2017.12.15

1. ИРГЭНИЙ БОЛОН ЗАХИРГААНЫ ХЭРЭГ
ШҮҮХЭД ХЯНАН ШИЙДВЭРЛЭХ
АЖИЛЛАГААНД ШИНЖЭЭЧИЙН ДҮГНЭЛТ
ГАРГУУЛАХ НЬ: АСУУДАЛ, АРГА ЗАМ
Л.Галбаатар
Шүүхийн судалгаа, мэдээлэл, сургалтын хүрээлэн

2. Иргэний хэргийн шүүхээс хянан хэлэлцэж буй хэргийн
дунджаар 3.1%-д нь шинжээчийн дүгнэлт гаргуулж
байна. (33 хэрэг тутмын 1)
Шүүхийн төрөл
Шүүх хуралдаан хойшилж буй байдал /2015-2017/
Шүүх хуралдаанд
хэлэлцүүлэхээр
товлосон хэргийн тоо
Хойшилсон
тоо
Шинжээч томилуулах
үндэслэлээр
хойшилсон
Иргэний хэргийн шүүх 135726 53340 1569
Дүүргийн иргэний хэргийн
шүүх
87101 42457 1203
Захиргааны хэргийн шүүх 18860 13827 103

3. Агуулга
1. Эрх зүйн зохицуулалт
2. Шүүхээс шинжээч томилж шинжилгээ хийлгэхэд
тулгамдаж буй асуудал
3. Дүгнэлт
4. Санал

4. Эрх зүйн зохицуулалт

5. Шинжилгээ хийх
үндэслэл
Шинжилгээ хийлгэх тухай хэргийн оролцогчийн хүсэлт
/ИХШХШТХ 38.6, ЗХШХШТХ 20.1.3/
Хэргийн оролцогч хэрэг хянан шийдвэрлэх ажиллагааны
явцад шинжээч томилуулах эрхтэй /ИХШХШТХ 25.1.3,
ЗХШХШТ 30.3.2/
Шинжилгээ хийх нөхцөл
Хэрэг хянан шийдвэрлэхэд
тусгай мэдлэг шаардагдах
асуудлыг тодруулах
/ИХШХШТХ 47.1,
ЗХШХШТХ 40.1/
Бичмэл баримт хуурамч
болох тухай мэдээллийг
шалгах /ИХШХШТХ
110.3, ЗХШХШТХ 101.3/
Тухайн иргэний сэтгэцийн байдал,
өөрийн үйл ажиллагааны учир
холбогдлыг ойлгох, өөрийгөө зөв
удирдаж чадах эсэх талаар дүгнэлт
гаргуулах /ИХШХШТХ 142.1/

6. Шинжилгээний үр дүнг
хэрэглэх
Нотолгооны хэрэгсэл болгох /ИХШХШТХ 37.2,
ЗХШХШТХ 31.2/
Шинжээчийн дүгнэлтийг шүүх хуралдаанд уншиж
сонсгоно. /ИХШХШТХ 111.1, ЗХШХТХ 102.1/
Тухайн иргэний эрх зүйн чадамжийг тодорхойлох
/ИХШХШТХ 143.1, 143.2/

7. • Хэргийн оролцогч шинжээчийг татгалзан гаргах эрхтэй
/ИХШХШТХ 25.1.4; 92.2, ЗХШХТХ 20.1.4, 30.3.3/
• Иргэдийн төлөөлөгч шинжээчийг татгалзан гаргах хүсэлт гаргах
эрхтэй /ИХШХШТХ 86.2.2/
• Шүүгч урьд нь уг хэргийг ХША-нд шинжээчээр оролцсон бол
бол ХХША-нд оролцож болохгүй /ИХШХШТХ 91.1.1, ЗХШХШТ
84.1.1/
• Шүүх хуралдааны тэмдэглэлд шинжээчийн тайлбарыг бичнэ
/ИХШХШТХ 96.1, ЗХШХТХ 88.1/
• Шүүх хуралдаанд оролцогч шинжээчийн дүгнэлтээс асуулт
тавина /ИХШХШТХ 108.2, ЗХШХТХ 20.1.5, 30.3.5, 75.2.3, 102.2/
• Шинжээчийн хүсэлтээр шүүх бичмэл нотлох баримтыг шүүх
хуралдаанд уншиж сонсгон, эд мөрийн баримтыг танилцуулна
/ИХШХШТХ 110.1, ЗХШХТХ 101.1/
Шүүх хуралдааны оролцогч ба шинжээч

