Idealen in het cultuurbeleid. Een onderzoek naar het denken over cultureel burgerschap, cultuurmecenaat en civil society

Idealen in het cultuurbeleid
Een onderzoek naar het denken over cultureel
burgerschap, cultuurmecenaat en civil society.

Gea van Schravendijk s0606189
E-mail: geavs@live.nl
Masterscriptie Algemene Cultuurwetenschappen, Kunstbeleid en mecenaat
Radboud Universiteit Nijmegen
Begeleider: dr. Helleke van den Braber
Tweede lezer: dr. Edwin van Meerkerk
Datum: 22 december 2011

Summary

The introduction of cultural citizenship in Dutch government policy documents in 2007 was no
coincidence, at a time when developments like globalization, individualization and pluralization
play an increasing role in Dutch society. The term was supposed to refer to the complexity of
citizenship in modern society and should emphasize the importance of culture in relation to
citizenship. The Dutch government presented cultural citizenship as an ideal active form of
citizenship. The meaning of cultural citizenship was however not very clear, despite the use in
different Dutch government policy documents, advisory reports and foresight studies.
A second recently popular topic in Dutch cultural policy is cultural philanthropy, also known as
cultuurmecenaat. As a result of the worldwide financial crisis in 2008, the Dutch economy
entered a recession. One of the consequences of this recession was that the Dutch government
needed to cut deep into different grants, among them the grants for art and culture. The
government expects however that the private support of art and culture will fill the anticipated
gap. This cultural philanthropy is presented by the government as giving back responsibility to
the Dutch society. Encouraging private support is now one of the key points of cultural policy.
In this thesis it will become clear that the use of both these terms in Dutch cultural policy is
related to the idea of civil society.
The central question of this thesis is: What is the relation between the terms of
cultureel burgerschap, civil society and cultuurmecenaat in Dutch government policy since the
mid of the twentieth century? In this master thesis, firstly cultural citizenship is discussed
according to foreign academic literature. The analysis of the meaning of cultural citizenship in
general and in Dutch policy documents takes place in chapter 1 and 2. The analysis of the
subject of the private funding of the arts in Dutch policy is presented in chapter 3. All three
chapters contain cross references between the three discussed terms. This thesis ends with a
conclusion that gives a clear view on the relations between these three terms. The scientific
relevance of this thesis lies in its scientific investigation of the current issues of cultural
philanthropy and the meaning of citizenship in Dutch society. Firstly, it contributes to scientific
knowledge on these particular fields. Secondly, it contributes to recent discussion about the
role of citizens in Dutch society and the private funding of the arts in the Netherlands. This
study used scientific theories of (cultural) citizenship, civil society and cultural philanthropy to
analyze the meaning of these terms in Dutch government policy.
The particular meaning of the word citizenship is strongly dependent on the context in
which it is found. In the western world, culture has come to play an increasing important role
in the context of citizenship. The pluralization of Dutch society has transformed Dutch
citizenship into an explicitly culturally defined term. Questions of cultureel burgerschap need to
be understood in the context of the developments of the Dutch society. The Dutch word
cultureel burgerschap is given meaning by the governments expectations of this form of

1

citizenship. The result is that cultureel burgerschap is easily understood as contributing to
community goals, for example to increase community and social cohesion.
The main conclusion of this thesis is that the use of these three terms in government
policy documents is interrelated, despite the fact that the terms are rarely used in the same
documents. Cultural citizenship is an active form of citizenship and fits in the thinking about
civil society. The idea of civil society is related to ideas of rolling back the state and giving
more responsibilities to citizens and companies. The act of supporting the arts as a responsible
citizen also fits in these ideas about civil society. Thus, this thesis concludes that thinking
about cultural citizenship and cultural philanthropy could be placed in the discourse of civil
society. At the same time, cultural citizenship and the private funding of the arts both
stimulate the development of civil society, because they are both expressing active and
responsible citizenship.

2

Inhoud

Inleiding ........................................................................................................ 5

1 Denken over (cultural) citizenship en de civil society ................................. 9

1.1 Burgerschap .................................................................................................... 11
1.1.1 Interpretaties van het burgerbegrip ................................................................. 11
1.1.2 Civiele, politieke en sociale rechten ................................................................. 12
1.1.3 Gelijkheid voor iedereen ................................................................................ 14
1.1.4 Kritiek op Marshall‟s rechten ........................................................................... 14
1.2 Globalisering en modernisering ....................................................................... 16
1.2.1 Positie van de natiestaat ................................................................................ 17
1.2.2 Pluralisering van de samenleving .................................................................... 18
1.3 Cultural citizenship .......................................................................................... 20
1.3.1 Één titel, verschillende visies .......................................................................... 20
1.3.2 Cultural citizenship en multiculturalisme .......................................................... 20
1.3.3 Cultural citizenship en de discursieve status van cultuur .................................... 21
1.3.4 Belang van cultuur ........................................................................................ 22
1.4 Civil society ..................................................................................................... 24
1.4.1 Ideaalbeeld .................................................................................................. 24
1.4.2 Opkomst van de civil society .......................................................................... 24
1.4.3 Civil society en globalisering ........................................................................... 26
1.4.4 Nederlandse civil society ................................................................................ 27
1.4.5 Publieke opinievorming .................................................................................. 30
1.4.6 Sociaal kapitaal............................................................................................. 31
1.4.7 Civil society en cultural citizenship .................................................................. 32

