Công tác tham vấn thanh thiếu niên

1. ÑAÏI HOÏC MÔÛ - BAÙN COÂNG TPHCM
KHOA PHUÏ NÖÕ HOÏC
THAM VAÁN THANH THIEÁU NIEÂN
Caùc Taùc giaû: KATHRYN GELDARDø & DAVID GELDARD
Dòch vaø hieäu ñính: Nguyeãn Xuaân Nghóa & Leâ Loäc
2002

2. PHAÀN 1
TÌM HIEÅU TUOÅI THANH THIEÁU NIEÂN
1. TÍNH CHAÁT TUOÅI THANH THIEÁU NIEÂN
Coù nhieàu nhaø tham vaán chuyeân nghieäp chæ laøm vieäc vôùi caùc thanh thieáu nieân vaø hoï
ñaït ñöôïc thaønh coâng vaø maõn nguyeän vôùi coâng vieäc cuûa mình. Tuy nhieân, cuõng coù nhöõng nhaø
tham vaán ngaïi laøm vieäc vôùi caùc thanh thieáu nieân. Coù leõ vì hoï thaáy khoù laøm vieäc vôùi thanh
thieáu nieân hoaëc vì caùc keát quaû khoâng ñöôïc khích leä. Duø khoù laøm vieäc vôùi moät soá thanh thieáu
nieân, vieäc tham vaán cho löùa tuoåi naøy thaät thích thuù, ñaày thaùch thöùc vaø coù hieäu quaû, mieãn laø ta
hieåu bieát vaø toân troïng moät soá nguyeân taéc cô baûn. Caùc nguyeân taéc vaø thöïc haønh caàn thieát cho
vieäc tham vaán thanh thieáu nieân khoâng phöùc taïp hoaëc khoù khaên, nhöng veà nhieàu maët coù söï
khaùc bieät to lôùn vôùi nhöõng ñieàu caàn thieát trong tham vaán treû em hoaëc ngöôøi lôùn. Chæ caàn nhaän
bieát caùch thöùc khaùc bieät caàn thieát laø coù theå ñaït tôùi thaønh coâng vaø maõn nguyeän.
Ñeå giuùp ñôõ thanh thieáu nieân moät caùch coù hieäu quaû, chuùng ta caàn hieåu bieát tính chaát cuûa tuoåi
thanh thieáu nieân vaø caùc quaù trình phaùt trieån lieân heä. Khi söï hieåu bieát naøy ñöôïc môû roäng,
chuùng ta söû duïng phöông phaùp tham vaán tieân phong. Phöông phaùp naøy ñöôïc thieát keá ñeå ñoái
chieáu quaù trình phaùt trieån tuoåi thanh thieáu nieân. Laøm caùch naøy, ta coù söï aên khôùp giöõa quaù
trình tham vaán vôùi caùc kinh nghieäm rieâng cuûa thanh thieáu nieân. Ñieàu naøy giuùp nhaø tham vaán
keát hôïp haøi hoøa vôùi caùc em ñeå taïo neân moái quan heä coâng vieäc cuøng coù lôïi.
Trong phaàn 1 saùch naøy chuùng ta seõ thaûo luaän veà caùc quaù trình phaùt trieån dieãn ra trong tuoåi
thanh thieáu nieân vaø seõ xem xeùt aûnh höôûng cuûa nhieàu taùc nhaân kích thích töø beân trong vaø beân
ngoaøi, ña daïng ñoái vôùi söï phaùt trieån tuoåi thanh thieáu nieân. Chuùng ta seõ baét ñaàu cuoäc thaûo
luaän trong chöông naøy baèng vieäc xem xeùt vaán ñeà “thanh thieáu nieân laø gì?”, tieáp ñoù laø xem
xeùt söï phaùt trieån ôû löùa tuoåi thanh thieáu nieân. Saùch naøy chuû yeáu khoâng phaûi laø moät luaän vaên lyù
thuyeát, maø laø moät taäp saùch höôùng daãn thöïc haønh cho caùc nhaø tham vaán muoán laøm vieäc vôùi
thanh thieáu nieân. Ñaây laø saùch duøng keøm vôùi saùch “Tham vaán Treû Em : Höôùng daãn Thöïc
haønh” (Geldard and Geldard, 1997). Caùc baïn ñoïc naøo muoán xem laïi lyù thuyeát veà phaùt trieån
tuoåi thanh thieáu nieân saâu hôn coù theå tham khaûo Dacey and Kenny (1997), hai taùc giaû naøy ñaõ
neâu leân nhöõng ñoùng goùp cuûa moät soá lyù thuyeát gia quan troïng, goàm coù G. Stanley Hall,
Sigmund Freud, Ruth Benedict, Margaret Mead, Albert Bandura, Robert Havighurst,
Abraham Maslow, Erik Erikson vaø Richard Lerner.
Tuoåi thanh thieáu nieân laø gì ?
Caâu hoûi “tuoåi thanh thieáu nieân laø gì ?” laø moät caâu hoûi veà ñònh nghóa, vaø tính chaát chính xaùc
cuûa ñònh nghóa coù veû thay ñoåi tuøy moãi neàn vaên hoùa. Trong saùch naøy chuùng ta seõ xem xeùt tuoåi
thanh thieáu nieân laø moät giai ñoaïn trong ñôøi ngöôøi giöõa tuoåi thieáu nhi vaø tuoåi thaønh nieân. Ñoù

3. laø thôøi kyø phaùt trieån con ngöôøi maø moät thanh thieáu nieân chuyeån töø söï tuøy thuoäc sang ñoäc laäp,
töï quaûn vaø tröôûng thaønh. Thanh thieáu nieân chuyeån töø choã laø moät thaønh phaàn cuûa nhoùm gia
ñình thaønh moät thaønh phaàn cuûa nhoùm cuøng löùa tuoåi vaø ñoäc laäp thaønh moät ngöôøi lôùn. (Mabey
and Sorenson, 1995)
Noùi chung, trong xaõ hoäi phöông Taây, cuoäc chuyeån bieán qua tuoåi thanh thieáu nieân töø thieáu nhi
ñeán thaønh nieân goàm nhieàu ñieàu chöù khoâng phaûi chæ laø moät chuoåi thay ñoåi theo ñöôøng thaúng.
Ñaây laø moät cuoäc bieán ñoåi tuaàn töï nhieàu chieàu, hoaëc laø moät cuoäc bieán ñoåi tuaàn töï cuûa con
ngöôøi töø moät thieáu nhi thaønh moät con ngöôøi môùi, moät ngöôøi thaønh nieân. Tuy nhieân, ñieàu quan
troïng caàn löu yù laø nhöõng ñoåi thay caàn thieát nôi thanh thieáu nieân trong tuoåi thanh thieáu nieân
khaùc nhau tuøy neàn vaên hoùa. Chaúng haïn nhö trong moät soá neàn vaên hoùa caùc troø chôi ñoùng vai
cho treû em vaø ngöôøi lôùn ñeàu gioáng nhau. Ngöôøi ta coù theå mong muoán treû em khi coøn raát nhoû
thöïc hieän coâng vieäc nhö lao ñoäng thaät vì phuùc lôïi cuûa gia ñình. Cuõng coù moät soá neàn vaên hoùa
trong ñoù soá naêm ñöôïc giaùo duïc tröôùc khi laøm vieäc thaät laø ngaén. Trong nhöõng neàn vaên hoùa aáy
vieäc chuyeån töø treû em sang ngöôøi lôùn coù veû ít thaùch thöùc hôn. (Mead, 1975)
Tuoåi thanh thieáu nieân goàm moät quaù trình traûi qua moät thôøi kyø quan troïng trong ñôøi soáng con
ngöôøi. Tuy nhieân, coù nhöõng khaùc bieät nôi moãi caù nhaân, vôùi moät soá treû chuyeån qua thôøi kyø
thanh thieáu nieân nhanh hôn caùc treû khaùc. Löùa tuoåi thanh thieáu nieân traûi qua nhieàu thaùch thöùc
khi gaëp nhöõng ñoåi thay sinh hoïc, taâm lyù vaø xaõ hoäi. Caùc quaù trình thay ñoåi quan troïng phaûi
dieãn ra töø beân trong thanh thieáu nieân thì môùi coù theå ñoái maët vôùi nhöõng thaùch thöùc naøy moät
caùch thích nghi vaø thaønh coâng. Khi moät thanh thieáu nieân khoâng theå ñöông ñaàu vaø giaûi quyeát
thaønh coâng moät thaùch thöùc veà phaùt trieån, coù theå seõ xaûy ra haäu quaû baát lôïi veà taâm lyù, tình caûm
vaø haønh vi. Coâng taùc tham vaán coù theå giuùp ích trong caùc ñieåm naøy khi nhaø tham vaán giuùp
thanh thieáu nieân tìm nhöõng caùch thöùc môùi ñeå tieán tôùi moät caùch thích nghi trong cuoäc haønh
trình phaùt trieån caàn thieát.
Nhö seõ thaûo luaän ñaày ñuû ôû Chöông 5, moät soá thanh thieáu nieân thaønh coâng hôn caùc em khaùc
trong vieäc ñoái maët vaø giaûi quyeát caùc thaùch thöùc cuûa tuoåi thanh thieáu nieân; caùc em chòu ñöïng
toát hôn vaø coù caùch thöùc öùng phoù toát hôn. Ñieàu naøy coù leõ moät phaàn nhôø ôû ñaëc ñieåm caù nhaân,
moät phaàn nhôø tieàn söû baûn thaân vaø moâi tröôøng hieän coù. Söï phaùt trieån cuûa thanh thieáu nieân
ñöôïc xem xeùt theo nhöõng thaùch thöùc ñöông nhieân xaûy ra sau ñaây :
Nhöõng thaùch thöùc sinh hoïc
•
Nhöõng thaùch thöùc veà nhaän thöùc
•
Nhöõng thaùch thöùc veà taâm lyù
•
Nhöõng thaùch thöùc veà xaõ hoäi
•
Nhöõng thaùch thöùc ñaïo ñöùc vaø tinh thaàn
•
Nhöõng thaùch thöùc sinh hoïc ôû löùa tuoåi thanh thieáu nieân

4. Tuoåi thanh thieáu nieân baét ñaàu vôùi söï kieän lôùn leân ñuùng nghóa ñöôïc goïi laø söï daäy thì. Söï daäy
thì lieân heä tôùi nhöõng hieän töôïng sinh lyù nhö hieän töôïng kinh nguyeät laàn ñaàu ôû beù gaùi vaø xuaát
tinh laàn ñaàu ôû beù trai. Caùc söï vieäc naøy baùo hieäu böôùc ñaàu cuûa moät quaù trình thay ñoåi saâu saéc
veà cô theå (Colarusso 1992). Duø ñaây laø moät quaù trình lôùn leân bình thöôøng noù cuõng coù theå taïo
neân nhieàu khoù khaên cho caù nhaân. Ñaây ñaëc bieät coù theå laø tröôøng hôïp xaûy ra vôùi moät thanh
thieáu nieân sôùm daäy thì hoaëc söï daäy thì chaäm laïi ñaùng keå. Trong nhöõng tình huoáng naøy, thanh
thieáu nieân coù theå traûi qua moät möùc caêng thaúng khoù chòu. Haäu quaû coù theå laø söï ñaùnh giaù thaáp
baûn thaân vaø töï nhaän ñònh baûn thaân keùm khieán caùc em caûm thaáy vuïng veà vaø thieáu töï tin.
Nhöõng thay ñoåi sinh hoïc ôû löùa tuoåi thanh thieáu nieân ñöa tôùi nhöõng thay ñoåi sinh lyù, nhöõng
thay ñoåi tính duïc vaø nhöõng thay ñoåi tình caûm.
Nhöõng thay ñoåi sinh lyù
ÔÛ tuoåi thanh thieáu nieân dieãn ra nhöõng thay ñoåi lôùn veà sinh lyù. Caùc em taêng chieàu cao, troïng
löôïng vaø söùc khoûe, phaùt trieån tính duïc vaø veà voùc daùng. Caùc beù gaùi nôû vuù, beù trai beã gioïng,
moïc loâng, vaø nhöõng thay ñoåi xaûy ra ôû cô quan sinh duïc. Nhöõng thay ñoåi sinh lyù naøy dieãn ra
trong moät khoaûng thôøi gian. Chuùng xaûy ra ôû nhöõng tuoåi khaùc nhau vaø ôû nhöõng möùc ñoä khaùc
nhau nôi thanh thieáu nieân khaùc nhau. Keát quaû laø coù theå coù nhöõng vaán ñeà laøm cho caùc em caûm
thaáy boái roái, ngöôïng nguøng, vuïng veà vaø khoâng theo nhòp vôùi caùc baïn cuøng löùa tuoåi nhöng
phaùt trieån ôû möùc ñoä khaùc. Vì vaäy khoâng coù gì laï khi nhieàu thanh thieáu nieân thieâu nöõ lo laéng
nhieàu veà voùc daùng cuûa mình.
Nhöõng thay ñoåi tính duïc
Nhöõng söï gia taêng quan troïng vaø ñaày yù nghóa cuûa caùc hoùc-moân tính duïc xaûy ra trong tuoåi daäy
thì. Ñieàu naøy khoâng nhöõng daãn tôùi nhöõng thay ñoåi nôi thaân theå nhö moâ taû ôû treân maø coøn kích
thích söï gia taêng böøng daäy, ham muoán vaø ñoøi hoûi tính duïc ôû caû treû trai vaø treû gaùi. Nhöõng thay
ñoåi naøy coù theå laø nguyeân nhaân söï khoù chòu nôi thanh thieáu nieân. Do söï böøng daäy cuûa ñoäng cô
tính duïc, thanh thieáu nieân phaûi ñoái dieän vôùi nhöõng vaán ñeà tính duïc caù nhaân vaø nhaän thöùc veà
giôùi tính cuûa mình. Nhöõng vaán ñeà naøy seõ aûnh höôûng tôùi caùc quyeát ñònh cuûa treû veà caùc moái
quan heä.
ÔÛ giai ñoaïn ñaàu cuûa tuoåi thanh thieáu nieân, treû coù khuynh höôùng taïo moái quan heä gaàn guõi vôùi
caùc baïn ñoàng giôùi tính vì caùc em caûm thaáy an toaøn hôn vôùi caùc baïn naøy (Blos, 1979). Ngoaøi
ra, ñaây laø moät phaàn cuûa quaù trình rôøi xa söï tuøy thuoäc vaøo cha meï vaø gia ñình. Vaøo thôøi gian
naøy, moät soá treû seõ döï vaøo vieäc thöû nghieäm tính duïc vôùi baïn beø. Tuy nhieân, ñoái vôùi moät soá treû
khaùc, nhöõng caûm giaùc tính duïc ôû tuoåi thanh thieáu nieân böôùc ñaàu ñöôïc giaûi quyeát baèng töôûng
töôïng vaø thuû daâm. Giai ñoaïn ñaàu cuûa tuoåi thanh thieáu nieân tieâu bieåu leùo daøi töø 11 ñeán 14
tuoåi. Töø giai ñoaïn naøy caùc em laàn hoài chuyeån sang giai ñoaïn sau cuûa tuoåi thanh thieáu nieân
tieâu bieåu keùo daøi töø 15 tôùi 18 tuoåi. Giai ñoaïn ñaàu vaø giai ñoaïn sau ñöôïc phaân bieät baèng
nhöõng dò bieät veà nhaän thöùc, suy nghó veà ñaïo ñöùc vaø xaõ hoäi (Dacey and Kenny, 1997).

