1. Najstarsze cywilizacje Ameryki

2. Nie tylko w „Starym Świecie” powstały wysokie cywilizacje. Również w Ameryce Południowej i Środkowej obserwujemy powstanie zorganizowanych form życia społecznego. Ludy zamieszkujące tereny tzw. „Nowego Świata” zostały jednak wyniszczone przez Hiszpanów i Portugalczyków, którzy po odkryciu Ameryki przez Kolumba w 1492 stworzyli na nowym kontynencie swoje kolonie.

3. Olmekowie Żyjący w II tys. p.n.e. w Mezoameryce rolnicy i łowcy zbieracze zaczęli grupować się w większe i bardziej rozwinięte społeczeństwa. Szczególnie zaawansowane były społeczeństwa zamieszkujące południowe wybrzeże Zatoki Meksykańskiej, obfitujące w zasoby żywności. Uprawiały one kopieniaczo-wypaleniskową gospodarkę rolniczą karczując lasy i polując na zwierzęta leśne. Około 1500 roku p.n.e. pojawił się wśród tych ludów kult boga-jaguara, którego liczne wyobrażenia zawiera zapis archeologiczny omawianego regionu. Tam powstały około 1300 roku p.n.e. pierwsze miasta-centra ceremonialne zagadkowego ludu Olmeków, zwanego „Sumerami Nowego Świata”. Lud ten był założycielem pierwszej amerykańskiej cywilizacji. Tymi ośrodkami były miasta: San Lorenzo, La Venta, Tres Zapotes. Były to ceremonialne ośrodki z ziemnymi platformami i piramidami. W rejonie tych budowli znajdowały się zazwyczaj mozaiki, stele, ołtarze i posągi. Wznoszono też mieszkalne budynki z barwionej gliny, a także konstrukcje z bazaltowych kolumn. Charakterystycznymi monumentami są wielkie kamienne głowy przedstawiające władców lub bogów.

4. Olmekowie wyznawali religię politeistyczną, czcili m.in. boga-jaguara. Władzę sprawowali prawdopodobnie królowie-kapłani. Miasta planowano podporządkowując je sanktuariom, co świadczy o wielkiej roli religii w społeczeństwie. Ważny był rytuał gry w piłkę na poświęconych bogom boiskach. Wysoko stało olmeckie rzemiosło: garncarstwo, wytwarzanie narzędzi i ozdób. Olmekowie byli zdolnymi kupcami, handlowali skórami jaguarów i barwnymi piórami, w zamian za nie dostawali od mniej rozwiniętych ludów Mezoameryki jadeit, obsydian, czert i rudę żelaza do produkcji zwierciadeł. Handel przyczyniał się do przejmowania przez te ludy elementów zaawansowanej kultury Olmeków. <--miejsce osiedlenia się Olmeków. kamienny posąg Olmeków -->

5. Zapotekowie Zapotekowie zaczęli zasiedlać dolinę Oaxaca w południowym Meksyku ok. 1000 lat p.n.e. Bardzo ważna w życiu społecznym i religijnym tej kultury była gra w Pelotę. Wykopaliska w San Jose Mogote, pokazują, że Zapotekowie, byli również pionierami w dziedzinie kalendarza. Odnalezione hieroglify z imionami narodzin dzieci i wiele innych inskrypcji, świadczy o tym, że używali oni dwóch systemów kalendarzowych. Około roku 200 p.n.e., dały o sobie znać wielkie umiejętności zapoteckich inżynierów, którzy wyrównując wzgórze na którym mieściło się miasto, umożliwili jego dalszą rozbudowę. W tym czasie Monte Alban zamieszkiwało już przeszło 10 tys. Ludzi. Obecnie populacja Zapoteków liczy ok. 400 tys., większość posługuje się językiem hiszpańskim, chociaż wcześniej grupa ta posługiwała się około 15 językami z rodziny makro-otomangue.

6. Zapotekowie mieli wysoko rozwinięte rzemiosło, którego najlepszym przykładem są urny pogrzebowe o niezwykle złożonych kształtach. Wypalane z gliny urny najczęściej przedstawiały ludzi, bogów i zwierzęta. Z czasem osiągnęły tak rozbudowane formy, że powstał nawet termin “amerykańskiego baroku” na ich określenie.

