµιουργίας. Η θάλασσα µάς µαθαίνει τα µυστικά της
στεριάς, το µεγαλείο της ζωής και της ύπαρξης.
• Η θάλασσα στον Βρεττάκο είναι η ίδια η Ποίηση, το
αιώνιο ταξίδι, όπου συναιρείται ο νέος µε τον γέρο,
που συγκροτούν µαζί µε το βουνό µια συµπαντική
αρµονία, π.χ.
• «Είµαι ένας γέρος κ΄είµαι ένα παιδί.
• Το γέρο τον άφησα πίσω µου
• κ΄έφερα εδώ το παιδί, να µπει
• στο νερό, ν΄απλώσει τα χέρια
• στο αρχέγονο φως, να παίξει µαζί σου.».
• Στη συλλογή αυτή ο ποιητής επικοινωνεί µε τη
θάλασσα, ως αλληλεγγύη µπροστά στη ζωή και τον
θάνατο, π.χ. «Όταν άξαφνα µε είδε να στέκοµαι/
αντίκρυ της, µόνος, αµήχανος µε/ σταυρωµένα τα
χέρια, µε γνώρισε/ η θάλασσα. Εγώ είµαι, της είπα,/
εγώ, δεν κάνεις λάθος…».

11. • Στη συλλογή Μαργαρίτα-Εικόνες απ΄το Ηλιοβασίλεµα, 1939,
κυριαρχεί η γυναίκα ως σύµβολο οµορφιάς, ως µάνα, ως
πλάσµα της φαντασίας, ως έρωτας, ως φως, ως αγάπη, ως
Μαργαρίτα, που ενώνεται µε τον ήλιο, µε τη γέννηση, µε τον
Κύριο.
• Η γυναίκα έχει µια ιερότητα και κατάγεται από την Μάνα
Παναγιά. Η Μαργαρίτα ως έρωτας υφίσταται πολλές
µεταµορφώσεις γίνεται η Μαργαρίτα Αγάπη, η Μαργαρίτα
Έρωτας, σύµπαν, Εστιάδα και προστάτης άγγελος.
Στο ποίηµα «Πυρετός» ο Βρεττάκος αφηγείται το δικό του
παραµύθι και όραµα για τη σωτηρία του κόσµου, που
αναδεικνύει τον ανθρωπισµό του ποιητή και της ποίησής του,
π.χ.
• «Καηµένη µητέρα, καηµένη µητέρα!
• ∆ώσε µου το κλειδί ν΄ανοίξω το σπίτι µας […..]
• […]/ Σαν θα πάω στην πόλη
• θ΄αγοράσω ένα άλογο
• κι έν΄ άσπρο σπαθί
• που θα φτάνει ως τον ήλιο.
• Θα καλπάζω στη θάλασσα,
• θ΄ανεβαίνω στο δάσος…
• Σαν γυρίζω, απ΄τη χάρη µου
• θα γιοµίζει ο ουρανός.
• […]θα κατέβω στους κάµπους
• να σώσω τον κόσµο!» (Η εκλογή µου, ό.π., σελ. 39).

12. • Στο εκτενές ποίηµα αυτής της συλλογής
«Μαργαρίτα», αφήγηση και διάλογος διαπλέκονται, το
εγώ γίνεται εµείς, η αισιοδοξία και το ερωτικό στοιχείο
είναι έντονα. Η φανταστική Μαργαρίτα ταυτίζεται µε
την οµορφιά του κόσµου, της γης και του ουρανού, της
αστροφεγγιάς, του θεού και του απείρου, γιατί όπως
διαλαλεί ο ποιητής: «Χιλιάδες έρωτες είναι ο Θεός!/
Χιλιάδες έρωτες είναι ο κόσµος!/ […]/- Ο κόσµος είναι
απλός!/ Ο κόσµος είναι απλός!»
• Το ποίηµα µπορεί να χαρακτηριστεί ως ποίηµα
ποιητικής, καθώς ο ποιητής συγκροτεί µε πληρότητα
το ποιητικό του σύµπαν, τη µοντέρνα γραφή του.
• Στη συλλογή Το Μεσουράνηµα της Φωτιάς, 1940,
ανθολογείται το οµώνυµο ποίηµα, που µιλάει για την
αγάπη ως ταυτόσηµη µε την ύπαρξη, π.χ. «Αγαπώ,
άρα υπάρχω».
• Στην επόµενη συλλογή Η Παραµυθένια Πολιτεία,
1947, προεκτείνει το θέµα της αγάπης για τον
απανταχού άνθρωπο και τον αγωνιζόµενο για
ελευθερία και αξιοπρέπεια.
• Με ιδιαίτερο λυρισµό µιλάει στο ποίηµα «Ελεγείο
πάνω στον τάφο ενός µικρού Αγωνιστή» για την
πατρίδα, για τον άνθρωπο, για τον µικρό αγωνιστή,
που «έγινε µεγαλύτερος για να χωρά η αγάπη».