5. Giai ñoaïn sau cuûa tuoåi thanh thieáu nieân, vôùi vieäc chaáp nhaän thaân theå môùi tröôûng thaønh veà
sinh lyù vaø tính duïc, coù söï chuyeån daàn, nôi phaàn lôùn caùc em beù, tôùi caùc moái quan heä khaùc
phaùi. Theo Colarusso (1992), ôû giai ñoaïn sau cuûa löùa tuoåi thanh thieáu nieân nhieàu treû ñaõ saün
saøng veà taâm lyù cho cuoäc soáng tính duïc tích cöïc keå caû giao hôïp. ÔÛ giai ñoaïn naøy moät soá treû coù
theå baét ñaàu tìm hieåu sôû thích tính duïc cuûa mình vaø giaûi quyeát veà ñoàng tính luyeán aùi. Vì xaõ hoäi
noùi chung coù xu höôùng dò öùng vôùi ñoàng tính luyeán aùi, neân nhöõng phaùt hieän aáy coù theå gaây aâu
lo, ñaëc bieät neáu quyeát ñònh laø choïn moät baïn tình cuøng giôùi tính (Mabey and Sorensen, 1995).
Veà söï phaùt trieån tính duïc, moät soá em gaëp khoù khaên trong böôùc tieán töø giai ñoaïn ban ñaàu sang
giai ñoaïn sau. Ñaây coù theå vì caùc em khoâng taùch ñöôïc tính duïc cuûa rieâng caùc em ra khoûi cha
meï. Keát quaû laø caùc em coù theå rôi vaøo nhöõng töôûng töôïng tính duïc voâ boå, khieán caùc em khoâng
theå höôùng tôùi nhöõng baïn tình ngoaøi voøng loaïn luaân (Colarusso, 1992).
Khi nhaän xeùt söï phaùt trieån tính duïc, ñieàu quan troïng caàn nhaän bieát laø kinh nghieäm tính duïc
sôùm khoâng phaûi laø daáu chæ cuûa böôùc phaùt trieån nhanh. Thaät ra, noù coù theå laø daáu chæ cuûa söï
chaán thöông tính duïc cuûa thôøi nieân thieáu.
Nhöõng thay ñoåi tình caûm
Suoát löùa tuoåi thanh thieáu nieân, söï gia taêng caùc hoùc-moân tình duïc coù theå aûnh höôûng traïng thaùi
tình caûm cuûa thanh thieáu nieân. Tuy nhieân seõ laø sai laàm neáu cho raèng chæ coù caùc hoùc-moân taùc
ñoäng vaø chuùng laø nguyeân nhaân duy nhaát cuûa nhöõng thay ñoåi tính khí. Chuùng taùc ñoäng leân
thanh thieáu nieân baèng phoái hôïp vôùi nhöõng thay ñoåi lôùn khaùc, nhö nhöõng thay ñoåi trong quan
heä xaõ hoäi, thay ñoåi veà nhöõng nieàm tin, veà thaùi ñoä vaø veà nhaän thöùc veà chính mình (Self-
perception).
Roõ raøng nhöõng thay ñoåi sinh hoïc ñaët ra nhöõng thaùch thöùc lôùn cho thanh thieáu nieân. Caùc em
phaûi thích öùng vôùi nhöõng thay ñoåi cuûa cô theå coù theå gaây xaùo troän vaø lo aâu, vôùi söï phaùt sinh
caùc ñoøi hoûi tình duïc loâi keùo thanh thieáu nieân vaøo vieäc khaùm phaù nhöõng moái quan heä môùi,
chính chuùng, taïo ra nhöõng thaùch thöùc xaõ hoäi môùi.
Nhöõng thaùch thöùc veà nhaän thöùc ôû löùa tuoåi thanh thieáu nieân.
Trong khi nhöõng thay ñoåi sinh hoïc xaûy ra nôi thanh thieáu nieân, nhöõng ñoåi thay veà nhaän thöùc
cuõng dieãn ra. Thanh thieáu nieân phaùt trieån khaû naêng tö duy tröøu töôïng, phaùt hieän caùch suy
nghó nhöõng vaán ñeà veà caùc moái quan heä, thaáy ñöôïc nhöõng caùch môùi veà xöû lyù thoâng tin, vaø hoïc
caùch suy nghó saùng taïo vaø coù pheâ phaùn.
Phaùt trieån tö duy tröøu töôïng
Theo Piaget (1948 – 1966) trong giai ñoaïn ñaàu cuûa löùa tuoåi thanh thieáu nieân caùc em chuyeån
tieáp roõ reät töø “nhöõng hoaït ñoäng cuï theå” sang giai ñoaïn cuûa “nhöõng hoaït ñoäng hình thöùc”.

6. Nghóa laø, caùc em chuyeån töø nhöõng giôùi haïn cuûa tö duy cuï theå tôùi choã xöû lyù moät caùch coù nhaän
thöùc caùc yù töôûng, caùc quan nieäm, vaø caùc lyù thuyeát tröøu töôïng. Thanh thieáu nieân coù theå nhieät
tình löu yù tôùi caùc quan nieäm tröøu töôïng, caùc khaùi nieäm, vaø vì vaäy coù theå phaân bieät ñöôïc caùi gì
laø thaät vaø caùi gì thuoäc veà yù töôûng.
Flavell (1977) neâu leân moät soá caùch trong ñoù söï suy nghó cuûa thanh thieáu nieân vöôït khoûi söï
suy nghó cuûa treû thô. Trong soá ñoù coù caùc khaû naêng sau ñaây :
Töôûng töôïng nhöõng söï kieän coù theå vaø khoâng coù theå.
•
Nghó veà nhöõng keát quaû coù theå coù töø moät löïa choïn duy nhaát.
•
Nghó veà nhöõng phaân nhaùnh cuûa vieäc phoái hôïp caùc khaû naêng.
•
Hieåu thoâng tin vaø haønh ñoäng döïa treân söï hieåu bieát ñoù.
•
Giaûi quyeát caùc vaán ñeà lieân quan tôùi giaû thieát vaø dieãn dòch.
•
Giaûi quyeát vaán ñeà trong nhöõng tình huoáng raát ña daïng vaø vôùi kyõ naêng lôùn hôn thieáu nhi.
•
Thanh thieáu nieân chòu thaùch thöùc caû trong söï phaùt trieån caùc kyõ naêng nhaän thöùc naøy vaø vieäc
vaän duïng chuùng. Khi ñaït ñöôïc nieàm tin trong vieäc vaän duïng caùc kyõ naêng aáy, coù theå caùc em seõ
thöû nghieäm trong nhöõng tình huoáng môùi, nhöng khoâng phaûi luùc naøo cuõng thaønh coâng. Roõ raøng
laø hoïc hoûi thoâng qua thaønh coâng vaø thaát baïi laø moät phaàn cuûa söï thaùch thöùc.
Tö duy höôùng veà baûn thaân.
Thanh thieáu nieân ñeàu höôùng veà baûn thaân. Neùt rieâng naøy xuaát hieän ôû giai ñoaïn ñaàu tuoåi thanh
thieáu nieân vaø phaùt trieån ñaày ñuû hôn vaøo giai ñoaïn giöõa cho ñeán giai ñoaïn cuoái tuoåi thanh
thieáu nieân. Caùc em coù theå coù yù nghó laø moïi ngöôøi ñang theo doõi mình nhö theå caùc em ñang ôû
treân saân khaáu vaäy. Coù luùc caùc em “trình dieãn” thoaûi maùi tröôùc maét moïi ngöôøi, phoâ baøy nhöõng
haønh vi hoaëc tö theá ñaëc bieät ñeå thu huùt söï chuù yù tôùi mình.
Thanh thieáu nieân thöôøng döïng leân nhöõng caâu chuyeän veà baûn thaân maø Dacey vaø Kenny
(1997) ñaõ neâu leân nhö laø nhöõng nguï ngoân cuûa baûn thaân. Caùc em coù theå coù nhöõng öôùc mô veà
thaønh coâng vaø tin raèng ñoù laø söï thaät. Caùc em coù theå coù yù töôûng laø caùc em vöøa ñoäc ñaùo laïi vöøa
khoù bò toån thöông (Elkind, 1967). Coù khi caùc em töï xem mình nhö toaøn naêng, toaøn quyeàn vaø
caùc em khoâng theå naøo bò haïi. Taát caû ôû ñaây laø thaønh phaàn cuûa moät quaù trình phöùc taïp ñeå trôû
thaønh moät caù nhaân ñoäc ñaùo trong cuoäc haønh trình tieán tôùi tuoåi thaønh nieân. Tieác thay, nhöõng
nieàm tin naøy, vaø ñaëc bieät laø yù thöùc veà tính ñoäc ñaùo, khieán cho thanh thieáu nieân khoù tin raèng
coù ai khaùc hieåu ñöôïc mình hoaëc bieát caùc em caûm nghó ra sao. Ñieàu naøy coù yù nghóa quan troïng
ñoái vôùi caùc nhaø tham vaán.
Khaû naêng nghó veà ngöôøi khaùc
Cuøng vôùi yù thöùc veà tính ñoäc ñaùo hoaëc tính caù theå, coøn coù khaû naêng suy nghó pheâ phaùn ngöôøi
khaùc vaø caùc vaán ñeà lieân quan ñeán nhieàu ngöôøi. Theo taàm nhìn rieâng, thanh thieáu nieân hoïc

7. caùch tìm hieåu hoaëc “gaùn yù nghóa” veà ngöôøi khaùc. Ñieàu naøy giuùp caùc em quyeát ñònh veà caùch
giao tieáp vôùi ngöôøi khaùc.
Nhöõng caùch thöùc môùi veà xöû lyù thoâng tin
ÔÛ tuoåi thanh thieáu nieân khaû naêng cuûa caùc em veà nhaän thöùc, hieåu bieát vaø löu giöõ thoâng tin
döôøng nhö taêng tieán theo tuoåi (Knight vaø caùc taùc giaû khaùc, 1985). Ngoaøi ra, caùc em phaùt trieån
laàn hoài khaû naêng vaän duïng toát caùc chieán löôïc veà kyù öùc vaø caøng coù khaû naêng phaùt hieän nhöõng
ñieàu töông phaûn (Keil, 1984). Nhö theá caùc thanh thieáu nieân lôùn tuoåi coù khaû naêng cao hôn caùc
em nhoû tuoåi trong vieäc giaûi quyeát caùc vaán ñeà ñaïo ñöùc vaø xaõ hoäi phöùc taïp. Caùc em coù moät
möùc ñoä xöû lyù thoâng tin phöùc taïp hôn. Tuy nhieân, khaû naêng xöû lyù thoâng tin naøy tuøy thuoäc nôi
trí thoâng minh, vì theo moâ taû cuûa Jensen vaø caùc taùc giaû khaùc (1989), khaû naêng xöû lyù thoâng tin
nhanh lieân quan tröïc tieáp vôùi nhöõng trình ñoä cao hôn veà hoaït ñoäng trí tueä.
Khaû naêng suy nghó coù pheâ phaùn
Thanh thieáu nieân phaùt trieån khaû naêng suy nghó thuaàn lyù vaø vaän duïng khaû naêng suy nghó thuaàn
lyù cuûa mình ñeå töï mình phaùn ñoaùn vaø quyeát ñònh. Caùc em coù theå nhaän bieát vaø xaùc ñònh caùc
vaán ñeà, thu thaäp thoâng tin, laäp keát luaän öôùc chöøng roài ñaùnh giaù caùc keát luaän aáy ñeå ñöa ra
quyeát ñònh. Ñieàu quan troïng ñaëc bieät ñoái vôùi caùc nhaø tham vaán laø coù nhieàu nghieân cöùu gôïi yù
raèng ta coù theå daïy thanh thieáu nieân naâng cao khaû naêng suy nghó coù pheâ phaùn (Pierce vaø caùc
taùc giaû khaùc, 1988). Nhö theá moät phaàn trong vai troø cuûa nhaø tham vaán coù theå laø giuùp treû tìm
caùch thöïc hieän ñieàu naøy.
Khaû naêng suy nghó saùng taïo
Suy nghó saùng taïo bao goàm söï suy nghó saâu roäng, linh ñoäng, saùng taïo, bao goàm vieäc xem xeùt
nhöõng tình huoáng xa vaø khaû naêng xeùt ñeán nhöõng giaûi phaùp ña daïng cho cuøng moät vaán ñeà.
Thanh thieáu nieân phaùt trieån khaû naêng suy nghó saùng taïo vaø nhôø ñoù coù theå hieåu vaø vaän duïng
toát hôn pheùp aån duï (Dacey and Kenny, 1997). Khaû naêng sau cuøng naøy ñaëc bieät höõu duïng
trong tình huoáng tham vaán maø pheùp aån duï coù theå laø coâng cuï maïnh meõ ñeå taïo söï ñoåi thay.
Nhöõng thaùch thöùc taâm lyù ôû tuoåi nieân thieáu
Nhöõng thay ñoåi veà sinh hoïc vaø nhaän thöùc ñaõ moâ taû khoâng nhöõng cho thaáy nhöõng thaùch thöùc
tröïc tieáp, maø coøn coù aûnh höôûng quan troïng veà hoaït ñoäng taâm lyù nöõa. Ngoaøi ra, coøn coù nhöõng
thaùch thöùc lôùn ñoái vôùi thanh thieáu nieân coù lieân quan ñeán neùt chuû yeáu cuûa löùa tuoåi thanh thieáu
nieân, ñoù laø söï taïo thaønh moät baûn ngaõ môùi. Thanh thieáu nieân khoâng coøn laø treû em; moät co
ngöôøi môùi ñang xuaát hieän.
Hình thaønh baûn ngaõ môùi