7. Majowie Na Półwyspie Jukatan rozwijała się w okresie 250-1000 n.e. cywilizacja Majów. Zamieszkująca ten obszar ludność rolnicza prowadziła zaawansowaną rolniczą gospodarkę irygacyjną. Stopniowo wzrastało zróżnicowanie społeczne i liczba ludności. Powstały gęsto zaludnione miasta ze świątyniami rządzone przez królów- wojowników pełniących też funkcje kapłańskie. Majowie nie utworzyli jednego państwa, lecz szereg miast-państw prowadzących ze sobą wojny (El Mirador, Yaxchilan, Palenque, Tikal, Calakmul, Copan, Uxmal, Chichen Itza). Podstawą gospodarki było irygacyjne rolnictwo (uprawa kukurydzy, dyni i fasoli) i rzemiosło. Jako środka wymiany używano jadeitu i ziaren kakaowca. Istniało zróżnicowanie społeczne- wyróżniano kapłanów, arystokrację wojowników i zwykłych ludzi- chłopów i mieszkańców miast.

8. Do perfekcji opanowali Majowie obróbkę kamienia. Bardzo zaawansowany był system liczenia czasu, istniało pismo hieroglificzne. Architektura monumentalna Majów- ich miasta z pałacami i piramidalnymi świątyniami stanowi najbardziej rzucający się w oczy element tej cywilizacji. Majowie znali się na astrologii, astronomii oraz matematyce. Freski, jakimi pokryte były ściany świątyń i pałaców świadczą o wysoko rozwiniętej technice malarskiej. W zakresie architektury na uwagę zasługują monumentalne budowle: piramidy o charakterze schodkowym, pałace, tarasy, kamienne boiska. Znane są także rzeźby kamienne, drewniane oraz z kości. Z największym kunsztem wykonane zostały dzieła złotników. Majowie posługiwali się pismem hierogrificznym, precyzyjnie odmierzali czas.

9. Majowie posiadali bardzo wielu bogów, obrzędów religijnych i legend z nimi związanych. Niestety w wyniku “akcji nawracania ogniem i mieczem” bardzo niewiele zapisków przetrwało do dzisiaj, a sami Indianie niewiele już pamiętają. Religia Majów była typowo politeistyczna. Posiadali oprócz “głównych” bogów-stwórców także bogów kukurydzy, jaguara, deszczu itd. Jednak najciekawszym bogiem był Gucumatz, inaczej Kukulcán, lub pod aztecku Quetzalcoatl – Pierzasty Wąż. U Majów religia, tak samo jak w Europie w czasach średniowiecza, była ściśle powiązana z nauką. W świątyniach Majów, wyrastających wysoko ze swych podstaw w kształcie piramid, oddawano cześć bóstwom i odprawiano nabożeństwa, ale nie były one miejscem zebrań, jak w wielu kościołach katolickich.

10. Około 800 roku n.e. nastąpił upadek tej cywilizacji, spowodowany nadmierną eksploatacją środowiska i zmianami klimatycznymi będącymi powodem klęski głodu. Spowodowało to wojnę domową i zniszczenie wielu ośrodków miejskich. Jako przyczyny upadku wskazuje się również rewoltę społeczną i epidemię. Z 910 roku n.e. znana jest ostatnia inskrypcja hieroglificzna Majów. W XII wieku n.e. Majowie zostali ostatecznie podbici przez Tolteków.