8. Шинжээчийн ажлын хөлс
Шүүхээс гаргах зардал /ИХШХШТХ 52.1,
ЗХШХТХ 44.1/
Зохигчоор нөхөн төлүүлэх /ИХШХШТХ
53.1.1, ЗХШХШТХ 44.3.1/
Тээвэр, байр, хоолны зардлыг албан томилолтын зардлын хэмжээгээр
тодорхойлох /ИХШХШТХ 54.1.1, ЗХШХТХ 45.1.1/
Шинжээчийн ажлын хөлсийг шүүхээс төлсөн хэмжээгээр тодорхойлох
/ИХШХШТХ 54.1.2, ЗХШХТХ 45.1.2/
Шинжээчийн ажлын хөлс, зардлыг нэхэмжлэгч, хариуцагчид хуваарила
/ИХШХШТХ 56.1, ЗХШХТХ 47.1/
2018 оны шүүхийн төсөвт
“Шинжээч, орчуулагч,
хэлмэрчийн зардал”-д нийт 90
сая төгрөг төсөвлөжээ

9. Тулгамдаж буй асуудал

10. График 1. Иргэний хэргийн шүүх болон захиргааны хэргийн шүүхээс төлөөлөл
болгож сонгосон шүүх, түүний захирамжийн тоо:
7 шүүх, 1094 захирамж, 2015.12.21-2017.09.30
187
55
224
296
108
143
81
0
50
100
150
200
250
300
350
СБД-ийн
шүүх
ЧД-ийн шүүх БГД-ийн
шүүх
БЗД-ийн
шүүх
СХД-ийн
шүүх
ХУД-ийн
шүүх
Нийслэлийн
захиргааны
хэргийн
шүүх

11. График 2. Нэхэмжлэгч, хариуцагчийн зүгээс шинжээч томилуулах хүсэлт
гаргасан байдал
78
27
108
28
0
20
40
60
80
100
120
СБД-ийн иргэний хэргийн шүүх ЧД-ийн иргэний хэргийн шүүх
нэхэмжлэгч хариуцагч

12. График 3. Нийслэл дэх Захиргааны хэргийн анхан шатны шүүхээс
хийлгэж буй шинжилгээний төрөл
4
8
8
13
20
21
Баримт бичигт хийх шинжилгээ
бусад
Тооцоолол, санхүү
Гарын үсгийн хэв
Барилга хоорондын зай, хэмжилт, ашиглалт, норм
дүрэм
Газрын давхцал, хэмжилт
0 5 10 15 20 25

13. График 4. Дүүргийн иргэний хэргийн анхан шатны шүүхээс хийлгэж буй
шинжилгээний төрөл
22
23
33
40
54
62
77
125
91
113
169
172
0 20 40 60 80 100 120 140 160 180 200
газрын хэмжилт
нас тогтоох
гэм хорын хохирлын тооцоо, гэмтлийн зэрэг
техник, тоног төхөөрөмжийн шинжилгээ, үнэлгээ
санхүү, аудитын тооцоолол
ажлын гүйцэтгэлтэй холбоотой шинжилгээ
асрамж тогтоох
барилгын хийц, чанар
бусад
гарын үсэг
эцэг тогтоох
эд хөрөнгийн үнэлгээ