8. Coù leõ taùc ñoäng taâm lyù quan troïng nhaát ñoái vôùi thanh thieáu nieân laø söï hình thaønh moät baûn ngaõ
rieâng. Söï thaát baïi trong vieäc hoaøn thaønh moät baûn ngaõ rieâng veïn toaøn haàu nhö chaéc chaén seõ
taïo ra aûnh höôûng taâm lyù tieâu cöïc. Ñieàu naøy ñaõ ñöôïc Waterman chöùng minh (1992), oâng ta ñaõ
ñieåm laïi moät khoái löôïng nghieân cöùu lôùn cho thaáy moái lieân heä chaët cheõ giöõa söï hình thaønh baûn
ngaõ vaø hoaït ñoäng taâm lyù coù hieäu quaû.
Nhö Kroger ñaõ neâu (1996), caùc lyù thuyeát gia lôùn nhö Erikson, Blos, Kohlberg, Loevinger vaø
Kegan ñaõ vieát veà söï phaùt trieån baûn ngaõ ôû tuoåi thanh thieáu nieân baèng vieäc söû duïng nhöõng
thuaät ngöõ coù tính caù theå nhö “caùi ta”, “baûn ngaõ”, “toâi” v.v… Duø hoï söû duïng nhöõng thuaät ngöõ
coù tính caù theå, coù veû hoï ñeàu ñoàng yù raèng “baûn saéc caù nhaân”, nhö chuùng ta seõ tieáp tuïc söû
duïng, neân ñöôïc xaùc ñònh baèng nhöõng thuaät ngöõ noùi veà “caùi ta” traùi vôùi nhöõng gì ñöôïc xem laø
“caùi khaùc”. Nhöõng phöông tieän chuùng ta phaân bieät mình vôùi ngöôøi khaùc laø ñieåm trung taâm
trong kinh nghieäm veà baûn ngaõ rieâng cuûa chuùng ta.
Thanh thieáu nieân coù nhieäm vuï taïo neân caù tính rieâng coù tính ñoäc ñaùo vaø caù bieät. Tuy nhieân,
trong quaù trình phaùt trieån yù thöùc veà baûn ngaõ rieâng, cuõng seõ coù noã löïc voâ thöùc duy trì söï lieân
tuïc tính caùch rieâng bieät cuûa caù nhaân (Erikson, 1968). Trong khi baûn ngaõ rieâng phaùt trieån, theo
thôøi gian, söï tröôûng thaønh dieãn ra, ñöa thanh nhieân ñeán löùa tuoåi tröôûng thaønh ngöôøi lôùn.
Caùc chöùc naêng cuûa baûn ngaõ rieâng
Adams vaø Marshall (1996) ruùt ra töø nhieàu coâng trình phaân tích vaø nghieân cöùu veà caùi ta vaø baûn
ngaõ, neâu leân nhöõng ñieåm sau ñaây nhö laø naêm chöùc naêng ñöôïc ghi nhaän thoâng thöôøng nhaát veà
baûn ngaõ caù nhaân :
1 Cung caáp caáu truùc cho söï hieåu bieát ta laø ai.
2 Cung caáp yù nghóa vaø phöông höôùng thoâng qua söï theå hieän, caùc giaù trò vaø muïc ñích.
3 Cung caáp yù thöùc veà töï chuû vaø yù chí töï do.
4 Giuùp taïo tính beàn vöõng, tính gaén keát vaø söï hoøa hôïp giöõa caùc giaù trò, nieàm tin vaø caùc cam
keát.
5 Giuùp nhaän bieát tieàm naêng thoâng qua yù thöùc veà nhöõng khaû naêng trong töông lai vaø nhöõng
choïn löïa thay theá.
Adams vaø Marshall (1996) tin raèng vieäc tìm kieám baûn ngaõ laø moät quaù trình lieân tuïc khoâng chæ
giôùi haïn trong tuoåi thanh thieáu nieân. Hai oâng chæ ra raèng baûn ngaõ rieâng coù theå thay ñoåi do yù
thöùc cao veà baûn thaân, vaø raèng coù nhöõng ñieåm nhaïy caûm trong suoát chu kyø soáng, moät trong
nhöõng ñieåm ñoù laø tuoåi thanh thieáu nieân, laø muùc maø vieäc laáy caùi toâi laøm troïng taâm vaø söï hình
thaønh baûn ngaõ ñöôïc naâng cao.
Duø chuùng ta ñoàng yù raèng vieäc tìm kieám baûn ngaõ laø moät quaù trình tieáp tuïc suoát ñôøi, caùc quan
saùt cuûa chuùng ta nôi giôùi treû cuõng cho thaáy raèng vieäc laáy caùi toâi laøm troïng taâm vaø söï hình

9. thaønh baûn ngaõ aáy noåi baät hôn ôû tuoåi thanh thieáu nieân vaø laø ñaëc ñieåm trung taâm cuûa löùa tuoåi
naøy.
Caù theå hoùa
Trong khi treû em soáng chan hoøa vôùi cha meï vaø gia ñình, thì thanh thieáu nieân ñi vaøo moät
khoâng gian rieâng trôû thaønh moät caù nhaân taùch bieät. Noùi moät caùch khaùc, söï caù theå hoùa ñaõ dieãn
ra. Quaù trình caù theå hoùa bao goàm söï phaùt trieån tính ñoäc laäp töông ñoái vôùi caùc moái quan heä gia
ñình, söï suy yeáu caùc moái raøng buoäc vôùi nhöõng ñoái töôïng tröôùc ñaây laø quan troïng ñoái vôùi treû,
vaø moät khaû naêng gia taêng ñeå nhaän laõnh vai troø chöùc naêng nhö laø moät thaønh vieân cuûa xaõ hoäi
ngöôøi lôùn (Archer, 1992).
Quaù trình taïo laäp baûn ngaõ rieâng vaø hoaøn thaønh caù theå hoùa coù nhöõng heä luaän yù nghóa veà maët
xaõ hoäi. Thanh thieáu nieân chæ coù theå xaây döïng caùc quan nieäm veà baûn thaân trong hoaøn caûnh coù
caùc moái quan heä vôùi ngöôøi khaùc, nhöng ñoàng thôøi cuõng tìm caùch thieát laäp söï taùch bieät baèng
caùc ranh giôùi. Nhö theá, quaù trình xaõ hoäi hoùa cuûa thanh thieáu nieân, moät maët döïa treân söï caân
baèng giöõa caù theå hoùa cuøng vôùi vieäc taïo thaønh baûn ngaõ rieâng, vaø moät maët khaùc laø hoøa nhaäp
vôùi xaõ hoäi (Adams and Marshall, 1996). Neáu khoâng hoaøn thaønh ñöôïc söï caân baèng naøy, thì coù
theå xaûy ra khuûng hoaûng caù nhaân ñoái vôùi thanh thieáu nieân, coù theå daãn tôùi tình traïng phaûi caàn
ñeán söï tham vaán. Chaúng haïn nhö, neáu moät thanh thieáu nieân tìm kieám ôû möùc ñoä raát cao veà caù
theå hoùa thì haäu quaû coù theå laø laøm hoûng caùc moái quan heä vôùi baïn beø cuøng trang löùa. Ñieàu naøy
coù theå khieán cho em naøy bò loaïi tröø. Trong hoaøn caûnh naøy, caùc em coù khi seõ tìm ñeán keát baïn
vôùi caùc thanh thieáu nieân bò loaïi tröø khaùc cuøng löùa tuoåi. Cuõng coù theå coù haäu quaû laø caûm nhaän
cuûa thanh thieáu nieân veà söï ñaùnh giaù cuûa ngöôøi khaùc coù theå seõ giaûm bôùt (Schbossberg, 1989).
Thay vì tìm moät möùc ñoä cao veà caù theå hoùa, moät soá thanh thieáu nieân laøm ngöôïc laïi, laø tìm söï
gaén keát toái ña vôùi ngöôøi khaùc. Ñieàu naøy coù theå khieán caùc em deã gaëp khoù khaên trong vieäc
thích nghi vôùi hoaøn caûnh môùi ôû ñoù caùc em phaûi töï ñoái phoù vôùi tình theá (Josselson, 1987).
Nhöõng ñaùp öùng xuùc caûm
Khi thanh thieáu nieân tieán trieån trong cuoäc haønh trình töï phaùt hieän, caùc em phaûi lieân tuïc thích
nghi vôùi nhöõng hoaøn caûnh va chaïm vaø kinh nghieäm môùi, ñoàng thôùi cuõng phaûi thích nghi vôùi
nhöõng thay ñoåi veà sinh hoïc, nhaän thöùc vaø taâm lyù. Caû hai maët naøy ñeàu caêng thaúng vaø gaây lo
laéng cho caùc em. Bôûi vaäy, ta khoâng laáy laøm ngaïc nhieân laø thanh thieáu nieân boäc loä khaû naêng
suy giaûm veà chòu ñöïng, chaáp nhaän vaø thích nghi vôùi söï thay ñoåi (Shave and Shave, 1989). Vì
vaäy giai ñoaïn phaùt trieån thôøi thanh thieáu nieân noåi baät vôùi phaûn öùng tình caûm vaø moät cöôøng ñoä
cao veà söï ñaùp öùng tình caûm. Ñieàu naøy taïo khoù khaên cho thanh thieáu nieân trong vieäc kieåm
soaùt vaø chænh söûa caùc ñaùp öùng veà haønh vi maø laém khi coù phaàn quaù ñaùng. Caùc kích ñoäng coù
giaù trò töông ñoái nhoû ñoái vôùi ngöôøi lôùn coù theå taïo ra chuyeån bieán taâm traïng maïnh meõ ôû thanh
thieáu nieân khieán ngöôøi thanh thieáu nieân phaûn öùng ôû möùc xuùc ñoäng cao baát ngôø goàm coù söï
hung haêng, giaän hôøn, buoàn baõ, chaùn naûn vaø boái roái. Roõ raøng laø thanh thieáu nieân coù moät thôøi

10. gian khoù khaên trong vieäc ñoái phoù vôùi söï caêng thaúng cao ñoä veà caûm xuùc vaø caùc phaûn öùng cuûa
mình.
Moät xuùc caûm lôùn gaây suy suïp ôû tuoåi thanh thieáu nieân giai ñoaïn ñaàu laø söï xaáu hoå (Shave and
Shave, 1989). Caùc em thöôøng caûm thaáy bò treâu choïc, laøm nhuïc vaø gaây boái roái, caûm thaáy chaùn
gheùt vaø xaáu hoå veà chính mình. Vì vaäy ta coù theå hieåu taïi sao caùc em phaùt trieån cô cheá phoøng
veä maïnh meõ, coù theå goàm coù söï khöôùc töø, choái boû, phoùng ngoaïi vaø thu mình laïi. Nhöõng cô cheá
phoøng veä naøy giöõ vai troø quan troïng trong giai ñoaïn ñaàu cuûa löùa tuoåi thanh thieáu nieân, khi
caùc em phaûn öùng vôùi hoaøn caûnh vaø taùc ñoäng qua laïi vôùi ngöôøi khaùc. Thöôøng caùc haønh vi
khoâng thích hôïp laø do haäu quaû cuûa caùc cô cheá phoøng veä baûn thaân naøy xuaát phaùt töø beân trong.
Baûn saéc daân toäc vaø söï ñieàu chænh taâm lyù
Coù nhöõng vaán ñeà ñaëc bieät ñoái vôùi caùc thanh thieáu nieân thuoäc caùc nhoùm daân toäc ít ngöôøi trong
moái quan heä ñeán vieäc taïo laäp baûn ngaõ rieâng. Moät phaàn quan troïng trong baûn ngaõ rieâng cuûa
caùc em coù veû dính daùng tôùi baûn saéc daân toäc. Waterman (1964) coù neâu gôïi yù veà moät moâ hình
taïo laäp baûn saéc daân toäc.
ÔÛ giai ñoaïn ñaàu cuûa söï phaùt trieån baûn saéc daân toäc, caùc thanh thieáu nieân daân toäc thieåu soá chaáp
nhaän caùc giaù trò vaø thaùi ñoä cuûa neàn vaên hoùa thuoäc ña soá. Ñieàu naøy thöôøng bao goàm caû vieäc
noäi taâm hoùa nhöõng caùi nhìn tieâu cöïc veà nhoùm mình. Waterman (1984) tin raèng giai ñoaïn ñaàu
naøy cuûa vieäc phaùt trieån baûn saéc daân toäc tieáp tuïc cho ñeán khi caùc caù nhaân coù kinh nghieäm veà
chuû nghóa chuûng toäc hoaëc thaønh kieán buoäc caùc em töï xem mình laø thaønh vieân cuûa nhoùm thieåu
soá. Söï yù thöùc naøy ñöa caùc em tôùi choã tìm kieám moät baûn saéc daân toäc rieâng. Söï tìm kieám bao
goàm caùc noã löïc hoïc hoûi veà neàn vaên hoùa cuûa mình vaø thöôøng caùc em coù xuùc caûm raát cao.
Trong giai ñoaïn naøy, caùc tình caûm nhö töùc giaän vaø baát bình coù theå nhaèm vaøo caùi xaõ hoäi ña soá.
Moät keát quaû thoûa ñaùng cuûa quaù trình taïo thaønh baûn saéc daân toäc naøy coù theå hoaøn taát baèng vieäc
caùc caù nhaân phaùt trieån yù thöùc saâu xa veà vieäc thuoäc vaøo moät nhoùm xaõ hoäi.
Caùc thaùch thöùc xaõ hoäi ôû tuoåi thanh thieáu nieân
Moät thaùch thöùc lôùn ñoái vôùi thanh thieáu nieân laø lieân quan ñeán nhu caàu xaùc ñònh moät choã ñöùng
trong xaõ hoäi vaø ñaït ñöôïc yù thöùc thích nghi vôùi choã ñöùng ñoù. Ñaây laø moät quaù trình xaõ hoäi hoùa
ñöa ngöôøi thanh thieáu nieân tôùi choã hoäi nhaäp vôùi xaõ hoäi. Quaù trình naøy dieãn ra cuøng luùc vôùi
vieäc tìm kieám baûn ngaõ rieâng. Thaät ra, quaù trình xaõ hoäi hoùa vaø söï tìm kieám baûn ngaõ rieâng tuøy
thuoäc nhau vaø lieân heä vôùi nhau raát chaët cheõ. Vieäc xaõ hoäi hoùa naâng cao yù thöùc veà baûn ngaõ
rieâng, vaø söï phaùt trieån baûn ngaõ rieâng giuùp cho thanh thieáu nieân ñaùp öùng nhöõng kyø voïng vaø
tieâu chuaån cuûa xaõ hoäi.
Xaõ hoäi roäng lôùn, cha meï, gia ñình vaø caùc nhoùm cuøng löùa tuoåi ñeàu coù nhöõng kyø voïng nôi
ngöôøi thanh thieáu nieân. Nhöõng kyø voïng naøy döïa treân nhaän ñònh chính ñaùng raèng ngöôøi thanh
thieáu nieân baây giôø ñaõ coù khaû naêng öùng xöû theo caùch rieâng cuûa mình. Caùc kyø voïng chung cuûa

11. xaõ hoäi, cha meï vaø baïn ñoàng löùa, cuøng vôùi nhöõng thay ñoåi veà nhaän thöùc vaø veà taâm lyù môùi ñaït
ñöôïc, ñoøi hoûi ngöôøi thanh thieáu nieân phaûi thay ñoåi trong öùng xöû vôùi xaõ hoäi.
Nhöõng kyø voïng cuûa xaõ hoäi
Nhöõng kyø voïng cuûa xaõ hoäi ñaët ra söï thaùch thöùc cho thanh thieáu nieân vaø coù giaù trò trong vieäc
giuùp caùc em tieán leân treân con ñöôøng tôùi tuoåi tröôûng thaønh. Trong caùc coäng ñoàng maø ngöôøi lôùn
bieåu loä nhöõng kyø voïng vaø nhöõng giaù trò nhaát quaùn, thì thanh thieáu nieân coù khuynh höôùng phaùt
trieån yù thöùc tích cöïc veà baûn ngaõ (Ianni, 1989). Traùi laïi, ôû nhöõng coäng ñoàng maø gia ñình, nhaø
tröôøng vaø coäng ñoàng khoâng ñem laïi söï höôùng daãn nhaát quaùn vaø nhöõng muïc ñích tích cöïc, thì
thanh thieáu nieân coù nhöõng haønh vi khoâng thích hôïp, trôû thaønh luùng tuùng vaø hoaøi nghi, vaø hình
thaønh moät yù thöùc muø môø veà baûn thaân.
Ngöôøi thanh thieáu nieân chæ xaây döïng ñöôïc baûn ngaõ rieâng trong phaïm vi nhöõng moái quan heä
vôùi ngöôøi khaùc. Coù nhöõng moái quan heä vôùi ngöôøi khaùc ñöông nhieân laø phaûi coù söï toân troïng
vaø ñaùp öùng caùc kyø voïng cuûa hoï. Xaõ hoäi noùi chung coù kyø voïng veà caùch thanh thieáu nieân neân
cö xöû nhö theá naøo, vaø nhöõng ñieàu naøy thöôøng xung ñoät vôùi caùc kyø voïng cuûa ngöôøi thanh thieáu
nieân. Bôûi vaäy, nhu caàu caù theå hoùa cuûa löùa tuoåi thanh thieáu nieân ñöa tôùi söï thaùch thöùc coù tính
xung ñoät ñoái vôùi caùc thanh thieáu nieân ñang coá gaéng xaùc ñònh baûn ngaõ rieâng, vaø ñoàng thôøi,
ñang khaùm phaù nhöõng caùch môùi ñeå thích nghi vôùi xaõ hoäi. Keát quaû laø, döôøng nhö coù söï maâu
thuaãn tinh thaàn raát ñaùng keå nôi nhieàu thanh thieáu nieân ñoái vôùi nhöõng vaán ñeà coù lieân quan ñeán
söï ñoäc laäp nghòch vôùi tuøy thuoäc, vaø coù lieân quan vôùi vieäc theå hieän nhöõng thay ñoåi veà thaùi ñoä
vaø haønh vi trong khi vaãn duy trì caùc moái quan heä xaõ hoäi (Archer, 1992).
Thanh thieáu nieân coù nhieàu nhieäm vuï lieân quan ñeán nhöõng kyø voïng maïnh meõ cuûa xaõ hoäi.
Havighurst (1951) tin raèng söï thöïc hieän toát 9 nhieäm vuï phaùt trieån neâu döôùi ñaây raát caàn thieát
cho söï thích nghi cuûa thanh thieáu nieân :
1 Chaáp nhaän ngoaïi hình vaø vai troø veà giôùi cuûa mình.
2 Thieát laäp caùc moái quan heä ñoàng löùa vôùi caû hai giôùi.
3 Hoaøn taát söï ñoäc laäp tình caûm ñoái vôùi cha meï.
4 Löïa choïn vaø chuaån bò cho ngheà nghieäp.
5 Phaùt trieån caùc quan nieäm vaø caùc kyõ naêng trí tueä caàn thieát cho naêng löïc cuûa coâng daân.
6 Ñaït ñöôïc söï vöõng vaøng veà ñoäc laäp kinh teá.
7 Ñaït tôùi nhöõng maãu möïc haønh vi coù traùch nhieäm ñoái vôùi xaõ hoäi.
8 Chuaån bò cho hoân nhaân vaø ñôøi soáng gia ñình.
9 Xaây döïng nhöõng giaù trò coù yù thöùc hoøa hôïp vôùi moâi tröôøng soáng cuûa mình.
Danh muïc caùc nhieäm vuï naøy coù veû laøm naûn loøng nhieàu thanh thieáu nieân. Moät soá seõ nhaän thaáy
caùc thaùch thöùc naøy quaù naëng neà vaø seõ caûm thaáy muoán caùch ly vôùi xaõ hoäi bôûi vì caùc em khoâng
theå hoaøn thaønh nhöõng kyø voïng cuûa xaõ hoäi.