11. Aztekowie W okresie 1300-1500 n.e. Aztekowie, plemię ze środkowej części Meksyku (z grupy Cziczimeków) osiedliło się w rejonie jeziora Texcoco i stopniowo opanowało tereny od gór Sierra Madre Wschodnich do regionu Chiapas. Zbudowali oni wielkie scentralizowane państwo ze wspaniałą i ogromną stolicą w Tenochtitlan. Kontynuowali tradycje poprzednich kultur masowo składając ofiary z ludzi, rozwijając rzemiosło i prowadząc liczne wojny. Miasto Tenochtitlan, aztecka stolica na wyspie na jeziorze Texcoco było największą metropolią prekolumbijskiej Ameryki, zamieszkiwało je 300 tys. ludzi. Doskonale rozplanowane miasto pełne było wielkich budowli kamiennych- świątyń i pałaców. Społeczeństwo azteckie dzieliło się na rody i było zróżnicowane zarówno pod względem majątkowym jak i klasowym. Istniały warstwy kapłanów, wojowników i kupców oraz rzemieślników i rolników. Szczególnie ważna rolę pełnili wojownicy zgrupowani w stowarzyszenia-oddziały. Rzemieślnicy azteccy byli biegli w obróbce kamienia, miedzi, złota a nawet brązu. Garncarze azteccy uchodzą za najzdolniejszych w świecie starożytnym, a ich wyroby za najbardziej zaawansowane. Wydajne rolnictwo dostarczało żywności dla mieszkańców państwa.

12. Aztekowie czcili siły przyrody, a rolę pośredników pomiędzy tymi siłami a społeczeństwem spełniali kapłani. Szczególne miejsce w kulcie zajmowało słońce. Aztekowie uważali, że zostało ono ożywione krwią wszystkich bogów. Ofiara bogów była wzorem dla ludzi. Dlatego ofiary z ludzi stały się stałym elementem kultury i religii Azteków. Aztekowie wierzyli w życie pozagrobowe i snuli na jego temat wiele opowieści. Wojowników chowano zawsze po wschodniej stronie miast, by wschodzące słońce mogło się posilić ich ożywczą krwią. Do grobu wkładano zmarłym dary, które miały im pomóc w drodze do krainy śmierci. Ceremoniałom religijnym i wojskowym towarzyszyła zawsze muzyka. Niezwykle ważnym elementem było spożywanie przez dorosłych soku agawy. Młody człowiek, który spożył agawę, karany był śmiercią.

13. Aztekowie znali różne gry: 1. TLACHTIL – pierwotna forma tenisa, chociaż piłkę odbijać można było łokciami, biodrami i udami. 2.PATOLLI – dzisiejszy „chińczyk’ 3. VOLADORES – akrobatyka artystyczna Aztekowie znali koło, chociaż nie wykorzystywali go do transportu, a jedynie do wykonywania zabawek i ozdób. Produkowali pięknie zdobione maski, naczynia kuchenne robione były z wypalanej gliny, a następnie pięknie zdobione. Świątynie Azteków miały kształt piramid. Sami Aztekowie mieszkali w domach budowanych z cegły. Kultura Azteków została zniszczona już w XVI wieku przez barbarzyńców z Europy, którzy dumnie nazywali się chrześcijanami. Znaczne osiągnięcia miała aztecka medycyna. Prócz powszechnie stosowanych praktyk magicznych umiano np.: leczyć złamania kości (nastawianie, unieruchomienie), dokonywać trepanacji czaszki, przeprowadzać operacje plastyczne twarzy. Wykonywano masaże, nacierania, lecznicze kąpiele wodne i parowe. Wśród leków przeważały zdecydowanie zioła.

14. Inkowie Około roku 1200 lud Inków ze środkowych Andów opanował obszar doliny wokół Cuzco i wybudował swą nową stolicę. W 1220 roku n.e. Manco Capac założył inkaską stolicę Cuzco i rozpoczął serię podbojów. W XIV wieku naszej ery Matya Capac znacznie rozszerzył terytorium królestwa Inków. W latach 1438-1471 n.e. Pachaquti Inca zdobył Chancas, Quechu i Chimu. Stopniowo inkascy wojownicy podbili po kolei cały obszar andyjski tworząc Tawantinsuyu- imperium czterech stron świata. Było to wysoko scentralizowane państwo, z rozległą siecią dróg, wielką armią i sprawną administracją.