14. Хүснэгт 1. Шинжээчийн дүгнэлт гаргах хугацаа /шүүгчийн захирамжид
дурдсанаар/
Шүүхийн нэр
Дундаж
хугацаа
Доод
хугацаа
Дээд
хугацаа
Сүхбаатар дүүргийн Иргэний
хэргийн анхан шатны шүүх
28 хоног 5 хоног 92 хоног
Нийслэл дэх Захиргааны
хэргийн анхан шатны шүүх
105 хоног 11 хоног 416 хоног

15. График 5. Шинжээчийн дүгнэлт гаргах хугацаа /шүүгчийн захирамжид
дурдсанаар/
5 1128
10592
416
0
50
100
150
200
250
300
350
400
450
СБД-ийн Иргэний хэргийн анхан шатны
шүүх
Нийслэл дэх Захиргааны хэргийн анхан
шатны шүүх
доод хугацаа дундаж хугацаа дээд хугацаа

16. Хүснэгт 2. Шинжээчийн дүгнэлт гаргах хугацаа, хувиар /шүүгчийн
захирамжид дурдсанаар/
Шүүхийн нэр
1 сар хүртэлх
хугацаа өгсөн
захирамжийн
тоо, хувь
1-2 сарын
хугацаа өгсөн
захирамжийн
тоо
2-3 сарын
хугацаа өгсөн
захирамжийн
тоо
3-6 сарын
хугацаа
өгсөн
захирамж
ийн тоо
6 сараас
дээш
хугацаа
өгсөн
захирамж
ийн тоо
Сүхбаатар дүүргийн
Иргэний хэргийн
анхан шатны шүүх
113,
63%
51,
29%
11,
6%
2,
1%
3,
1%
Нийслэл дэх
Захиргааны хэргийн
анхан шатны шүүх
5,
6%
17,
21%
8,
10%
45,
56%
6,
7%

17. График 6. Шүүхээс тогтоосон хугацаанд ирүүлээгүй, хугацаа хоцорч
ирүүлсэн шинжээчийн дүгнэлт, хувиар
73%
9%
0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80%
Иргэний хэргийн анхан шатны шүүх /СБД, ЧД,
БГД, БЗД, СХД, ХУД/
Нийслэл дэх захиргааны хэргийн анхан шатны
шүүх

18. График 7. Шинжээчээр томилдог байгууллагын төрөл
33% 36%
29%
54%
38%
10%
0%
10%
20%
30%
40%
50%
60%
Дүүргийн Иргэний хэргийн анхан шатны
шүүх
Нийслэл дэх Захиргааны хэргийн анхан
шатны шүүх
Шүүхийн шинжилгээний үндэсний хүрээлэн
Бусад төрийн байгууллага
Компани, төрийн бус байгууллага, иргэн

19. • ИХШХША-нд хувийн хэвшлийн буюу эд хөрөнгийн
үнэлгээний чиглэлээр үйл ажиллагаа явуулдаг олон
байгууллага /77/ шинжээчийн дүгнэлт гаргахад оролцож
байна.
• Хөрөнгө үнэлгээний төв ХХК, Итгэлт эстимит ХХК, Лэндс
ХХК, Эм эм инженеринг ХХК-ийн хувьд 1 жилийн хугацаанд
10-аас дээш удаа шинжээчийн дүгнэлт гаргах чиг
үүрэгтэйгээр оролцсон байна.
• Шинжээчийн дүгнэлт гаргахад оролцсон байгууллагын 40
гаруй хувь нь дурдсан хугацаанд 1-ээс дээш удаа
шинжээчийн дүгнэлт гаргасан

20. График 8. Шинжилгээ хийхээс татгалзсан байдал
714
81
29
7
0 100 200 300 400 500 600 700 800
Дүүргийн иргэний хэргийн анхан шатны шүүх
Нийслэл дахь Захиргааны хэргийн анхан шатны
шүүх
Шинжилгээ хийхээс татгалзсан буюу дүгнэлт хийх боломжгүй тухай хариу
Шинжээч томилсон захирамжийн тоо