12. Khi thanh thieáu nieân lôùn leân, caùc em baét ñaàu gioáng nhö nhöõng ngöôøi môùi thaønh nieân vaø coù
theå giao tieáp tröôûng thaønh vaø hieäu quaû hôn caùc thieáu nhi. Do ñoù, ta coù theå hieåu vì sao nhieàu
ngöôøi lôùn kyø voïng raèng haønh vi thanh thieáu nieân neân phaûn aùnh caùc tieâu chuaån haønh vi cuûa
ngöôøi thaønh nieân. Kyø voïng thanh thieáu nieân seõ chòu traùch nhieäm vaø chuaån bò moät caùch coù yù
thöùc ñeå ñaùp öùng nhöõng nhieäm vuï phaùt trieån cuûa tuoåi thanh thieáu nieân laø khoâng thöïc teá. Thanh
thieáu nieân ñang ôû trong quaù trình phaùt trieån vaø ñang ñoái phoù vôùi nhöõng thaùch thöùc môùi vaø
chöa töøng gaëp töø tröôùc, neân caùc em khoâng bieát taäp trung vaøo nhieäm vuï naøo vaø chaéc chaén coøn
maéc sai laàm. Caùc thanh thieáu nieân quaù meät moûi vôùi nhöõng kyø voïng cuûa xaõ hoäi coù theå chuyeån
tôùi haønh vi choáng xaõ hoäi, dính daáp vaøo caùc vieäc töø vi phaïm phaùp luaät ôû möùc thaáp tôùi choã
phaïm toäi nghieâm troïng. Moät soá seõ tìm caùch thoûa maõn caùc nhu caàu baèng caùch gia nhaäp caùc
baêng nhoùm phaïm phaùp. Khi tham gia baêng nhoùm caùc em coù theå caûm nhaän söï tuøy thuoäc vaøo
ñoù ñaây laø nhu caàu cuûa caùc em cuøng vôùi nhöõng kyø voïng maø caùc em coù theå ñaùp öùng ñöôïc.
AÛnh höôûng cuûa caùc kyø voïng xaõ hoäi coù tính khuoân maãu ñoái vôùi thanh thieáu nieân thuoäc caû hai
giôùi ñaõ xaùc ñònh roõ trong caùc tö lieäu coù lieân quan (Shrof, 1995).
Baát chaáp aûnh höôûng cuûa phong traøo ñaáu tranh cho nöõ quyeàn, caùc beù gaùi vaãn coù theå nhaän ñöôïc
thoâng ñieäp raèng vai troø chính cuûa caùc em trong cuoäc soáng laø keát hoân, sinh con, laøm vôï vaø laøm
meï toát. Ñieàu naøy coù theå laøm hoûng vieäc löïa choïn muïc ñích laâu daøi cuûa caùc em vaø laøm toån
thöông loøng töï troïng cuûa moät soá em gaùi. Cuõng theá, caùc yù töôûng maø nhöõng em trai vò thaønh
nieân coù ñöôïc veà vieäc laøm moät ngöôøi ñaøn oâng, coù theå gaây taùc haïi taâm lyù khi caùc chaùu coá gaéng,
vöôn leân theo caùc yù töôûng ñoù. Ñoái vôùi caû beù gaùi cuõng nhö beù trai, caùc vaán ñeà töø nghieän ngaäp
ñeán baïo haønh coù theå thöôøng coù goác reã töø choã caùc thanh thieáu nieân naøy khoâng ñuû khaû naêng
ñaùp öùng nhöõng ñoøi hoûi cuûa quaù trình xaõ hoäi hoùa.
Kyø voïng cuûa cha meï
Phaàn lôùn caùc baäc cha meï khoâng bieát caùi gì laø bình thöôøng vaø thöïc teá trong caùc kyø voïng maø hoï
coù theå coù ñoái vôùi treû vò thaønh nieân. Khi con caùi hoï lôùn tôùi tuoåi thanh thieáu nieân nhieàu baäc cha
meï baét ñaàu lo laéng, laém luùc coøn phieàn muoän vì nhöõng haønh vi bình thöôøng cuûa tuoåi thanh
thieáu nieân. Rutter (1995) tin raèng phaàn lôùn thanh thieáu nieân khoâng ñaëc bieät khoù tính hoaëc gaây
phieàn haø, nhöng trong xaõ hoäi phöông Taây, vaán ñeà laø cha meï bieát ñaùp öùng vôùi giai ñoaïn naøy.
Baø cho raèng caùch ñaùp öùng cuûa cha meï coù theå taïo nhöõng caûm nghó tieâu cöïc vaø ñaåy treû tôùi choã
coù haønh vi choáng xaõ hoäi. Trong tham luaän veà caùc vaán ñeà naøy baø laáy yù töôûng töø nghieân cöùu
cuûa Steinberg (1990)
Lyù thuyeát cuûa Steinberg (1990) cho raèng khi treû em tôùi tuoåi daäy thì, thì söï keát hôïp cuûa giai
ñoaïn phaùt trieån thanh thieáu nieân vôùi haønh vi vaø tình caûm cuûa cha meï taïo neân nhöõng thay ñoåi
to lôùn nôi cha meï khieán cha meï trôû neân raát phieàn muoän. Ñieàu naøy thöôøng ñi keøm vôùi söï suy
giaûm haïnh phuùc trong hoân nhaân, tieác reû vì nhöõng cô hoäi tuoåi thô bò boû lôõ, nhaän ra quaù trình
hoùa giaø, bò coâ laäp vaø khöôùc töø tình caûm töø tuoåi thanh thieáu nieân ñoäc laäp, bò cheâ bai caøng
nhieàu bôûi caùc treû vò thaønh nieân quaäy phaù, söï sa suùt loøng toân troïng ñoái vôùi söï höôùng daãn vaø

13. thaåm quyeàn ñöôïc nhìn nhaän töø tröôùc, söï baát löïc, maát maùt daùng treû trung vaø nghi ngôø veà naêng
löïc tính duïc cuûa baûn thaân. Steinberg vaø Steinberg (1994) tin raèng nhöõng thay ñoåi naøy thöôøng
ñöa tôùi keát quaû laø cha meï khoâng coøn gaén boù vôùi caùc con ñang ôû tuoåi thanh thieáu nieân cuûa
mình vaøo luùc caùc em raát caàn söï höôùng daãn vaø naâng ñôõ lieân tuïc. Ta coù theå hieåu, duø thaät ñaùng
tieác, raèng moät soá cha meï xa rôøi con caùi vò thaønh nieân vaøo luùc naøy. Thanh thieáu nieân caàn taùch
rieâng xa rôøi, bôûi vì trôû neân ñoäc laäp laø vai troø chính yeáu cuûa caùc em. Nhöng ñieàu naøy ñaõ khieán
caùc baäc cha meï hoang mang vaø boû maëc con caùi trong khi caùc em caàn söï löu yù vaø chaêm soùc
ñaëc bieät do nhöõng chuyeån bieán caùc em ñang thöïc hieän.
Duø cho coù nhöõng söï caêng thaúng trong gia ñình, gia ñình vaãn phaûi laø phöông tieän höõu hieäu
nhaát ñeå neâu cao caùc giaù trò cho tuoåi thanh thieáu nieân, giuùp caùc em ñaït thaønh coâng trong
tröôøng vaø tin töôûng nôi caùc moái quan heä vôùi baïn ñoàng trang. Steinberg vaø Steinberg (1994)
thaáy raèng moái lieân heä thoâng thöôøng cuûa caùc thanh thieáu nieân thaønh coâng laø do caùc em thöôøng
coù nhöõng moái quan heä tích cöïc vôùi cha meï. Nhö theá, ñieàu thaùch thöùc quan troïng ñoái vôùi thanh
thieáu nieân laø duy trì nhöõng moái quan heä tích cöïc vôùi cha meï trong khi hoaøn thaønh nhöõng muïc
tieâu phaùt trieån, moät trong nhöõng muïc tieâu ñoù, coù phaàn nghòch lyù, laø taùch rôøi vaø caét ñöùt quan
heä vôùi cha meï. Roõ raøng ñaây laø ñieàu raát khoù thöïc hieän.
Cuoäc nghieân cöùu ñöôïc thaûo luaän trong chöông trình USA Today (Nöôùc Myõ Ngaøy nay, 1997)
cho thaáy raèng phaàn lôùn treû em thöôøng taùch rôøi khoûi cha meï ôû khoaûng tuoåi töø 10 tôùi 18. Duø
ñieàu naøy coù khi daãn tôùi choã roái loaïn chöùc naêng gia ñình, nhöng noù cuõng phaûi ñöôïc nhìn nhaän
laø moät phaàn cuûa quaù trình tieán boä bình thöôøng cuûa thanh thieáu nieân. Coù nhieàu ñieåm khaùc
nhau theo giôùi : beù trai thöôøng duøng ít thôøi gian cho gia ñình hôn beù gaùi. Coøn beù gaùi thì coù veû
noùi vôùi cha meï veà nhöõng vaán ñeà rieâng tö nhieàu hôn laø beù trai.
Nhieàu cha meï trôû neân phieàn muoän vì caùc con vò thaønh nieân cuûa hoï khoâng muoán thaûo luaän
nhöõng vaán ñeà rieâng tö vôùi hoï. Tuy nhieân, vì caùc em ñang tìm kieám söï ñoäc laäp cho neân caùc em
coù veû chæ noùi chuyeän vôùi cha meï vaøo luùc thích hôïp vôùi caùc em chöù khoâng phaûi ñaùp öùng theo
yeâu caàu cuûa cha meï vaøo nhöõng luùc khaùc. Ngoaøi ra, coù leõ caùc em chæ thích noùi chuyeän neáu caùc
em ñöôïc giöõ vai troø chuû ñoäng. Nhöõng neùt rieâng naøy cuûa thanh thieáu nieân coù yù nghóa quan
troïng ñoái vôùi caùc nhaø tham vaán.
Caùc kyø voïng cuûa thanh thieáu nieân
Moät vaán ñeà coù taàm quan troïng ñoái vôùi caùc nhaø tham vaán laø “nhöõng ñieàu gì thanh thieáu nieân
tin laø nhöõng thaùch thöùc chính cuûa caùc em?” Caùc em tin raèng nhöõng thaùch thöùc chính cuûa caùc
em xoay quanh nhöõng vaán ñeà veà quan heä vôùi baïn cuøng löùa tuoåi vaø vôùi nhöõng ngöôøi khaùc, vaø
nhöõng vaán ñeà veà thaønh ñaït trong xaõ hoäi, tröôøng trung hoïc hoaëc ñaïi hoïc (Youniss and Smollar,
1985). ÔÛ ñaây coù moät soá ñieåm khaùc nhau lieân quan ñeán tuoåi taùc. Caùc aùp löïc hoïc ñöôøng ñöôïc
caùc thanh thieáu nieân ít tuoåi nhaän ra laø gai goùc nhaát, trong khi ñoái vôùi caùc thanh thieáu nieân töø
14 tuoåi trôû leân thì söï xung ñoät giöõa cha meï vôùi con vò thaønh nieân ñöôïc nhaän ra laø gai goùc
nhaát.