13. • Ο µικρός αγωνιστής καταξίωσε τον άνθρωπο
πεθαίνοντας στο πεζοδρόµιο για την Πολιτεία του
Ήλιου και της Αγάπης, «Πάνω στο χώµα σου
Είµαστε. Έχουµε πατρίδα./ […]/ Καρδιά των
καρδιών! Σκέφτηκες τον ήλιο και προχώρησες…/
Ανέβηκες στο πεζοδρόµιο κι έπαιξες τον Άνθρωπο!»
(ό.π., σελ. 52-53).
• Πρόκειται για ποιήµατα της δεύτερης ποιητικής του
φάσης, που εµπνέονται από τα δραµατικά γεγονότα
της δεκαετίας 1940-1950.
• Στην ίδια συλλογή υπάρχει και ένα εξαίρετο ποίηµα
«Το παιδί µε τη φυσαρµόνικα», όπου το παιδί
ταυτίζεται µε τις ακτίνες του ήλιου µε τις οποίες
γράφει το τραγούδι του. Είναι το παιδί που
τραγουδάει τους καηµούς της πατρίδας, το παιδί
• «της λευτεριάς που τρέµει όπως η πούλια
• - παιδί του αγέρα µε τη φυσαρµόνικα!/
• […]/ Έγινε το αίµα σου πουλί κι ανέβη να µας
κελαϊδήσει
• πάνω απ΄τα κυπαρίσσια του Συντάγµατος:
• Τιτίβ, τιτσίου! Μη φοβόσαστε!"
• Έγινες το πουλί κι η µυγδαλιά, το άστρο και το
παράθυρο.» (ό.π., σελ.54).

14. • Η ποίηση του Ν. Βρεττάκου έχει καθαρότητα,
θρησκευτική διάθεση, αγνό ανθρωπισµό, λυρισµό και
αισιοδοξία, η γραφή είναι διαυγής και άµεση.
• Η γλώσσα είναι δηµοτική, ο στίχος ποικίλος, οι
επαναλήψεις, οι παροµοιώσεις, οι εικόνες, οι µεταφορές
και ο υπερθετικός βαθµός που συγκροτείται από την
επανάληψη της λέξης στην ονοµαστική ενικού και τη
γενική του πληθυντικού «καρδιά των καρδιών», «ποιητής
των ποιητών», όλα συνθέτουν την ποιητική και το ύφος
της γραφής του Βρεττάκου.
• Στη συλλογή Το βιβλίο για τη Μαργαρίτα, 1949, ο
ποιητής επανέρχεται στη φύση και στη δηµοτική µας
παράδοση, που την γονιµοποιεί µε τη µοντέρνα γραφή
του και τα ποικίλα ιαµβικά µέτρα. Η Μαργαρίτα ως
πλάσµα της φαντασίας κινητοποιεί όλες τις ζωογόνες
δυνάµεις της φύσης, που διαπερνώνται από βαθειά
θρησκευτικότητα.
• Οι µαργαρίτες συγκροτούν τον µεγάλο κόσµο της χαράς
στον οποίο συµµετέχει ο ποιητής ως ένθεος ανάµεσά
του και µάλιστα πιάνεται σε µια έξοχη υπερρεαλιστική
εικόνα από τα στάχυα για να πάει στην εκκλησία, όπου
βρίσκει ζεστασιά στην ποδιά της Παναγιάς, π.χ.
• «Και στην ποδιά της Παναγιάς
• έγειρα το κεφάλι µου
• που έξω απ΄την πόρτα µάζευε
• για τα µαλλιά της ρόδα» (ό.π., σελ. 60).