21. Хүснэгт 4. Гэр бүлийн холбогдолтой хэрэгт шүүхээс томилогдсон шинжээчийн
үйл ажиллагаанд учирч буй бэрхшээл
№ Тулгамдаж байгаа асуудлууд Эзлэх хувь
1 Санхүүгийн бэрхшээлтэй байнга тулгарах 37.6%
2
Шинжээчийн дүгнэлтийг хүлээн зөвшөөрөхгүй үгүйсгэх хандлагатай, дайрч доромжлох зэргээр
дүгнэлт гаргаж байгаа мэргэжилтний аюулгүй байдалд нөлөөлөх
21%
3 Батлагдсан нэгдсэн стандарт, арга зүй байхгүй 12.6%
4
Зохигчийн аль нэг талтай уулзахад харилцаа холбооны хувьд бэрхшээл тулгарах, үл
ойлголцол үүсэх
12.5%
5 Чадваржсан, туршлагатай баг дутмаг байх 8.4%
6 Тухайн нөхцөл байдлыг бодитой, үнэн зөв дүгнэхэд алдаа гарах 8.4%
7 Шинжээчдийн мэдлэг дутмаг байх 8.4%
8 Цаг их зарцуулдаг тул өөрийн үндсэн ажил алдагдах 8.4%
9 Эрх зүйн орчин тодорхой биш, хуулийн зүйл заалтууд дүгнэлт гаргахад зөрчилдөх 8.4%
10 Шүүхийн захирамж хугацаа алдаж ирэх, дүгнэлт гаргах хугацаа нь богино байх 8.4%
11
Нэхэмжлэл гаргасан тал хайхрамжгүй хандах, өөрсдийгөө өмгөөлсөн байдлаар бусдыг
буруутгах
4.2%
12 Тусгай уулзалтын өрөө байдаггүй 4.2%
13 Шүүхийн захирамжид дүгнэлтийг аль нэг талд гаргуулах асуултууд орсон байдаг 4.2%
14 Хүний нөөцөөс хамаараад нэг удаагийн нөхцөл байдлын үнэлгээгээр дүгнэлт гаргах 4.2%
15 Эрх мэдэлтэй албан тушаалтны дарамт шахалт их байх 4.2%

22. Дүгнэлт

23. 1. Иргэний болон захиргааны хэрэг
шүүхэд хянан шийдвэрлэх
ажиллагаан дахь шинжээчийн
дүгнэлт гаргуулах зохицуулалт
ижил хэдий ч энэ талын практик
харилцан адилгүй байна.
2. Шинжээч томилуулах хүсэлтийг
зөвхөн нэхэмжлэгч гэлгүйгээр
хэргийн оролцогчид адилхан
гаргаж байна.
3. Шинжээчийн дүгнэлт гаргуулах
талаар жишиг хугацаа байхгүй
буюу хугацааны талаар
тодорхойгүй байдал тогтсон байна.
4. Шинжээчийн дүгнэлт гаргуулах хугацааны талаар
иргэний болон захиргааны хэргийн шүүхэд эрс
ялгаатай практик тогтсон байна.
5. Шинжээчийн дүгнэлт гаргах үйл ажиллагаа нь урт
хугацаанд үргэлжилж, шүүн таслах үйл
ажиллагаанд хүндрэл учруулах, улмаар шүүхэд
итгэх олон нийтийн итгэлийг алдах эрсдэлтэй
болжээ. Энэ нь шинжээчээр томилсон этгээдийн
зүгээс шинжээчийн дүгнэлт гаргахаас татгалзах,
шүүхээс тогтоосон хугацаанд шинжээчийн
дүгнэлтийг ирүүлэхгүй байх зэргээр илэрч байна.
6. Иргэний хэрэг шүүхэд хянан шийдвэрлэх
ажиллагааны явцад нийтлэг байдлаар хийж буй 10
төрлийн шинжилгээ, захиргааны хэрэг шүүхэд
хянан шийдвэрлэх ажиллагааны явцад нийтлэг
байдлаар хийж буй 5 төрлийн шинжилгээ байна.