14. Caùc vaán ñeà veà nhöõng moái quan heä vôùi baïn cuøng löùa tuoåi thöôøng ñöôïc xem laø nhöõng raéc roái
tröôùc maét, duø raèng caùc thanh thieáu nieân lôùn tuoåi thì thaáy raéc roái nhieàu hôn (Spirito vaø caùc taùc
giaû khaùc, 1991). Cuøng vôùi vieäc taïo thaønh tình baïn vaø caùc moái quan heä gaàn guõi, phaàn lôùn
thanh thieáu nieân thích thuoäc vaøo moät nhoùm maø caùc thaønh vieân coù cuøng thaùi ñoä vaø sôû thích. ÔÛ
trong caùc nhoùm naøy caùc em coù nhöõng kyø voïng maïnh meõ raèng baïn caùc em seõ ñaùng tin caäy vaø
trung thaønh vôùi caùc em. Caùc em coù khuynh höôùng khoù chaáp nhaän nhöõng haønh ñoäng thieáu toân
troïng, traïng thaùi buoàn raàu, tính böôùng bænh, töï phuï, uoáng röôïu quaù nhieàu vaø khoaùc laùc. Nhöõng
haønh vi aáy thöôøng deã gaây ra xung ñoät (Youniss and Smollar, 1985).
NHÖÕNG THAÙCH THÖÙC TINH THAÀN VAØ ÑAÏO ÑÖÙC ÔÛ TUOÅI THANH THIEÁU NIEÂN
Ñieàu quan troïng trong caùc quaù trình phaùt trieån xaõ hoäi vaø hình thaønh baûn ngaõ rieâng laø nhöõng
vaán ñeà lieân quan tôùi phaùt trieån tinh thaàn vaø ñaïo ñöùc.
Phaùt trieån ñaïo ñöùc
Suoát tuoåi thanh thieáu nieân, caùc em phaûi ñoái maët vaø nhaän chòu söï thaùch thöùc trong moät phaïm
vi roäng veà caùc quyeát ñònh ñaïo ñöùc. Coù moät soá quan ñieåm khaùc nhau veà quaù trình phaùt trieån
ñaïo ñöùc. Nhöõng ngöôøi goùp phaàn quan troïng vaøo lyù thuyeát trong laõnh vöïc naøy laø Kohlberg
(1984) vaø Giligan (1983). Kohlberg (1968, 1984) gôïi yù veà moät moâ hình vôùi nhöõng giai ñoaïn
noåi baät veà phaùt trieån ñaïo ñöùc döïa treân caùc caùch suy nghó veà nhöõng vaán ñeà ñaïo ñöùc. Caùc giai
ñoaïn phaùt trieån ñaïo ñöùc cuûa oâng nhö sau :
Giai ñoaïn moät : Ñaïo ñöùc tieàn qui öôùc (tuoåi töø 4 ñeán 10). ÔÛ tuoåi naøy treû muoán laøm ñieàu toát vaø
traùnh ñieàu xaáu vôùi ñoäng cô laø traùnh bò phaït hoaëc mong ñöôïc thöôûng.
Giai ñoaïn hai : Ñaïo ñöùc theo qui öôùc (tuoåi töø 10 ñeán 13). Trong giai ñoaïn naøy thieáu nhi hoaëc
thanh thieáu nieân hoïc thích nghi vôùi xaõ hoäi trong ñoù em sinh soáng. Caùc ñoäng cô ñeå laøm ñieàu
toát hoaëc traùnh ñieàu xaáu tuøy theo söï nhìn nhaän cuûa ngöôøi lôùn. Ngoaøi ra, coøn coù söï nhaán maïnh
veà vieäc tuaân theo luaät phaùp vaø traät töï.
Giai ñoaïn ba : Ñaïo ñöùc haäu qui öôùc (tuoåi töø 13 trôû leân). Trong giai ñoaïn naøy caù nhaân phaùt
trieån yù thöùc veà quyeàn con ngöôøi vaø baét ñaàu phaùt trieån löông taâm. Vieäc yù thöùc veà quyeàn con
ngöôøi coù theå lieân heä vôùi söï suy nghó veà nhöõng thay ñoåi trong phaùp luaät ñeå ñaït tôùi nhöõng ñieàu
kieän ñaùng chaáp nhaän hôn. Ngoaøi ra, ôû giai ñoaïn naøy thanh thieáu nieân coøn phaùt trieån yù töôûng
roõ raøng veà nhöõng gì caùc em tin töôûng vaø veà nhöõng gì caùc em chuaån bò ñeå baûo veä. Caù nhaân seõ
sôùm coù haønh ñoäng khoâng bieát sôï seät hoaëc ñeå ñöôïc söï chaáp thuaän. Traùi laïi, caùc nguyeân taéc
ñaïo ñöùc ñaõ thaám vaøo beân trong vaø caù nhaân ñaõ sôû höõu caùc nguyeân taéc ñoù.

15. Kohlberg (1984) yù thöùc raèng khoâng phaûi taát caû thanh thieáu nieân ñeàu ñaït tôùi giai ñoaïn ba. Ñoái
vôùi moät soá thanh thieáu nieân, ñaïo ñöùc vaø caùc ñoäng cô coù theå chæ ôû giai ñoaïn moät. Ñoái vôùi caùc
em, ñaïo ñöùc gaén lieàn vôùi phaàn thöôûng hoaëc laø khoâng “bò baét quaû tang”.
Giligan (1983) tin raèng lyù thuyeát cuûa Kohlberg khoâng thöïc söï tieâu bieåu cho söï phaùt trieån ñaïo
ñöùc cuûa nöõ giôùi, vaø ta phaûi nhìn nhaän raèng phaàn lôùn nghieân cöùu cuûa Kohlberg döïa vaøo caùc
ñoái töôïng nam giôùi. Giligan gôïi yù raèng coù ba möùc ñoä roõ reät cuûa söï phaùt trieån ôû nöõ giôùi nhö
sau :
Möùc ñoä moät : Söï sinh toàn caù nhaân laø löïc ñaåy cho laäp luaän ñaïo ñöùc. Ngöôøi phuï nöõ bò haïn cheá
nghieâm ngaët bôûi moái quan taâm veà chính baûn thaân mình.
Möùc ñoä hai : Thanh thieáu nieân tieán tôùi vò trí hy sinh baûn thaân vaø thích nghi vôùi xaõ hoäi.
Möùc ñoä ba : Caùc quyeát ñònh ñaïo ñöùc ôû giai ñoaïn naøy chuû yeáu döïa vaøo vieäc xem xeùt nhöõng
nhu caàu rieâng cuûa phuï nöõ cuõng nhö cuûa nhöõng ngöôøi khaùc. Coù moät söï nhaán maïnh laø khoâng
laøm toån thöông ngöôøi khaùc.
Giligan (1983) tin raèng phuï nöõ thöôøng söû duïng ñaïo lyù veà söï chaêm soùc trong khi ñöa ra quyeát
ñònh veà cuoäc soáng cuûa mình. Baø cho laø ñaïo lyù veà söï chaêm soùc xuaát phaùt töø moái gaén boù cuûa
con caùi vôùi caùc baø meï, vaø raèng qua caùc baø meï caùc coâ gaùi hoïc hoûi veà tính chaát cuûa moái quan
heä “cho vaø nhaän” trong ñoù caùc quyeát ñònh veà ñaïo ñöùc ñöôïc thöïc hieän. So saùnh caùc lyù thuyeát
cuûa Giligan vaø Kohlberg veà phaùt trieån ñaïo ñöùc cho thaáy raèng coù nhöõng ñieåm khaùc nhau giöõa
ngöôøi nam vaø ngöôøi nöõ trong vieäc ñöa ra quyeát ñònh veà maët ñaïo ñöùc. Lyù luaän veà phaùt trieån
ñaïo ñöùc cuõng chòu aûnh höôûng naëng neà bôûi phaïm vi trong ñoù ngöôøi thanh thieáu nieân sinh soáng
vaø tuøy thuoäc raát lôùn nôi söï phaùt trieån trí tueä cuõng dieãn ra vaøo thôøi gian naøy (Lovat, 1991).
Phaùt trieån tinh thaàn
Khi thanh thieáu nieân tìm caùch thieát laäp baûn ngaõ rieâng, caùc em cuõng tìm kieám yù nghóa cuoäc
ñôøi mình. Caùc em nhìn vaøo beân trong baûn thaân ñeå xem xeùt caùc tö töôûng vaø caûm nghó, vaø lyù
luaän veà nhöõng ñieàu ñoù. Ñieàu naøy ñöa nhieàu baïn treû tôùi choã tìm kieám lôøi giaûi ñaùp cho nhöõng
caâu hoûi coù tính chaát tinh thaàn (Elkind, 1980). Nhöõng nieàm tin toân giaùo coù tính qui öôùc vaø söï
tham gia vaøo caùc hoaït ñoäng toân giaùo coù toå chöùc chöùng minh caùc maët veà tính taâm linh. Tuy
nhieân, tính taâm linh nôi thanh thieáu nieân thöôøng ñöôïc chöùng toû theo caùch cô baûn hôn qua söï
tìm kieám cuûa thanh thieáu nieân veà yù nghóa caùc kinh nghieäm thöôøng ngaøy trong cuoäc soáng.
Fowler (1981) tin raèng tính taâm linh chæ coù theå phaùt trieån trong phaïm vi taêng tröôûng trí tueä vaø
tình caûm cuûa caù nhaân. OÂng thaáy nhöõng nieàm tin tinh thaàn cuûa treû em 5 – 6 tuoåi tuøy thuoäc
naëng neà vaøo vieäc chöùng minh caùc söï kieän töø nhöõng nhaân vaät thaåm quyeàn nhö cha meï vaø thaày
coâ. ÔÛ giai ñoaïn ñaàu cuûa tuoåi thanh thieáu nieân, söï nhaán maïnh döïa vaøo tính töôïng tröng hôn laø
hieåu bieát söï thaät cuï theå. ÔÛ giai ñoaïn sau cuûa tuoåi thanh thieáu nieân, kinh nghieäm rieâng, caùc

16. bieåu töôïng, caùc nghi thöùc coù theå chieám phaàn lôùn trong vieäc phaùt trieån nieàm tin tinh thaàn. ÔÛ
giai ñoaïn naøy, caùc em coù veû nhaän bieát raèng ngöôøi khaùc coù theå coù nhöõng caùch hieåu bieát vaø
bieåu loä ñaëc tính tinh thaàn cuûa hoï moät caùch khaùc vaø cuõng coù giaù trò.
Moät soá thanh thieáu nieân nhaän thaáy caùc heä thoáng toân giaùo qui öôùc coù vaán ñeà vaø maâu thuaãn vôùi
nhu caàu cuûa caùc em trong vieäc ñaït tôùi moät möùc ñoä taùch rôøi khoûi nhöõng truyeàn thoáng vaø giaù trò
cuûa gia ñình. Caùc em naøy ñang phaán ñaáu vôùi vieäc hình thaønh baûn ngaõ, vaø ñang coá gaéng tìm
choã ñöùng trong xaõ hoäi, coù theå ñöôïc thu huùt ñeán vôùi caùc tín ngöôõng khoâng chính thoáng ñeå tìm
kieám nhöõng giaù trò vaø nieàm tin tinh thaàn cho mình. Moät soá caùc thanh thieáu nieân ñeán vôùi caùc
tín ngöôõng aáy ñeå ñöôïc cung caáp nhaän thöùc saâu hôn veà yù nghóa cuoäc ñôøi. Tieác thay, caùc em coù
theå tham gia vaøo caùc hoaït ñoäng toân giaùo khoâng ñöôïc xaõ hoäi qui öôùc chaáp nhaän. Ñieàu naøy coù
theå daãn tôùi choã caùc thanh thieáu nieân naøy bò gaït ra ngoaøi leà.
Vieäc dính daáp vaøo phong traøo Satan laø moät ví duï veà hoaït ñoäng khoâng chính thoáng trong ñoù
thanh thieáu nieân coù theå khaùm phaù ñaëc tính tinh thaàn cuûa mình. Tucker (1989) cho raèng thanh
thieáu nieân ngaøy nay quaù öa thích loaïi kinh nghieäm caùc em tìm thaáy trong phong traøo Satan.
Tieác thay, phong traøo Satan coù veû thu huùt vì moät soá lyù do. Noù cung caáp moät yù thöùc veà moái
gaén boù vaø baûn saéc cuûa nhoùm, cô hoäi ñeå phaùt trieån nhaân caùch coù söùc maïnh “ma löïc” theo
nhaän thöùc rieâng, coù söùc maïnh vì noù gaây ra noãi sôï nôi ngöôøi khaùc vaø thoaùt ñöôïc nhöõng haïn
cheá cuûa caùc heä thoáng tín ngöôõng qui öôùc. Noù cuõng taïo cô hoäi ñeå coâng khai töø boû toân giaùo
chính thoáng. Ta khoâng laáy laøm ngaïc nhieân raèng moät soá thanh thieáu nieân bò loâi cuoán vaøo heä
thoáng tín ngöôõng naøy.
TOÙM TAÉT
Roõ raøng tuoåi thanh thieáu nieân laø thôøi gian khuûng hoaûng vaø thay ñoåi maø moät soá em coù theå ñoái
phoù thích hôïp, nhöng ñoái vôùi moät soá thanh thieáu nieân khaùc noù coù theå daãn tôùi nhöõng haäu quaû
khoâng toát veà tình caûm, xaõ hoäi vaø taâm lyù. Muïc ñích chính cuûa tuoåi thanh thieáu nieân laø taïo
chuyeån bieán töø tuoåi aáu thô sang tuoåi thaønh nieân. Thanh thieáu nieân caàn laøm ñieàu naøy khi giaûi
quyeát caùc thaùch thöùc xaõ hoäi, taâm lyù vaø sinh hoïc. Ngoaøi ra, vieäc ñaït tôùi tuoåi thaønh nieân moät
caùch thaønh coâng vaø khoâng bò toån thöông seõ chòu söï taùc ñoäng cuûa nhöõng kinh nghieäm thôøi aáu
thô, nhöõng caêng thaúng veà moâi tröôøng, nhöõng moái nguy veà moâi tröôøng. Nhöõng vaán ñeà naøy
ñöôïc thaûo luaän trong caùc Chöông 2, 3 vaø 4.
2. AÛNH HÖÔÛNG CUÛA CAÙC KINH NGHIEÄM TUOÅI AÁU THÔ
Trong Chöông I ta ñaõ xem xeùt nhöõng thaùch thöùc veà xaõ hoäi, taâm lyù, nhaän thöùc vaø sinh hoïc maø
caùc thanh thieáu nieân caàn phaûi ñoái phoù vaø vöôït qua. Nhöõng thaùch thöùc veà phaùt trieån naøy ñoái
vôùi moät soá em coù theå laø gay go vaø quaù naëng neà. Tuy nhieân, nhieàu thanh thieáu nieân ñaõ saün
saøng vaø nhieät taâm hoaøn thaønh nhöõng nhieäm vuï tröôùc maét. Trong nhöõng tình huoáng thuaän lôïi,
ñöôïc söï giuùp ñôõ cuûa cha meï thöông yeâu, cuûa thaày coâ thoâng caûm vaø cuûa xaõ hoäi roäng lôùn, giai
ñoaïn chuyeån qua tuoåi thanh thieáu nieân coù theå ñöôïc thöïc hieän töông ñoái deã daøng, vôùi keát quaû