15. • Στο ποίηµα «Σιωπή» από τη συλλογή Ο
Ταΰγετος και η Σιωπή, 1949, τα µοτίβα της
µάνας και του αγαπηµένου του Ταΰγετου
είναι παρόντα, καθώς στον Ταΰγετο
ενυπάρχουν τα πάντα για τον ποιητή,
άλλωστε αυτός τον βοήθησε για να
γεννηθούν µέσα του τα δύο παιδιά του
θεού, δηλαδή η Ποίηση και η Αγάπη.
• Ο Ταΰγετος επιτάσσει ότι για να γίνει
κάποιος πολίτης του Κόσµου, θα πρέπει
πρώτα να γίνει πολίτης (υπηρέτης) του
ιδιαίτερου τόπου του (αξία και νουθεσία).
• Στη συλλογή, Τα Θολά Ποτάµια 1950,
εµπεριέχονται τα τραγικά βιώµατα της
εποχής, ο πόνος, οι θυσίες και η καταφυγή
στο παρελθόν και τον γενέθλιο τόπο.
• Στην τρίτη ποιητική του φάση, 1951-1975,
ανήκει η συλλογή Έξοδος µε το άλογο,
στην οποία ο ποιητής συγκροτεί το αξίωµά
του «Αγαπώ, άρα υπάρχω».

16. • Ο ποιητής διαλαλεί την ειρήνη και την
ελπίδα, στην οποία κάνει ύµνο, µε τον Άι-
Γιώργη και το ασηµένιο άλογό του.
• Οι νεκροί φωνάζουν και ο ποιητής µε τον
ποιητικό του Πήγασο, ακούει όλες τις
φωνές, ζωντανών και πεθαµένων,
γονατίζει, φιλά το χώµα απ΄όπου έρχονται
οι προαιώνιες φωνές. Αισθάνεται την
οµορφιά της φύσης, την ανθισµένη
κερασιά, που τροµάζει ακόµα και το άλογο,
καθώς όλα συµβολίζουν µια νέα ζωή, π.χ.
• «Ξάφνου σε µια στροφή τ΄άλογο βλέπει
• την άσπρη κερασιά που έχει φυτρώσει
• πάνω στην πέτρα που έκλαια κι αφηνιάζει
• θαµπωµένο από τ΄άνθη της! Ανοίξαν
• πάνω µου οι ουρανοί και αδειάζουν κάτω
• σαν µέσ΄ από κανίσκια περιστέρια» (ό.π.,
σελ. 87).

17. • Σε ποίηµα αυτής της περιόδου καταδικάζει τη βόµβα του
Οππενχάιµερ, που τον αποκαλεί «θάνατο», ενώ όλα τα
ποιήµατα εκφράζουν τη συµπαράστασή του στον
πάσχοντα άνθρωπο, όπως το λυρικό ποίηµα «Ο χρόνος
και το ποτάµι».
• Η µητέρα υπάρχει στα ποιήµατα και αυτής της περιόδου
ως σύµβολο αγνότητας, αθωότητας και ανιδιοτελούς
αγάπης, ως Θεά Μάνα, ως Παναγία και µάνα όλων.
• Στη µητέρα αφιερώνει το ποίηµά του «Η µητέρα µου στην
εκκλησία» (1957), όπου κυριαρχούν η τρυφερότητα, η
απλότητα, ο λιτός και άµεσος λόγος, η αγάπη. Η µητέρα
του στην εκκλησία ταυτίζεται µε την Παναγία και η
Παναγία µε την αγάπη, µια αγάπη που µπορεί µε το
κάτασπρο φόρεµά της να ντύσει ακόµα και ένα βουνό.
• Στη συλλογή Ο Χρόνος και το Ποτάµι, περιέχονται «Τρία
ποιήµατα στη Γυναίκα µε το τσακισµένο χέρι», όπου
έχοµε το µοτίβο του χεριού. Το χέρι είναι το δηµιουργικό
χέρι για όλες τις εργασίες στο σπίτι, είναι το
ψυχοποιηµένο χέρι, που σαν φρουρός διώχνει κάθε κακό
και ο ποιητής το στεφανώνει µε πορτοκαλάνθια και το
συµβολοποιεί αξιοποιώντας θρησκευτικές έννοιες και την
τοπιογραφία της εκκλησίας του Άι-Γιώργη, π.χ.
• «σαν τον Ιησού στο σταυρό/ πάνω στην Αγία Τράπεζα/
στο εξωκκλήσι του Άι-Γιώργη µας» (ό.π., σελ. 100).