24. 7. Шүүхийн шинжилгээний үндэсний
хүрээлэнгийн хувьд иргэний болон
захиргааны хэрэг шүүхэд хянан
шийдвэрлэх ажиллагаан дахь
шинжээчийн дүгнэлт гаргуулах үйл
ажиллагаанд оролцоо багатай буюу ихгүй
хэсгийг эзэлж байна.
8. Шүүхийн шинжилгээний үндэсний
хүрээлэнгээс бусад төрийн байгууллагыг
цөөнгүй удаа шинжээчийн дүгнэлт
гаргуулахаар томилж буй нь шинжээчийн
дүгнэлтийн чанар, үр дүнд сөргөөр
нөлөөлж болзошгүй байна.
9. Хэргийн оролцогчдын хувьд шинжээчийн
дүгнэлт гаргах үйл ажиллагааг дэмжихгүй
байх буюу эс үйлдэхүйгээр саад учруулах
байдал ажиглагдаж байна.
10. Шинжээчийн дүгнэлт гаргах этгээдийн
хувьд шинжилгээний асуудлаас гадна
шүүн таслах үйл ажиллагааны онцлог,
нөхцөлийн талаарх мэдлэг, арга барил
хангалтгүй байна.
11. Шинжээч томилох, түүний зардлыг
төлөхтэй холбоотой хэрэг хянан
шийдвэрлэх ажиллагааны хууль болон
тухайн оны улсын төсвийн тухай хуулийн
уялдаагүй байдал, шүүхийн төсөвт
шинжээчийн зардлыг тусгайлан
төлөвлөдөггүй, шинжээчийн ажлын
хөлсийг шүүхийн болон талуудын аль нь
урьдчилан төлөх эсэхээс хамаарч шүүн
таслах үйл ажиллагаанд шинжээчийн
дүгнэлт гаргуулах үйл ажиллагаанд
хүндрэл учирч байна.

25. Санал

26. Шүүх, шүүхийн захиргааны үйл
ажиллагаатай холбоотой бэрхшээл
Шийдвэрлэх арга зам
Хэргийн оролцогчтой холбоотой бэрхшээл
Шинжээчтэй холбоотой бэрхшээл
Хууль тогтоомжтой холбоотой бэрхшээл

27. 1. Иргэний болон захиргааны хэрэг шүүхэд хянан
шийдвэрлэх ажиллагаан дахь шинжээчийн
дүгнэлт гаргуулах үйл ажиллагаанд нэгдмэл
практик тогтооход анхаарах.
2. Шинжээчийн дүгнэлт гаргуулах үйл ажиллагаанд
нэхэмжлэгч, хариуцагчдын оролцоог нэмэгдүүлэх
буюу тэдгээрийг шинжээчтэй хамтран ажиллахад
зохих үүрэгтэй оролцуулах.
3. Эрх зүйн зохицуулалт буюу түүний хэрэгжилтийн
практик тогтоох замаар шинжээчийн дүгнэлт
гаргуулах жишиг хугацаа /дээд, доод, дундаж
хугацаа/ бий болгох. Үүний тулд шинжээчийн
дүгнэлт гаргадаг байгууллагуудын саналыг авах
буюу шинжээчийн дүгнэлт гаргах хугацаа,
нөхцөлийн талаарх мэдээллийг гаргуулж,
мэдээллийн сан үүсгэх. Ийм мэдээллийн санг
шүүгчдэд зөвлөмж хэлбэрээр хүргүүлэх.
4. Шинжээчийн дүгнэлт гаргуулах хугацааны талаар
иргэний болон захиргааны хэргийн шүүх адил практик
тогтоох. Үүний тулд иргэний болон захиргааны хэргийн
шүүхийн аль алинд шинжээчийн дүгнэлт гаргах
боломжтой хуулийн этгээд, иргэдийн мэдээллийн
нэгдсэн сан үүсгэж ашиглах.
5. Шинжээчийн дүгнэлт гаргах үйл ажиллагааг
өрсөлдүүлэх буюу шинжээчийн дүгнэлт гаргах сонирхол
бүхий хуулийн этгээд, иргэдийн шинжээчийн дүгнэлт
гаргах хугацаа, чанар, бусад нөхцөлийн талаарх
дэлгэрэнгүй болон хураангуй жагсаалтыг бэлтгэх буюу
тийм жагсаалтыг тухай бүр шинэчилж, хэргийн
оролцогч, шүүгчдэд гарын авлага, зөвлөмж байдлаар
цахим болон цаасан хэлбэрээр танилцуулж байх.
6. Иргэний болон захиргааны хэрэг шүүхэд хянан
шийдвэрлэх ажиллагааны явцад хийгдэж буй нийтлэг
шинжилгээ буюу шинжээчийн дүгнэлтийн талаар
нэгдмэл зохицуулалт, практик тогтоох. Үүний тулд энэ
чиглэлээр шинжээчийн дүгнэлт гаргах байгууллага,
иргэний дэлгэрэнгүй жагсаалт бий болгох.