17. laø trôû neân ngöôøi lôùn tröôûng thaønh thaät chöõng chaïc. Ñieàu baát haïnh laø treân thöïc teá coù nhieàu baïn
treû khoâng traûi qua ñöôïc cuoäc haønh trình eâm aû trong tuoåi thanh thieáu nieân. Söï khoù khaên coù theå
do nhieàu lyù do, maø nhaân toá quan troïng nhaát coù leõ laø khaû naêng öùng phoù vaø nhaân caùch cuûa
thanh thieáu nieân. Caùc nhaân toá khaùc goàm coù aûnh höôûng caùc kinh nghieäm luùc aáu thô, nhöõng
caêng thaúng ngoaïi sinh hoaëc thuoäc veà moâi tröôøng, vaø nhöõng ñieàu kieän xaõ hoäi hieän thôøi. Laém
khi taát caû caùc nhaân toá naøy taùc ñoäng vaøo naêng löïc cuûa thanh thieáu nieân suoát cuoäc haønh trình
phaùt trieån tôùi choã tröôûng thaønh vaø thaønh nieân.
Trong chöông naøy, chuùng ta seõ xem xeùt aûnh höôûng cuûa caùc kinh nghieäm aáu thô, maø neáu
khoâng giaûi quyeát, coù theå taùc ñoäng tôùi naêng löïc cuûa thanh thieáu nieân trong vieäc thöïc hieän moät
caùch thích nghi caùc nhieäm vuï cuûa tuoåi thanh thieáu nieân. Chuùng ta seõ thaûo luaän veà aûnh höôûng
cuûa caùc vaán ñeà khoâng ñöôïc giaûi quyeát ôû tuoåi aáu thô lieân quan tôùi moãi ñieåm sau ñaây :
Nhöõng vaán ñeà gaén boù luùc nhoû
•
AÛnh höôûng cuûa haønh vi voâ ích cuûa cha meï
•
AÛnh höôûng vieäc bò laïm duïng
•
AÛnh höôûng cuûa chaán thöông
•
AÛnh höôûng di truyeàn
•
Nhöõng vaán ñeà gaén boù luùc nhoû
Töø GAÉN BOÙ, duøng trong saùch taâm lyù veà phaùt trieån, moâ taû khuynh höôùng cuûa moät em beù lieân
tuïc tìm kieám söï gaàn guõi vôùi moät nhaân vaät ñaëc bieät, thöôøng laø ngöôøi meï, ñeå laøm giaûm söï caêng
thaúng beân trong. Boulby (1969) laø ngöôøi ñoùng goùp chính cho lyù thuyeát xaùc ñaùng naøy. OÂng tin
raèng söï gaén boù laø moái raøng buoäc tình caûm vöõng beàn coù chöùc naêng sinh hoïc quan troïng caàn
thieát cho söï sinh toàn, vaø raèng moái quan heä giöõa moät chaùu beù vaø hình aûnh gaén boù seõ taïo neân
neàn taûng yeân oån töø ñoù chaùu beù coù theå khaùm phaù vaø laøm chuû theá giôùi.
Moät soá treû em khoâng coù cô hoäi ñeå taïo neân söï gaén boù yeân oån vôùi moät ngöôøi. Caùc em coù theå coù
nhöõng baäc cha meï thôø ô hoaëc xöû söï quaù ñaùng, hoaëc bò naèm vieän laâu daøi caùch ly vôùi cha meï,
hoaëc maát cha meï do tai naïn, do chieán tranh, hoaëc bò nhieàu chaán thöông khieán khoâng theå taïo
söï gaén boù yeân oån ñöôïc. Keát quaû laø caùc treû naøy phaûi chòu ñöïng ñieàu maø ngöôøi ta goïi laø söï roái
loaïn veà gaén boù coù theå ñem laïi cho caùc em nhöõng haäu quaû raát traàm troïng.
Loaïi gaén boù maø treû taïo ra vôùi ngöôøi chaêm soùc ban ñaàu coù theå aûnh höôûng tôùi söï phaùt trieån cuûa
treû suoát caû ñôøi. Caùc thanh thieáu nieân coù ñöôïc sö gaén boù töông ñoái yeân oån phaûi chòu ñöïng caùc
söï kieän caêng thaúng ít hôn vaø nheï hôn ôû trong tröôøng vaø ít caêng hôn trong nhöõng naêm ôû ñaïi
hoïc so vôùi caùc treû coù söï gaén boù thieáu yeân oån.
Caùc thanh thieáu nieân naøy cuõng coù naêng löïc hoïc taäp cao hôn (Burge vaø caùc taùc giaû khaùc,
1977). Ngöôøi ta cuõng nhaän thaáy söï gaén boù vôùi cha meï coù aûnh höôûng quan troïng ñoái vôùi hình

18. aûnh töï thaân, ñaëc bieät laø veà nhöõng maët ñaït ñöôïc söï noåi baät trong tuoåi thanh thieáu nieân nhö
hình aûnh veà thaân theå, muïc ñích ngheà nghieäp vaø baûn naêng giôùi tính (O’Koon, 1997).
Söï gaén boù sôùm vôùi nhöõng ngöôøi chaêm soùc ñaàu tieân coù veû coù aûnh höôûng nhieàu ñoái vôùi caùc
kinh nghieäm sau naøy cuûa thanh thieáu nieân vaø chi phoái caû caùch thöùc trong ñoù thanh thieáu nieân
giaûi quyeát nhöõng tình huoáng caêng thaúng. Söï gaén boù baát oån hoaëc khoâng thoûa ñaùng trong tuoåi
aáu thô ñöôïc gaén keát vôùi söï laïm duïng caùc chaát gaây nghieän sau naøy (Gerevich and Backsai,
1996; Burge vaø caùc taùc giaû khaùc, 1997), vôùi caùc roái loaïn veà aên uoáng (Burge vaø caùc taùc giaû
khaùc, 1997; Salzman, 1997), hoaït ñoäng tình duïc sôùm vaø haønh vi tình duïc coù nguy cô cao
(Smith, 1997) vaø hình aûnh töï thaân yeáu keùm (O’Koon, 1997) nôi thanh thieáu nieân. Ngöôøi ta
cuõng thaáy raèng nhöõng roái loaïn aâu lo coù leõ xaûy ra thöôøng hôn nôi caùc thanh thieáu nieân coù moái
gaén boù yeáu ôùt vôùi meï caùc em hoài coøn beù so vôùi caùc em coù caùc moái gaén boù yeân oån (Warren vaø
caùc taùc giaû khaùc, 1997).
Roõ raøng, ñieàu quan troïng ñoái vôùi caùc nhaø tham vaán laø nhaän bieát moät soá haønh vi thieáu thích
nghi ôû tuoåi thanh thieáu nieân phaàn naøo coù theå laø do caùc moái quan heä gaén boù yeáu ôùt vôùi caùc
nhaân vaät ban ñaàu luùc aáu thô.
AÛnh höôûng haønh vi voâ ích cuûa cha meï
Gia ñình laø nguoàn cung caáp chính moâi tröôøng vaät chaát, trí tueä vaø tình caûm trong ñoù treû em
sinh soáng. Moâi tröôøng seõ aûnh höôûng tôùi quan ñieåm cuûa treû veà theá giôùi sau naøy trong cuoäc
soáng, vaø ñoái vôùi naêng löïc cuûa treû trong vieäc ñoái phoù vôùi caùc thaùch thöùc veà sau. Nhö theá, caáu
truùc vaø moái gaén boù gia ñình seõ aûnh höôûng tôùi söï ñieàu chænh cuûa thanh thieáu nieân. Roõ raøng khaû
naêng gia ñình hoaït ñoäng laønh maïnh seõ tuøy thuoäc nôi meï hoaëc caû cha meï.
Quaû laø hieån nhieân vaø saùo cuõ khi noùi raèng cha meï coù aûnh höôûng ñoái vôùi söï phaùt trieån cuûa treû
em vaø thanh thieáu nieân. Duø vaäy, chuùng ta cuõng caàn nhôù söï thaät trong lôøi phaùt bieåu naøy, vaø
nhaän bieát raèng nhieàu treû em coù cha meï ñaày naêng löïc giuùp caùc em lôùn leân bieát ñöông ñaàu vôùi
thöû thaùch cuûa tuoåi thanh thieáu nieân moät caùch thaønh coâng. Tuy nhieân, vì saùch naøy vieát veà tham
vaán, neân chuùng toâi seõ thöôøng xeùt tôùi nhöõng nhaân toá daãn ñeán caùc vaán ñeà cho thanh thieáu nieân,
ñeå caùc nhaø tham vaán hieåu nhöõng vaán ñeà naøy khi thieát keá nhöõng chieán löôïc tham vaán tieân
phong. Khi cha meï daønh öu tieân cho caùc nhu caàu cuûa hoï maø khoâng quan taâm ñuùng möùc tôùi
nhu caàu cuûa con caùi hoï, thì caùc heä thoáng gia ñình trôû neân roái loaïn chöùc naêng (Neumark –
Sztainer vaø caùc taùc giaû khaùc, 1997) vaø keát quaû laø treû em seõ bò taùc ñoäng nhieàu caùch nhö ñöôïc
moâ taû trong Chöông naøy.
Cha meï caàn uoán naén nhöõng haønh vi khoâng thích hôïp nôi con caùi vaø khuyeán khích söï phaùt
trieån nhuõng haønh vi thích hôïp veà maët xaõ hoäi. Neáu hoï khoâng laøm vieäc naøy, thì seõ coù nhöõng
haäu quaû ñeán caùc moái quan heä xaõ hoäi, hoaëc ôû trong tuoåi aáu thô hoaëc khi treû ñeán tuoåi thanh
thieáu nieân. Thöôøng thöôøng coù moät trình töï phaùt trieån trong ñoù caùc haønh vi gaây haán vaø choáng
xaõ hoäi phaùt trieån. Caùc haønh vi naøy thöôøng baét ñaàu vôùi caùc vieäc nhu lyù söï, khoe khoang vaø ñoøi

19. hoûi söï chuù yù. Neáu cha meï khoâng uoán naén ñuùng möùc nhöõng haønh vi naøy, thì coù theå chuùng seõ
phaùt trieån ôû tuoåi thieáu nhi giai ñoaïn giöõa thaønh nhöõng haønh vi nhö hung döõ, ñaùnh loän, noùi doái
vaø löøa gaït, vôùi keát quaû laø coù nhöõng moái quan heä keùm vôùi baïn ñoàng löùa. Phaù phaùch vaø troäm
caép trong nhaø coù theå dieãn ra. Nhö theá caùc haønh vi gaây haán vaø choáng xaõ hoäi baét ñaàu ôû daïng
nheï baèng haønh vi khoâng theå chaáp nhaän ñöôïc nôi treû em vaø phaùt trieån daàn theo cöôøng ñoä, nhòp
ñoä vaø hình thöùc khi treû lôùn daàn.
Moät soá cha meï döï vaøo nhöõng haønh vi khoâng ñöôïc xaõ hoäi chaáp nhaän ñaõ taïo haäu quaû tai haïi
cho con caùi hoï. Tieác thay, khi cha meï döï vaøo caùc haønh vi khoâng thích nghi vaø phaûn xaõ hoäi hoï
laøm gia taêng khaû naêng treû haønh ñoäng gioáng hoï (Kazdin, 1985). Ñaõ coù söï chöùng minh vöõng
chaéc raèng caû haønh vi phaïm toäi laãn taät nghieän röôïu nôi cha meï, ñaëc bieät laø nôi nhöõng ngöôøi
cha, coù lieân quan ñeán haønh vi choáng xaõ hoäi cuûa thanh thieáu nieân (West, 1982). Nhö theá, haønh
vi voâ traùch nhieäm cuûa cha meï coù theå daãn tôùi haønh vi gaây haán vaø choáng xaõ hoäi chuyeån xuoáng
trong gia ñình qua caùc theá heä tieáp theo.
AÛnh höôûng cuûa söï laïm duïng
Khi treû em bò laïm duïng thì seõ coù nhöõng haäu quaû taâm lyù vaø tình caûm ñoái vôùi caùc em vaøo luùc
xaûy ra söï laïm duïng, vaø caû veà sau naøy khi caùc em tôùi tuoåi thanh thieáu nieân. AÛnh höôûng taâm lyù
vaø tình caûm cuûa söï laïm duïng haàu nhö chaéc chaén daãn tôùi phaùt trieån nhöõng haønh vi khoâng thích
nghi neáu treû hoaëc thanh thieáu nieân khoâng theå giaûi quyeát nhöõng vaán ñeà phieàn phöùc coù lieân
quan moät caùch thoûa ñaùng. Xeùt tôùi nhöõng aûnh höôûng cuûa söï laïm duïng, chuùng ta seõ thaûo luaän
nhöõng ñieåm sau ñaây :
Söï boû beâ – Khoâng quan taâm
•
Laïm duïng tình caûm
•
Laïm duïng thaân theå
•
Laïm duïng tình duïc
•
Thöôøng thì aûnh höôûng cuûa caùc loaïi laïm duïng khaùc nhau truøng laép. Ngoaøi ra, phaûn öùng cuûa
thanh thieáu nieân coù theå bò chi phoái bôûi nhöõng nhaân toá cô baûn nhö tieàn toá di truyeàn, caùc moái
lieân heä gaén boù yeáu keùm hoài coøn nhoû vaø caùc khuoân maãu haønh vi gia ñình loaïn chöùc naêng, nhö
ñaõ thaûo luaän phaàn tröôùc.
Söï boû beâ – khoâng quan taâm
AÛnh höôûng söï boû beâ ñoái vôùi treû em ñaõ ñöôïc taäp trung chuù yù trong nhieàu nghieân cöùu. Nhieàu
treû em chòu nguy cô boû beâ xuaát thaân töø moâi tröôøng kinh teá xaõ hoäi thaáp vaø keùm may maén hoaëc
caùc nhoùm thieåu soá bò thieät thoøi veà vaên hoùa. Caùc em khaùc ñeán töø nhöõng gia ñình loaïn chöùc
naêng ôû ñoù coù nhöõng vaán ñeà taâm lyù, laïm duïng ma tuùy vaø/hoaëc röôïu cheø hoaëc coù nhöõng vaán ñeà
veà taøi chaùnh (Swanson, 1991). Söï boû beâ coù theå daãn tôùi nhöõng vaán ñeà veà haønh vi, chuyeân caàn
keùm, ñieåm hoïc taäp thaáp vaø noùi chung laø thaønh ñaït yeáu. Treû em bò boû beâ cho thaáy moái nguy

20. cô cao coù trieäu chöùng sau naøy trong ñôøi bò roái loaïn nhaân caùch coù tính choáng xaõ hoäi (Luntz and
Widom, 1994).
Khi moät thanh thieáu nieân coù tieàn söû bò boû beâ luùc aáu thô, thì em naøy coù theå mang caûm nghó
giaän hôøn ñoái vôùi nhöõng ngöôøi chaêm soùc thôø ô, vaø coù veû coù vaán ñeà ñoái vôùi nhöõng vieäc nhö an
toaøn baûn thaân, vieäc cung öùng nhöõng nhu caàu thieát yeáu, söï coâng baèng, tính thaúng thaén, söï tin
caäy vaø tinh thaàn traùch nhieäm.
Laïm duïng tình caûm
Laïm duïng tình caûm thöôøng keát hôïp vôùi caùc daïng laïm duïng khaùc. McGee vaø caùc taùc giaû khaùc
(1997) nghieân cöùu caùc nhaän thöùc cuûa thanh thieáu nieân veà caùc kinh nghieäm bò ngöôïc ñaõi goàm
coù laïm duïng tình caûm, laïm duïng thaân theå, laïm duïng tình duïc, boû beâ vaø nhaän chòu baïo löïc
trong gia ñình. Veà caùc loaïi laïm duïng naøy, caùc thanh thieáu nieân trong nghieân cöùu baùo caùo veà
söï ngöôïc ñaõi tình caûm laø loaïi ngöôïc ñaõi naëng neà nhaát.
Laém khi nhieàu baäc cha meï ñaët nhu caàu cuûa hoï leân tröôùc trong khi con caùi cuûa hoï vaø/hoaëc caùc
thanh thieáu nieân caàn söï giuùp ñôõ, nhìn nhaän vaø uûng hoä ñeå coù haønh vi tích cöïc. Laøm theá, caùc
baäc cha meï naøy ñaõ töï ñaùnh maát tình caûm cuûa con caùi hoï. Ñieàu naøy laø quaù ñaùng khi caùc treû
naøy ñeán tuoåi thanh thieáu nieân, coù theå caùc em coù nhöõng vaán ñeà chöa ñöôïc giaûi quyeát lieân quan
tôùi nhöõng nhu caàu tình caûm cuûa caùc em. Keát quaû laø coù raát nhieàu khaû naêng caùc em seõ tìm
nhöõng phöông caùch môùi ñeå thoûa maõn caùc nhu caàu cuûa mình. Chaúng haïn nhö caùc em coù theå
dính daáp vaøo söï laïm duïng ma tuùy hoaëc gia nhaäp caùc nhoùm baïn ñoàng löùa tuoåi dính daáp vaøo
nhöõng haønh vi “soâi noåi” coù nguy cô phaïm phaùp.
Cuõng theá, trong caùc gia ñình laïm duïng ma tuùy vaø/hoaëc nghieän hoùa chaát, coù theå thieáu söï giao
tieáp giöõa cha meï vaø con caùi, kyû luaät khoâng nghieâm vaø khoâng chaët cheõ trong gia ñình, vaø
thieáu gaén boù vaø söï naâng ñôõ tình caûm gaàn guõi (Garcia, 1992). Treû em lôùn leân trong caùc gia
ñình naøy coù theå mang veát thöông tình caûm vaøo tuoåi thanh thieáu nieân vaø keát quaû laø seõ deã phaùt
trieån haønh vi loaïn chöùc naêng.
Caùc thanh thieáu nieân neám muøi laïm duïng tình caûm khi coøn beù, thöôøng tìm ñeán tham vaán veà
nhöõng vaán ñeà haønh vi. Nhieäm vuï cuûa nhaø tham vaán tieân phong laø xaùc ñònh nhöõng vaán ñeà tình
caûm cô baûn vaø giuùp baïn treû tìm ra giaûi phaùp.
Laïm duïng thaân theå
Treû em bò laïm duïng thaân theå chaéc chaén seõ mang nhöõng veát thöông taâm lyù vaøo tuoåi thanh
thieáu nieân cuûa mình. Trong nhieàu tröôøng hôïp, khoâng nhöõng caùc em chæ caàn giaûi quyeát nhöõng
kinh nghieäm ñau ñôùn trong quaù khöù, maø coù theå coøn caàn giaûi quyeát söï laïm duïng tieáp tuïc trong
hieän taïi. Moät ñaëc ñieåm quan troïng trong laïm duïng thaân theå laø vaán ñeà quyeàn löïc vaø söï kieåm