18. • Το ποίηµα «Τα δεκατέσσερα παιδιά», αναφέρεται στη σύζυγό
του που υπηρετεί ως φιλόλογος στο Καλέντζι της Ηπείρου.
Είναι ένα ποίηµα αγάπης, χρέους, δοτικότητας, στηµένο
αφηγηµατικά και θεατρικά, µε εξαίρετη εικονοποιΐα.
• Στη συλλογή αυτή επανέρχονται πολλά από τα στοιχεία της
ποιητικής του Βρεττάκου (ήλιος, αγάπη, φύση, νεκροί,
ποίηση, γυναίκα).
• Στα ποιήµατα «Ανεπίδοτο Γράµµα» και «Της Σπάρτης οι
Πορτοκαλιές», ο ποιητής προσφέρει στη µάνα του άνθη κάτω
από το φεγγάρι, αλλά αυτή ως αιώνια µάνα νοιάζεται για το
παιδί της µην κρυώσει. Εδώ ο ποιητής συνοµιλεί µε τις
παραλογές και συνθέτει ένα λυρικότατο ποίηµα, π.χ.
• « Κάθονταν κάτω απ΄το φεγγάρι και µε νοιάζονταν,
• κάθονταν κάτω απ΄το φεγγάρι και µε µάλωνε:
• Χτες σ΄έλουσα, χτες σ΄άλλαξα, πού γύριζες-
• ποιος γιόµισε τα ρούχα σου δάκρυα
• και νεραντζάνθια» (ό.π., σελ. 124).
• Και στη συλλογή Βασιλική ∆ρυς 1959, ο ποιητής συνεχίζει τον
αίνο στην ειρήνη, στην αγάπη, στην Παντάνασσα.
• Ακολουθεί η συλλογή Το βάθος του κόσµου, 1961, όπου ο
ποιητής µιλάει για το ανύπαρκτο τέλος της ποίησης. Ιδιαίτερα
στα ποιήµατα «Η Ποίηση κι η Ζωή» και «Ο Κόσµος κι η
Ποίηση» ορίζει την ποίηση ως να είναι : «[ …] η γύρη/ των
πραγµάτων του σύµπαντος. /[…] · κατά βάθος η ποίηση/ είναι
µι΄ ανθρώπινη καρδιά φορτωµένη όλον τον κόσµο.» (ό.π.,
σελ. 157).

19. • Ο Β. Αθανασόπουλος στις συλλογές Το βάθος του κόσµου
1961 και Οδοιπορία 1972, αναφέρεται στον εργάτη της γραφής
Νικηφόρο, στα µοτίβα της θάλασσας, του ουρανού και των
λουλουδιών, […] στην αισιοδοξία του ποιητή, µε το χέρι
σύµβολο της ποιητικής µυθολογίας του και προέκταση της
ψυχής. Ακόµα, µιλάει για την παλάµη, που γίνεται χωράφι για
τους µη έχοντες, π.χ. «Η ψυχή µου έχει αµέτρητα χέρια.», «Να
µείνει η παλάµη µας πάνω στη γη/ σαν ένα χωράφι. Θα ρθουν
οι φτωχοί/ και θα σπείρουν. Θα χτίσουν οι άστεγοι./» (Το
βάθος του κόσµου).
• Ο ποιητής αποκαλεί φίλους του τον Άι-Γιώργη µε το ασηµένιο
άλογο, την Παναγιά µε το κόκκινο φόρεµα και τον Ταΰγετο,
που κατοικούν στην ψυχή του.
• Η συλλογή Το βάθος του κόσµου, είναι µια εκτενής ποιητική
σύνθεση, όπου αποκαλύπτεται το βάθος του ηθικού
συναισθήµατος και του αγώνα του ποιητή για τους άλλους.
• Στην Οδοιπορία 1971, 1972, συγκλονίζει ο λυρισµός για την
απουσία της µάνας στα ποιήµατα «Η Προετοιµασία της κυρά-
Βγένας» και «Η Αναχώρηση», αλλά και ο πόνος για όσα
έγιναν στην Ελλάδα µεταξύ 1965-72. Στην Οδοιπορία 1972,
κυριαρχεί ο φόβος, η φυγή από την πατρίδα και ο ποιητής
νιώθει ανέστιος.
• Αναφέρεται σε παιδικές του µνήµες για να ζεσταθεί και να
αντέξει, στην εκκλησία του χωριού του, στα µάτια των
κοριτσιών, στην Παναγία ως λαϊκή γυναίκα και στην ελευθερία
µας, που είναι ακριβά πληρωµένη, π.χ.
• «την Παναγία µε το γαρύφαλλο, ασίκισσα,/ που µας σκεπάζει
τα πόδια πριν απ΄το χιόνι,/ που µας διπλώνει στην µπόλια της
πριν απ΄το θάνατο./».