28. 7. Шинжээчийн дүгнэлт гаргах боломж, сонирхол
бүхий хуулийн этгээд, иргэдийг шүүхийн тамгын
газраас судлан бүртгэж иргэний болон
захиргааны хэрэг шүүхэд хянан шийдвэрлэх
үйл ажиллагаанд албан ёсоор буюу гэрээ,
хамтран ажиллах санамж бичгийн үндсэн дээр
татан оролцуулах. Ийм шинжээчийн дүгнэлт
гаргах боломжтой этгээдийн мэдээллийн
сангийн бүтэц, агуулгыг шүүхийн захиргааны
байгууллага тогтмол шинэчилж, шүүгч, иргэдэд
нээлттэй байлгах.
8. Шүүхийн шинжилгээний үндэсний хүрээлэнгээс
бусад төрийн байгууллагыг шинжээчийн
дүгнэлт гаргуулах үйл ажиллагаанд оролцуулах
явдлыг багасгах буюу хувийн хэвшлийн
мэргэшсэн байгууллага, иргэнийг шинжээчийн
дүгнэлт гаргах үйл ажиллагаанд зохион
байгуулалттайгаар татан оролцуулах.
9. Шинжээч томилоход хэргийн оролцогчдын
саналыг авах, шинжээчийн жагсаалтаас
сонгуулах зэргээр шинжээчийн дүгнэлт гаргах
үйл ажиллагаанд хэргийн оролцогчдын
дэмжлэгийг авах нөхцөл бүрдүүлэх.
10. Цаашид шинжээчийн дүгнэлт гаргах үйл
ажиллагаа эрхлэх иргэн, хуулийн этгээдийг
шинжилгээ хийх арга барил болон шүүн
таслах үйл ажиллагаан дахь эрх үүрэг,
оролцооны талаар мэргэшүүлэх буюу
тогтмол сургалтад хамруулж байх.
11. Шинжээчийн зардал, ажлын хөлстэй
холбоотой хүндрэлийг шийдэхийн тулд 1/
талууд өөрсдөө шинжээчээ сонгож, гэрээ
байгуулан ажиллуулах, 2/ шинжээчийн
ажлын хөлс шүүхээс урьд нь төлж байсан
хэмжээтэй дүйцэхүйц байх, 3/ шинжээчийн
хөлс хэт өндөр байхаас сэргийлэх буюу
талуудын шударга шүүхээр хэргээ
шийдүүлэх эрхийг зөрчихгүй байх талаас нь
хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулах. Үүний
тулд шүүхийн захиргаанаас шинжээчээр
ажиллах боломжтой хувь хүн, хуулийн
этгээдийн мэдээллийг тэдгээрийн ур
чадвар, ажлын хөлсийг нь жишиг болгон
бүрдүүлж, хэргийн оролцогчдод нээлттэй
танилцуулж байх шаардлагатай байна.

29. Анхаарал хандуулсанд баярлалаа