21. soaùt. Keát quaû laø caùc thanh thieáu nieân bò laïm duïng khi coøn nhoû coù veû ñaõ coù nhöõng caûm xuùc
chöa giaûi quyeát raát maïnh veà nhöõng vaán ñeà söùc maïnh vaø söï keàm cheá.
Caùc cha meï laïm duïng coù ñaëc ñieåm chung laø khoâng nhaän traùch nhieäm veà haønh vi cuûa hoï, ñoå
toäi cho con, khoâng nhaát quaùn noùi moät ñaøng laøm moät neûo, duøng quyeàn löïc ñoái vôùi con caùi,
khoâng tin caäy caùc con, ích kyû, vaø quaù quan taâm tôùi nhu caàu cuûa chính hoï. Hoï coù khuynh
höôùng aùp ñaët nhieàu laàn haønh vi laïm duïng cuûa hoï (Mc Evoy and Erickson, 1990)
Thöôøng nhöõng keû laïm duïng thaân theå ñoái vôùi treû em ñaõ coù nieàm tin maïnh meõ veà vieäc nuoâi
daïy con, söû duïng hình phaït thaân theå vaø kieåm soaùt vaät chaát ñoái vôùi treû nhö laø caùch uoán naén
haønh vi. Hoï khoâng gioáng nhö caùc baäc cha meï coù thaåm quyeàn, troâng caäy vaøo nhöõng phöông
phaùp kieåm soaùt haønh vi khoâng thoâ baïo vaø vaän duïng caùc chieán löôïc giao tieáp thích hôïp. Tieác
thay, nhöõng cha meï chæ döïa vaøo bieän phaùp söùc maïnh, nhö duøng baïo löïc, hình phaït thaân theå
ñeå ñoái phoù, vôùi con caùi thöôøng khoù thaønh coâng trong vieäc phaùt trieån nhöõng giaù trò ñaïo ñöùc
cuûa con caùi hoï (Hoffman, 1988). Caùc baäc cha meï döïa vaøo söï khen ngôïi, söï caùch lyù xaõ hoäi vaø
traùnh hình phaït döôøng nhö taïo ra nhöõng ngöôøi con coù möùc phaùt trieån löông taâm cao vì con caùi
hoï tieáp thu nhöõng tieâu chuaån vaø nhöõng giaù trò cuûa cha meï (Baumrind, 1971). Caùc baäc cha meï
coù uy quyeàn haàu heát ñeàu thaønh coâng trong vieäc taïo ra nhöõng ngöôøi con coù traùch nhieäm vaø coù
naêng löïc veà maët xaõ hoäi.
Ngöôøi ta thaáy raèng treû em vaø thanh thieáu nieân bò laïm duïng thaân theå coù theå phaùt sinh trieäu
chöùng gioáng nhö caùc em bò roái loaïn caêng thaúng sau chaán thöông (Glod and Teicher, 1996).
Glod vaø Teicher (1996) ñaõ nhaän thaáy raèng treû em bò laïm duïng thaân theå coù nhöõng neùt hoaït
ñoäng chính gioáng nhö caùc treû em coù trieäu chöùng roái loaïn hoaït ñoäng thaùi quaù do thieáu chuù yù
(ADHD). Ñieàu naøy coù theå gaây luùng tuùng cho caùc nhaø tham vaán vaø coù taàm quan troïng ñaùng keå
ñoái vôùi caùc vò aáy. Ngöôøi ta deã ñaùnh giaù sai vì nhöõng ñieåm töông ñoàng trong söï moâ taû caùc treû
em vaø thanh thieáu nieân bò laïm duïng thaân theå vaø caùc em maéc beän ADHD.
Cha meï cuûa caùc thanh thieáu nieân caàn phaùt trieån nhöõng kyõ naêng môùi ñeå coù theå chuyeån ñoåi töø
choã nuoâi daïy treû em tôùi choã nuoâi daïy thích hôïp caùc thanh thieáu nieân. Thöïc hieän vieäc chuyeån
ñoåi naøy laø vieäc quaù söùc ñoái vôùi moät soá baäc cha meï. Nhö theá, caùc thanh thieáu nieân trong
nhöõng gia ñình nghieän ma tuùy vaø hoùa chaát vaø caùc gia ñình nghieän röôïu, coù theå coù nguy cô bò
laïm duïng thaân theå vì cha meï cuûa caùc em coù theå thaát voïng vôùi söï thay ñoåi haønh vi cuûa caùc em.
Ngoaøi ra, nhieàu cha meï nghieän röôïu vaø caùc chaát gaây nghieän khaùc coù khaû naêng keàm cheá noùng
giaän raát keùm.
Caùc thanh thieáu nieân bò laïm duïng thaân theå töø nhoû vaø chòu ñöïng söï laïm duïng ñoù keùo daøi tôùi
tuoåi thanh thieáu nieân thöôøng phaûi öùng vôùi söï laïm duïng ñoù baèng moät trong hai caùch. Caùc em
coù theå boäc loä caûm nghó baèng haønh ñoäng theo loái choáng xaõ hoäi vôùi möùc ñoä gaây haán cao, hoaëc
giöõ laïi caùc caûm nghó ôû trong loøng vôùi haäu quaû laø phaùt trieån tính traàm caûm vaø naûy sinh yù töôûng
töï töû. Caùc em giaáu caûm nghó beân trong cuõng coù theå thu mình vaø caét ñöùt caùc giao tieáp xaõ hoäi

22. chính thöùc cuûa thanh thieáu nieân vaø bò loaïi boû ñeå rôi vaøo caùc nhoùm baïn cuøng löùa tuoåi taùch rôøi
khoûi xaõ hoäi (Schmidt, 1991).
Moät vaán ñeà khaùc ñoái vôùi caùc thanh thieáu nieân choân giaáu caûm nghó trong loøng vaø caûm thaáy baát
löïc, do haäu quaû cuûa söï laïm duïng thaân theå lieân tuïc töø luùc beù thô, laø moái nguy töï töû. Töï töû vaø
toan töï töû ñaõ ñöôïc nhaän thaáy gia taêng nhö laø giaûi phaùp cuûa caùc thanh thieáu nieân yeáu keùm
trong öùng phoù vôùi khoù khaên. Kaplan vaø caùc taùc giaû khaùc (1997) nhaän thaáy raèng tæ soá caùc vuï
toan töï töû gia taêng nôi caùc thanh thieáu nieân ñaõ bò laïm duïng thaân theå so vôùi caùc thanh thieáu
nieân khoâng bò laïm duïng. Caùc thanh thieáu nieân naøy cuõng khaùc vôùi caùc thanh thieáu nieân khoâng
bò laïm duïng ôû choã caùc em cho thaáy nhöõng nhaân toá nguy cô raát cao veà töï töû; chaúng haïn nhö
traàm caûm, nghieän ma tuùy vaø haønh vi suy suïp.
Laïm duïng tình duïc
Laïm duïng tình duïc xaûy ra trong tuoåi thanh thieáu nieân ñaõ ñöôïc chöùng minh khaù nhieàu qua caùc
tö lieäu nhö laø moät ñoùng goùp vaøo nhöõng vaán ñeà thích nghi cuûa tuoåi thaønh nieân vaø thanh thieáu
nieân giai ñoaïn sau. Hôn nöõa, söï xaâm haïi tình duïc tröôùc tuoåi thanh thieáu nieân ñaõ goùp theâm
nguy cô phaïm phaùp nôi thanh thieáu nieân (Widon, 1994). Caùc nghieân cöùu khaûo saùt nhöõng aûnh
höôûng ngaén haïn cuûa söï laïm duïng tình duïc ôû thôøi thô aáu cho thaáy raèng caùc trieäu chöùng traàm
caûm vaø lo laéng laø phoå bieán. Caùc naïn nhaân coù theå nhaän chòu nhöõng di chöùng coù theå tieáp tuïc
suoát tuoåi thanh thieáu nieân, goàm coù nhöõng haønh vi nhieãm tình duïc, aùc moäng, traùnh giao tieáp,
caùch ly, khoù nguû, hôøn giaän, haønh vi thieáu kieåm soaùt, nhöõng vaán ñeà veà thaân theå vaø nhöõng khoù
khaên trong hoïc taäp.
Caùc nghieân cöùu aûnh höôûng laâu daøi veà laïm duïng tình duïc treû em cho thaáy raèng, khi lôùn leân,
caùc naïn nhaân cuûa söï laïm duïng aáy coù möùc ñoä cao veà nhöõng vaán ñeà thuoäc söùc khoûe taâm thaàn,
keå caû traàm caûm, roái loaïn lo laéng, laïm duïng ma tuùy, loaïn chöùc naêng tình duïc vaø nhöõng khoù
khaên trong giao tieáp vôùi ngöôøi khaùc (Brown and Finkelhor, 1986). Hôn nöõa, söï laïm duïng tình
duïc ôû tuoåi thieáu nhi vaø thanh thieáu nieân ñaõ ñöôïc chöùng minh laø goùp phaàn vaøo caùc toan tính vaø
haønh ñoäng töï töû (Vander May and Meff, 1982; Bagley vaø caùc taùc giaû khaùc, 1997).
Garnefski vaø Diekstra (1996) löu yù raèng caùc em trai bò laïm duïng tình duïc bò xuùc ñoäng raát
nhieàu vaø coù nhöõng vaán ñeà veà haønh vi, bao goàm haønh vi töï töû nhieàu hôn laø caùc naïn nhaân nöõ.
Nghieân cöùu cuûa caùc vò aáy cho thaáy haäu quaû cuûa söï laïm duïng tình duïc ñoái vôùi caùc beù trai teä
haïi vaø phöùc taïp hôn ñoái vôùi caùc beù gaùi. Beù gaùi vò thaønh nieân bò laïm duïng tình duïc thöôøng coù
maëc caûm töï ti hoaëc chaùn gheùt nöõ tính vaø tình duïc cuûa mình. Ñieàu naøy coù theå daãn tôùi söï quan
taâm veà troïng löôïng thaân theå, hình daùng vaø taàm voùc (Oppenheimer vaø caùc taùc giaû khaùc, 1985).
Vì vaäy, ta khoâng laáy laøm ngaïc nhieân nhieàu thanh thieáu nieân bò laïm duïng tình duïc baùo caùo veà
nhöõng roái loaïn hình aûnh veà thaân theå, thaáy mình to beùo, xaáu xí vaø baát xöùng. Caùc em coù theå coù
xaùo troän veà aên uoáng (Hall vaø caùc taùc giaû khaùc, 1989). Roõ raøng laø bò laïm duïng tình duïc tuoåi
thieáu nhi vaø xaùo troän veà hình aûnh thaân theå laø coù lieân quan vôùi nhau. Welch vaø caùc taùc giaû
khaùc (1997) phaùt hieän caùc thanh thieáu nieân coù trieäu chöùng roái loaïn vì haùu aên baùo caùo veà

23. nhöõng bieán coá ñaõ qua trong ñôøi, nhö bò laïm duïng tình duïc, coù lieân quan tôùi söï ñe doïa ñoái vôùi
yù thöùc an toaøn vaø nguyeân veïn cuûa thaân theå. Hôn nöõa, Casper vaø Lyubomirsky (1997) cho
thaáy haønh vi haùu aên coù lieân heä to lôùn vôùi laïm duïng tình duïc.
Treû em ñaëc bieät bò laïm duïng tình duïc bôûi ngöôøi maï caùc em quen bieát vaø tin caäy. Söï laïm duïng
aáy coù theå keùo daøi nhieàu naêm vaø thöôøng tieáp tuïc cho ñeán tuoåi thanh thieáu nieân. Theo
Alexander vaø Kempe (1984), loaïi laïm duïng tình duïc nguy hieåm nhaát laø söï loaïn luaân giöõa cha
meï vaø con gaùi. Cuõng coù tæ soá cao veà laïm duïng tình duïc giöõa caùc cha keá vaø con gaùi cuûa vôï.
Thöôøng beù gaùi bò löøa doái ñeå nghó laàm raèng söï laïm duïng hoaøn toaøn laø do loãi cuûa em. Ngoaøi ra,
em coøn bò caûnh caùo laø neáu em noùi cho ai bieát veà söï laïm duïng thì em seõ bò xem laø beù hö vaø
cuõng coù theå bò baét vaø bò boû tuø. Thaät toäi nghieäp, keát quaû cuûa tình caûnh aáy thöôøng khieán em thu
mình veà maët xaõ hoäi hoaëc chaïy troán gia ñình. Caùc em coù theå daây vaøo vieäc troán hoïc, chung chaï
tình duïc böøa baõi vaø gaëp khoù khaên trong nhöõng moái quan heä sau naøy (Alexander and Kempe,
1984). Moät soá seõ vaøo ñöôøng maõi daâm. Thaät ñaùng thöông, caùc thanh thieáu nieân coù tieàn söû bò
laïm duïng tình duïc khoâng nhöõng xoùt mình laø naïn nhaân, maø coøn coù nguy cô bieán ngöôøi khaùc
thaønh naïn nhaân vaø chính mình phaïm toäi veà tình duïc (Mc Clellan vaø caùc taùc giaû khaùc, 1997).
Ngöôøi ta thöôøng thaáy naïn laïm duïng tình duïc trong thaân theå caùc thanh thieáu nieân bò xaùo troän
naëng veà söùc khoûe taâm thaàn. Atlas vaø caùc taùc giaû khaùc (1997) daãn chöùng veà söï hieän dieän xaùo
troän baûn ngaõ phaân bieät nôi caùc thanh thieáu nieân vôùi tieàn söû veà laïm duïng tình duïc. Sanders vaø
Giolas (1991) cuõng neâu yù kieán raèng caùc trieäu chöùng phaân lieät coù lieân heä vôùi nhöõng kinh
nghieäm laïm duïng tình duïc gaây chaán thöông ôû tuoåi thanh thieáu nieân. Caùc trieäu chöùng phaân lieät
coù veû lieân heä vôùi laïm duïng tình duïc gaây sôï seät raát nhieàu khieán cho thanh thieáu nieân coøn raát
kinh haõi. Nhöõng neùt chính trong nhöõng tröôøng hôïp aáy phaân tích haønh vi veà nhöõng hoaøn caûnh
cho thaáy trong ñoù treû “bay boûng”, maát lieân heä vôùi thôøi gian hoaëc coù veû khoâng ñaùp öùng vôùi
nhöõng kích thích beân ngoaøi.
AÛnh höôûng cuûa chaán thöông
Phaàn lôùn caùc nghieân cöùu veà roái loaïn caêng thaúng haäu chaán thöông ñaõ löu yù tôùi vieäc chöõa trò
caùc trieäu chöùng cuûa ngöôøi lôùn chöù khoâng phaûi cuûa treû em. Caùc baùo caùo veà nhöõng ñaùp öùng cuûa
treû em ñoái vôùi caùc söï kieän gaây chaán thöông cho thaáy caùc em coù nhöõng ñieåm raát gioáng vôùi
nhöõng trieäu chöùng roái loaïn caêng thaúng haäu chaán thöông nôi ngöôøi lôùn. Moät soá nghieân cöùu gaàn
ñaây veà roái loaïn caêng thaúng haäu chaán thöông nôi treû em ñaõ nghieân cöùu caùc treû em chòu caûnh
thieân tai (Frederick, 1985; Earls vaø caùc taùc giaû khaùc, 1988), caùc thaûm hoïa do con ngöôøi
(Handford vaø caùc taùc giaû khaùc, 1986) vaø caùc chaán thöông lieân quan ñeán thuû tuïc y khoa
(Stoddard vaø caùc taùc giaû khaùc, 1989). Caùc phaùt hieän töø nhöõng nghieân cöùu naøy xaùc nhaän giaù
trò söï toàn taïi cuûa roái loaïn caêng thaúng haäu chaán thöông nôi treû em, qua ñoù caùc söï kieän gaây
chaán thöông ñaõ taïo neân thieät haïi theå chaát cho caùc em, hoaëc gaây toån thöông hoaëc cheát choùc
cho moät ngöôøi thaân khaùc.