20. • Στη συλλογή αυτή ανήκει και ένα εκτεταµένο
ποίηµα µε το οποίο αποχαιρετάει το σπίτι του,
που κατεδαφίζεται στην οδό Καραΐσκου στον
Πειραιά, αριθ.106, καθώς στο σπίτι έχει
µεταγγιστεί η ψυχή της οικογένειας και του
ποιητή, που µετεωρίζεται ανάµεσα στις µνήµες
και την πραγµατικότητα. Έτσι το σπίτι γίνεται
σηµείο, φυλακτό για τον ποιητή, π.χ.
• «Το σπίτι µου ήτανε µέσα στο σπίτι!./ […]/ Το
παίρνω µαζί µου!/ »(ό.π., σελ.224-233).
• Την περίοδο της δικτατορίας ο ποιητής
αυτοεξόριστος στην Ελβετία και τη Σικελία θα
γράψει τα Σικελικά ποιήµατα και τη ∆ιαµαρτυρία
για όσα συµβαίνουν στην Ελλάδα και στον κόσµο.
• Στη συλλογή ∆ιαµαρτυρία, 1974, κυριαρχεί ο Άι-
Γιώργης, η αίσθηση της ήττας, η δικτατορία του
1967. Η συλλογή είναι δοµηµένη σε σαφή µέρη:
«Πρόλογο», όπου διαµαρτύρεται ως Νικηφόρος,
«Κύριο µέρος» και «Επίλογο».
• Ο ποιητής αποχαιρετάει την πατρίδα του, µιλάει
για τον όµηρο λαό του, τον ωραίο σα λαβωµένο
Άδωνη, µιλάει για τα Ψαρά και το ∆ίστοµο, για το
Άουσβιτς, για τον τραυµατισµένο Παρθενώνα και
παρακαλεί τους ευγενείς του κόσµου να σώσουν
την πατρίδα του από τους βαρβάρους.

21. • Μιλάει ποιητικά και για τη διαγραφή του από το κόµµα
και για τον ποιητή, που αν και ο µισός είναι κάτω στον
Άδη ακούει και γράφει (∆ιαµαρτυρία) ως Ρεχτ Ριχάτ, το
προσωπείο του ποιητή. Παλεύουν ο ποιητής και ο
Άδης, καταφέρνει ο ποιητής να έρθει στη γη, αλλά τα
χαρτιά του τού τα παίρνει ο άνεµος, οπότε το ευχάριστο
µήνυµα χάνεται, π.χ. «απλώνοντας τα χέρια του, έτρεχε
απελπισµένος/ πάνω στη γη, όπου του πήρε ο αέρας
τα χαρτιά του!» (∆ιαµαρτυρία, ό.π., σελ 62).
• Ο Βρεττάκος ήταν µια συνείδηση σε εγρήγορση,
υπέφερε και αυτά τα βιώµατά του αντανακλώνται στο
πεζό Οδύνη και στο ποίηµα, δή στον ήλιο και το
οµώνυµο ποίηµα (1974).
• Στις συλλογές: Το ποτάµι Μπυές και τα εφτά ελεγεία,
Απογευµατινό ηλιοτρόπιο, η πορεία προς το σύµβολο
του ηλίου είναι σταθερή, επανέρχεται, επίσης, η
αναζήτηση του βάθους, καθώς ο ποιητής προσπαθεί να
συνδέσει την ποίηση «µ΄ένα βαθύτερο φως» (ό.π.,σ. 267).
• Παρατηρούµε ότι Βουνό, ήλιος και θάλασσα γίνονται
κόσµος και ο ποιητής και το ποίηµα πλάθονται µαζί ως
κληρονόµοι του µέλλοντος, π.χ. «[…] Και το ποίηµα
είναι/ Το σκαµνί που θα κάθοµαι πάνω του.» («Η
µορφή και το ποίηµα», ό.π., σελ. 268).
• Στο σύντοµο ποίηµα «Πλούτος» ταυτίζει το ποίηµα µε
το βουνό: «Κι ένα βουνό/ Είναι ένα ποίηµα/Που σου
γυρεύει να τ΄ακούσεις. (ό.π., σελ. 269).