15. Inkowie stosowali pracę przymusową podbitych ludów, przeprowadzali ogromne roboty inżynieryjne budując twierdze, świątynie, miasta (Cuzco, Machu Picchu), kanały irygacyjne i tarasy z polami uprawnymi na górskich zboczach. Przykładem takich robót może być wzniesione w połowie XV wieku n.e. miasto Machu Picchu. Transport odbywał się na lamach lub z pomocą biegaczy i tragarzy. Inkowie zagospodarowali wielkie obszary Ameryki Południowej rozszerzając zasięg cywilizacji. Starannie rozplanowane miasta i twierdze były ośrodkami władzy i kontroli nad podbitymi terenami. Inkowie używali kipu- pisma węzełkowego usprawniającego centralnie zarządzaną gospodarkę. Królowie inkascy ściśle kontrolowali społeczeństwo imperium. Każdy mieszkaniec rozległego państwa znał swe miejsce w społeczeństwie, swą prace i zadania oraz powinności wobec króla. Do panowania nad ludźmi wykorzystywano religię, włączając bogów miejscowych do ogólnoimperialnego panteonu.

16. Ponadto Inkowie zajmowali się hodowlą 5 gatunków zwierząt: kaczek, świnek morskich, psów, alpak i lam. Lamy i alpaki oraz ich runo stanowiły własność Inki. Lamy i alpaki trzymali dla wełny, świnki morskie i kaczki dla mięsa, a psy dla zabawy. Inkaskim przysmakiem było pieczone mięso świnek morskich. W inkaskich domach mogło znajdować się nawet po kilkadziesiąt tych zwierząt. Królestwo pokryte było niezwykle gęstą siecią dróg. Łączną długość inkaskiej sieci komunikacyjnej szacuje się na ponad 40 000 kilometrów, z czego do dnia dzisiejszego zachowało się ponad 20 000. Inkowie nie znali pisma, nie tworzyli więc literatury we współczesnym rozumieniu. Przedinkaskie próby zapisu przy pomocy pisma hieroglificznego przez Inków zostały zaniechane. Posługiwali się jednak kipu, czyli sznurkami, za pomocą których się porozumiewali. Do dzisiaj nie wyjaśniono sposobu, w jaki to robili. <--kipu (sposób porozumiewania się Inków)

17. Inkowie dzielili świat na trzy sfery: boski, pośredni (ziemski) i świat zmarłych. Obrzędy religijne zawsze odbywały się przy wtórze muzyki. Szczególna czcią otaczano zmarłych, których prawie zrównywano z bóstwami. Inkowie znali sztukę balsamowania zwłok, a mumiom nadawali kształt embrionalny (dziecka w łonie matki). Zajmowano się także rzemieślnictwem, wyrabiając naczynia oraz biżuterię. W 1532 roku n.e. hiszpański konkwistador Francisco Pizarro podbił państwo Inków, kładąc kres tej zaawansowanej cywilizacji.

18. Podsumowanie Zajęłam się jedynie pięcioma najbardziej znanymi cywilizacjami Ameryki: Olmekami, Zapotekami, Majami, Aztekami i Inkami. Jednak tych cywilizacji jest znacznie więcej (np. Irokez, Tainowie). Każdą z tych cywilizacji cechują różnice pomiędzy organizacją życia społeczeństw, religią i sztuką. Różna jest też chronologia przyjmowana dla rozwoju sztuki tego terytorium. Przyjmuje się, że początki rozwoju sztuki prekolumbijskiej to II tysiąclecie p.n.e., a jej największy rozkwit to I tysiąclecie p.n.e. Wspólną cechą architektury tych obszarów było wznoszenie budowli o kształcie piramidy schodkowej oraz stawianie monumentalnych rzeźb z kamienia. Ceramika najszybciej rozwinęła się na terytorium środkowym. Tkactwo związane jest przede wszystkim z Peru i Mezoameryką. Wszystkie opisane tu pokrótce kultury nie znały transportu kołowego, a metali używały w ograniczonym stopniu. Mimo to stanowiły one wysoko rozwinięte cywilizacje tego rejonu. Niestety kultury te zostały zniszczone przez Europejczyków w pierwszej połowie XVI wieku, a ich elementy przetrwały jedynie w sztuce ludowej.

19. budowla Majów Monte Alban- miasto Zapoteków miasto Olmeków budowle Azteków Machu Picchu- miasto Inków