24. Moät trong nhöõng daïng chaán thöông thoâng thöôøng nhaát maø treû em ngaøy nay phaûi neám traûi laø
baïo löïc trong gia ñình. Tieâu bieåu laø khi baïo löïc trong gia ñình xaûy ra thì seõ coù toån thöông vaø
ñoâi khi caû caùi cheát cho ngöôøi lôùn, thanh thieáu nieân vaø thieáu nhi trong gia ñình. Duø laø treû em
khoâng tröïc tieáp laø naïn nhaân, caùc em cuõng seõ bò chaán thöông do chöùng kieán caûnh baïo löïc vaø
seõ chòu haäu quaû caêng thaúng haäu chaán thöông.
Do haäu quaû cuûa söï caêng thaúng haäu chaán thöông, thanh thieáu nieân coù theå phaûi chòu ñöïng laëp
laïi laâu daøi söï kieän gaây chaán thöông qua hoài öùc taùi dieãn, thaám saâu vaø/hoaëc qua nhöõng giaác
mô. Caùc em coù theå traûi qua nhöõng giai ñoaïn hoài töôûng loän xoän trong ñoù caùc em thaáy mình
haønh ñoäng hoaëc caûm nhaän nhö theå söï kieän ñang taùi dieãn thaät. Caùc em coù theå traûi qua söï
phieàn muoän cao ñoä khi coù nhöõng ñieàu gôïi nhôù ñeán töø beân trong hoaëc beân ngoaøi gioáng nhö
moät khía caïnh cuûa söï kieän gaây chaán thöông laøm cho kyù öùc soáng daäy. Caùc em coù theå kieân trì
neù traùnh caùc kích thích coù lieân quan vôùi chaán thöông vaø coù theå traûi qua tình traïng cheát laëng
hoaëc khoâng ñaùp öùng gì caû. Söï cheát laëng vaø chuû taâm traùnh caùc yù töôûng vaø caûm nghó lieân quan
vôùi chaán thöông, moät söï khoâng theå hoài töôûng vaø töôøng thuaät caùc maët cuûa chaán thöông, khoâng
höùng thuù löu taâm hay khoâng tham döï vaøo caùc hoaït ñoäng, vaø coù lieân quan ñeán nhöõng caûm xuùc
bò döùt boû. Caùc em cuõng coù theå coù moät phaïm vi haïn cheá veà aûnh höôûng tình caûm (chaúng haïn
nhö khoâng theå coù caûm nghó yeâu thöông). Ñoâi khi caùc em coù nhöõng caûm nghó dai daúng veà söï
kích thích, caûnh giaùc quaù möùc, deã kích ñoäng vaø khoù taäp trung (Hieäp hoäi Taâm lyù Hoa Kyø,
1995).
Chòu ñöïng baïo löïc nghieâm troïng coù lieân heä cao vôùi roái loaïn taâm thaàn, ñaëc bieät laø roái loaïn
caêng thaúng haäu chaán thöông (PTSD). Trong moät nghieân cöùu cuûa Steiner vaø caùc taùc giaû khaùc
(1997) ñaõ coù ñaùnh giaù veà söï noåi baät cuûa trieäu chöùng PTSD nôi caùc thanh thieáu nieân phaïm
phaùp bò giam giöõ. Moät nöûa caùc ñoái töôïng moâ taû vieäc chöùng kieán caûnh baïo löïc giöõa nhieàu
ngöôøi nhö laø söï kieän gaây chaán thöông cho caùc em. Trong soá caùc ñoái töôïng ñöôïc chaån ñoaùn veà
roái loaïn caêng thaúng sau chaán thöông, taát caû ñeàu bieåu loä ôû möùc ñoä cao söï phieàn muoän, lo laéng,
traàm caûm vaø bò haïn cheá ôû möùc thaáp vieäc kieåm soaùt kích thích vaø ñeø neùn tính gaây haán. Caùc
em coù möùc ñoä cao veà phoøng veä, khoâng chín chaén nhö phoùng ngoaïi, phoøng thaân, ñoåi yù, khoâng
giao tieáp vaø thu mình.
Thaät ñaùng tieác, gioáng nhö naïn laïm duïng tình duïc maø naïn nhaân coù theå trôû thaønh ngöôøi laïm
duïng, caùc em phaûi nhaän chòu, hoaëc chöùng kieán, caûnh baïo löïc trong gia ñình coù veû chính mình
cuõng trôû thaønh hung baïo. Baèng chöùng cho ñieàu naøy laø, söï baïo haønh ôû möùc ñoä cao laï luøng, nhö
baén gieát vaø ñaùnh ñaäp, ñöôïc thaáy gaây ra bôûi caùc thanh thieáu nieân ôû noäi thaønh maø baûn thaân
töøng chöùng kieán caûnh baïo löïc traàm troïng (Singer vaø caùc taùc giaû khaùc, 1995).
Cuõng coù nhöõng aûnh höôûng chaán thöông laâu daøi ôû tuoåi thanh thieáu nieân. Desivilya vaø caùc taùc
giaû khaùc (1996) xem xeùt nhöõng trieäu chöùng taâm lyù laâu daøi vaø nhöõng thay ñoåi haønh vi do gaëp
söï taán coâng khuûng boá ôû tuoåi thanh thieáu nieân. Caùc haäu quaû, bao goàm nhöõng khoù khaên ôû noäi
taâm vaø trong caùc moái quan heä vôùi ngöôøi khaùc, nhöõng vaán ñeà veà söùc khoûe taâm thaàn ôû möùc ñoä
raát cao, deã bò toån thöông nhieàu tröôùc nhöõng khoù khaên veà taâm lyù gaây ra do caùc bieán coá gioáng

25. nhö caùc cuoäc chieán tranh, möùc ñoä thaân thieát vôùi ngöôøi phoái ngaãu thì thaáp, cuõng nhö coù tieàn söû
lao ñoäng keùm oån ñònh hôn caùc thanh thieáu nieân khaùc khoâng gaëp caûnh aáy.
Maát maùt
Thieáu nhi vaø thanh thieáu nieân thöôøng bò chaán do maát maùt. Caùc em coù theå maát baïn cuøng löùa
tuoåi nhö baïn trai vaø baïn gaùi do taùi ñònh cö, bò töø boû, cheát, hoaëc töï töû. Caùc em cuõng traûi qua
maát maùt veà cha meï do bò töø boû, laõng queân, ly dò hoaëc cheát. Ñoái vôùi treû khoâng nhaø cuõng coù
moät soá maát maùt, maø maát maùt quan troïng laø khoâng ñöôïc giaùo duïc (Eddowes and Hranitz,
1989).
Khi treû em traûi qua söï maát maùt, quaù trình phieàn muoän coù theå keùo daøi ñeán tuoåi thanh thieáu
nieân vaø coù theå aûnh höôûng tôùi traïng thaùi tình caûm vaø haønh vi cuûa caùc em caøng ngaøy ngöôøi ta
caøng nhaän bieát taàm quan troïng cuûa vieäc caùc thanh thieáu nieân phaûi phaán ñaáu vöôït qua quaù
trình phieàn muoän ñeå cho cuoäc haønh trình phaùt trieån khoâng bò söï phieàn muoän caûn trôû. Trong
khi söï traàm caûm do tang thöông laø bình thöôøng, ñieàu quan troïng laø caàn xem xeùt khi traàm caûm
trôû thaønh beänh lyù. Caùc thanh thieáu nieân phaûi maát baïn do töï töû coù theå bò traàm uaát lôùn dieãn ra
phöùc taïp hôn tang khoù (Brent vaø caùc taùc giaû khaùc, 1993). Caùc thanh thieáu nieân cuõng coù theå
naûy ra yù nghó töï töû maïnh meõ sau khi ngöôøi maø caùc em yeâu thöông töï töû. Khi naïn töï töû cuûa
thanh thieáu nieân trôû neân aøo aït ôû xaõ hoäi phöông Taây, ngöôøi ta löu yù raèng söï maát ñi ngöôøi thaân
sau vuï töï töû coù tính phöùc taïp hôn. Söï phaïm toäi giöõ vai troø to lôùn hôn trong vieäc maát ñi ngöôøi
thaân khi caùi cheát laø do töï töû so vôùi caùi cheát do nhöõng nguyeân nhaân töï nhieân (Peters and
Weller, 1994).
Caùc thanh thieáu nieân chòu söï maát maùt do caùi cheát cuûa moät baäc thaân sinh thöôøng bò chaán ñoäng
thaät maïnh, maát nieàm tin vaø caûm nhaän roõ söï maát maùt. Ngöôøi ta nhaän thaáy caùc kinh nghieäm
naøy caêng thaúng hôn nhöõng kinh nghieäm cuûa ngöôøi lôùn bò maát maùt cha meï do caùi cheát. Ngöôøi
ta cuõng nhaän thaáy caùc thanh thieáu nieân giaän döõ nhieàu hôn tröôùc caùi cheát, roái loaïn giaác nguû,
traïng thaùi chieâm bao vaø caùu kænh hôn ngöôøi lôùn (Meshot and Leitner, 1993).
AÛnh höôûng di truyeàn
Khi tham vaán cho thanh thieáu nieân, chuùng ta caàn nhaän bieát raèng, ngoaøi aûnh höôûng veà kinh
nghieäm cuoäc soáng, coù theå coøn coù nhöõng ñieàu kieän di truyeàn ñoái vôùi nhöõng roái loaïn veà haønh vi
vaø taâm lyù trong tuoåi thanh thieáu nieân. Comings (1997) ñaõ ñieåm laïi baèng chöùng uûng hoä quan
nieäm cho raèng nhieàu haønh vi quaäy phaù ôû tuoåi thieáu nhi vaø tuoåi thanh thieáu nieân goàm coù keùm
chuù yù do quaù hieáu ñoäng, hoäi chöùng Tourette, thieáu khaû naêng hoïc taäp, söû duïng ma tuùy, gaây roái
loaïn coù tính thaùch thöùc choáng ñoái, vaø roái loaïn haïnh kieåm laø thaønh phaàn cuûa caùc haønh vi coù
tính töông taùc vaø coù nhaân toá di truyeàn maïnh meõ. Comings (1997) cuõng gôïi yù laø caùc thaønh toá
di truyeàn cuûa caùc roái loaïn naøy coù moät soá “gen” chung aûnh höôûng tôùi caùc chaát dopamine,
seratonin vaø caùc chaát daãn truyeàn veà thaàn kinh.

26. Toùm taét
Trong chöông naøy chuùng ta ñaõ xem xeùt moät soá nhaân toá lieân quan ñeán nhöõng vaán ñeà khoâng
ñöôïc giaûi quyeát trong tuoåi thieáu nhi coù aûnh höôûng tôùi tuoåi thanh thieáu nieân. Cho neân, ñieàu
quan troïng laø, khi tham vaán cho caùc thanh thieáu nieân, chuùng ta neân xem xeùt nhöõng kinh
nghieäm luùc aáu thôøi, ñoái vôùi naêng löïc cuûa caùc em ñeå thöông thaûo caùc nhieäm vuï phaùt trieån ôû
tuoåi thanh thieáu nieân.
3. NHÖÕNG CAÊNG THAÚNG VEÀ MOÂI TRÖÔØNG ÑOÁI VÔÙI THANH THIEÁU NIEÂN.
Tuoåi thanh thieáu nieân laø thôøi kyø ñoåi thay luùc aáy baïn treû ñoái maët vôùi nhöõng kinh nghieäm môùi.
Caùc moâi tröôøng khaùc nhau trong ñoù thanh thieáu nieân chuyeån dòch coù veû nhö ñöa ñeán nhöõng
söï vieäc vaø nhöõng hoaøn caûnh môùi meû vaø baát ngôø ñoøi hoûi phaûi coù nhöõng ñaùp öùng maø tröôùc ñaây
thanh thieáu nieân chöa heà söû duïng ñeán. Xöû lyù chuyeän baát ngôø vaø bò phaûi söû duïng nhöõng ñaùp
öùng chöa töøng ñöôïc thöû nghieäm chaéc chaén gaây neân aâu lo vaø taïo caêng thaúng nôi baïn treû.
Coù söï khaùc bieät raát nhieàu trong nhöõng caùch thöùc trong ñoù thanh thieáu nieân öùng phoù vôùi söï
caêng thaúng (xem Chöông 5). Coù moät soá thanh thieáu nieân ñaëc bieät coù söùc chòu ñöïng vaø coù
nhöõng phöông caùch ñoái phoù ôû möùc cao, trong khi moät soá khaùc thaáy khoù ñaùp öùng vaø nhöõng ñoøi
hoûi veà quaù trình phaùt trieån maø caùc em ñang daán thaân vaøo. Sau ñaây laø moät soá nhöõng moâi
tröôøng vaø hoaøn caûnh coù tieàm naêng coá höõu gaây ra caêng thaúng nôi caùc thanh thieáu nieân:
Moâi tröôøng gia ñình
Moâi tröôøng giaùo duïc
Moâi tröôøng laøm vieäc
Caùc moái quan heä ñoåi thay
Ñoái maët vôùi nhöõng vaán ñeà tình duïc
Caùc aùp löïc kinh teá xaõ hoäi vaø naïn thaát nghieäp
Roõ raøng laø thanh thieáu nieân khoâng theå thoaùt khoûi söï ñoái maët vôùi caùc moâi tröôøng naøy, bôûi vì
ñoái maët vôùi chuùng laø ñieàu khoâng theå traùnh trong cuoäc soáng. Ngoaøi ra, söï ñoái maët laø caàn thieát
nhö moät thaønh phaàn cuûa quaù trình giuùp baïn treû chuyeån bieán töø em beù thaønh ngöôøi lôùn.
Coù moät soá nhaân toá trong ñoù moâi tröôøng gia ñình coù tieàm naêng taïo ra caêng thaúng cho ngöôøi
thanh thieáu nieân. Nhöõng nhaân toá naøy goàm coù:
Kieåu hoaït ñoäng cuûa gia ñình
Kieåu nuoâi daïy con
Moái quan heä cuûa cha meï
Ly thaân vaø ly dò
Caùc vaán ñeà hoãn hôïp cuûa gia ñình
Baäc sinh thaønh nghieän röôïu