22. • Στα Σικελικά ποιήµατα δεν σταµατάει να αναζητάει τον ήλιο,
την αγάπη και την ειρήνη. Γίνεται σαν τον Χριστό
θαλασσοβάτης, που τον σώζει το δελφίνι του Αρίωνα,
ακολουθώντας την µουσική της πατρίδας του, ο ποιητής
εκφράζει τη νοσταλγία της πατρίδας και το αίτηµα για ειρήνη.
• Στη συλλογή, Συνάντηση µε τη θάλασσα, 1991, τη µοναξιά
του τη γεµίζουν γαλήνη τα χέρια και το µαύρο ψωµί, η
θάλασσα, τα πουλιά, οι λέξεις, το δέντρο, η µουσική του
Σύµπαντος, που όλα χώρεσαν στην ποίησή του, καθώς όλα
µιλούν για τον άνθρωπο και την ευτυχία του.
• Αξίζει να επισηµανθεί ότι το έργο του, «∆υο άνθρωποι µιλούν
για την ειρήνη του κόσµου» έγινε αφορµή να αποκηρυχθεί
από το ΚΚΕ και να χάσει τη δουλειά του στα Ελεύθερα
Γράµµατα το 1949. Όµως, γνωρίστηκε µε τον Σικελιανό εκεί
και η φιλία τους κράτησε ως τον θάνατο του Σικελιανού · µια
φιλία βαθιά ανθρώπινη· το ποίηµα «Σαλαµίνα» είναι
αφιερωµένο στον Σικελιανό.
• Το 1981 δηµοσιεύεται το έργο Λειτουργία Κάτω από την
Ακρόπολη, όπου υµνεί την Ελλάδα ως τόπο και τοπίο, ως
πολιτισµό σε όλο το εύρος του, ως ιστορία και αξίες. Το έργο
διαπερνάται από λυρική διάθεση, από αισιοδοξία και
χριστιανική αγάπη. Έχει θεατρική δοµή και συνοµιλεί µε τη
δηµοτική µας παράδοση.
• Τα διηγήµατα µε τίτλο Μπροστά στο ίδιο ποτάµι είναι
συγκλονιστικά µε επίκεντρο το παιδί και τις συνέπειες του
πολέµου στις αθώες ψυχές. Τα παιδιά δεν έχουν χρώµα και
φυλή, αλλά είναι τα παιδιά όλου του κόσµου µε τις
τραυµατισµένες ψυχές: είναι άσπρα και µαύρα, παιδιά του
∆ιστόµου, της Πολωνίας, του Βιετνάµ, του Θιβέτ.

23. • Επίλογος
• Μέσα από τη σύντοµη διαδροµή στο έργο του Βρεττάκου,
ποιητικό και πεζογραφικό, διαπιστώνουµε όχι µόνον τις
αρετές της γραφής του, αλλά και τις αξίες που διαπερνούν
το έργο του και που ήταν αξίες και αξιώµατα στη ζωή του.
• Συνοψίζοντας µπορούµε να πούµε ότι ο Βρεττάκος
αποδίδει ποιητικά τον πόνο, όπως ο Μουνκ µε τη
ζωγραφική του, το βάθος των συναισθηµάτων µε τη
φλόγα και τις αποχρώσεις των χρωµάτων του
Θεοτοκόπουλου και την ανθρώπινη ζεστασιά όπως εκείνη
που αναδύεται από τις αγιογραφίες του Μυστρά.
• Ο Βρεττάκος είναι ποιητής ανθρωποκεντρικός,
χειρώνακτας της γραφής, ποιητής του ήλιου και του
λύχνου, ποιητής των χρωµάτων και των λουλουδιών,
ποιητής του βάθους του κόσµου, ποιητής που εµπνέεται
από το αρχέγονο υδάτινο στοιχείο ως θάλασσα, ως
ποτάµι, ως νερό. Είναι ο ποιητής ζωγράφος του παιδιού
µε τη φυσαρµόνικα, είναι ο ποιητής που συνοµιλεί µε τη
φύση, µε τον αέρα και τη θάλασσα ως παιδί και γέρος
µαζί.
• Ο Βρεττάκος αποτύπωσε στην ποίησή του µε διαύγεια την
ανθρώπινη ψυχή, την ύµνησε, όπως ύµνησε την ειρήνη
και την Ελλάδα, διότι ο Βρεττάκος είναι ποιητής του
παντός, ποιητής της Ειρήνης, που ως αναµµένο τζάκι
φωτίζει και ζεσταίνει τον απανταχού άνθρωπο.

24. • ∆ρ Χριστίνα
• Αργυροπούλου,
• Νεοελληνίστρια,
• Επίτιµη Σύµβουλος του
Παιδαγωγικού Ινστιτούτου,
• Αντιπρόεδρος της ΠΕΦ