2 Cultureel burgerschap in Nederland .......................................................... 34

2.1 Burgerschap in de twintigste en 21ste eeuw ................................................... 35
2.1.1 Burgerschap in de verzorgingsstaat ................................................................. 35
2.1.2 Van verzorgende overheid naar afgekeurde verzorgingsstaat .............................. 36
2.1.3 Participatie, verantwoordelijkheid en onafhankelijkheid ...................................... 38
2.1.4 Actief burgerschap en de civil society .............................................................. 39
2.1.5 Drie peilers van burgerschap .......................................................................... 40
2.1.6 Culturalisering van burgerschap ...................................................................... 41
2.1.7 Emotionalisering van burgerschap ................................................................... 42
2.2 Cultureel burgerschap als beleidsideaal .......................................................... 44

3

2.2.1 Het advies: cultureel burgerschap ................................................................... 45
2.2.2 Cultuurparticipatie......................................................................................... 46
2.2.3 Actief cultureel burgerschap ........................................................................... 47
2.2.4 Verschillen in interpretatie.............................................................................. 49
2.2.5 Huidige status .............................................................................................. 51
2.3 Cultureel burgerschap in de praktijk ............................................................... 53
2.3.1 Culturele interventies .................................................................................... 53
2.3.2 Beleidsmatige verwachtingen ......................................................................... 54
2.3.3 Grondleggers ................................................................................................ 55

3 Cultuurmecenaat en civil society............................................................... 58

3.1 Cultuurbeleid ................................................................................................... 60
3.1.1 Cultureel ondernemerschap ............................................................................ 60
3.1.2 Meer draagvlak voor cultuur ........................................................................... 62
3.1.3 Ruimte voor geven ........................................................................................ 65
3.2 Begrippen in cultuurbeleid en wetenschap ...................................................... 68
3.2.1 Van cultuurmecenaat naar civil society ............................................................ 69
3.2.2 Non-profit sector en civil society ..................................................................... 71
3.3 Cultuurpatronage in Nederland ....................................................................... 73
3.3.1 Mecenaat ..................................................................................................... 73
3.3.2 Protectoraat ................................................................................................. 75
3.3.3 Markt .......................................................................................................... 76
3.4 Civil society en mecenaat ................................................................................ 77
3.4.1 Leidend principe: vrijwilligheid ........................................................................ 78
3.4.2 Dominante factoren: verenigingen .................................................................. 79
3.4.3 Voorwaarden voor deelname: commitment ...................................................... 81
3.4.4 Besluitvormingsregel en transactiemiddel: discussie en argumenten .................... 82
3.4.5 Goederen en externe effecten ......................................................................... 83
3.4.6 Publieke opinievorming .................................................................................. 83
3.4.7 Sociaal kapitaal............................................................................................. 85

4 Conclusie en aanbevelingen ...................................................................... 88

4.1 Conclusie ......................................................................................................... 88
4.2 Aanbevelingen ................................................................................................. 91

Bibliografie .................................................................................................. 93

4

Inleiding

“Cultureel burgerschap staat of valt met de mogelijkheden van burgers om zich te verdiepen in
hun verleden of zich te uiten in een kunstdiscipline.”1

Dit is de interpretatie van cultureel burgerschap van minister Ronald Plasterk in zijn
cultuurnota Kunst van Leven (2007). Hij gebruikt deze term nadat het cultureel burgerschap
eerder dat jaar werd geïntroduceerd door de Raad voor Cultuur, als uitgangspunt voor het
nieuwe cultuurbeleid. Hierbij dringt zich de vraag op wat deze term betekent, en specifiek wat
deze term betekent in de context van het Nederlands cultuurbeleid. Deze vraag vormt het
startpunt van mijn scriptieonderzoek. Zonder een volledige beschrijving van het cultureel
burgerschap te geven, is een korte toelichting hier op zijn plaats. Volgens de Raad indiceert en
onderstreept het cultureel burgerschap de complexiteit en gelaagdheid van burgerschap en
benadrukt het daarnaast de betekenis van kunst en cultuur voor de ontwikkeling van de
nationale gemeenschap in een mondiale context.2 De term verwijst dus naar de verschillende
betekenislagen van het burgerschap en accentueert het belang van kunst en cultuur voor de
hedendaagse Nederlandse samenleving. Deze beschrijving is nog niet erg specifiek en staat
voor meerdere interpretaties open, getuige ook de verschillende interpretaties in
beleidsstukken en rapporten die in deze scriptie aan bod zullen komen. Naast het gegeven dat
de term op diverse wijzen wordt geïnterpreteerd, wordt het cultureel burgerschap ook nogal
eens gebruikt zonder verdere toelichting. Dit gegeven maakt het interessant om te
onderzoeken wat cultureel burgerschap betekent en hoe de term wordt ingezet in het
cultuurbeleid.
De samenvoeging van de termen cultuur en burgerschap is geen toeval. Het belang van
cultuur in de context van burgerschap is het gevolg van verschillende wereldwijde
omstandigheden zoals globalisering, pluralisering, modernisering en de opkomst van een civil
society. Naarmate deze ontwikkelingen een steeds grotere rol zijn gaan spelen in de tweede
helft van de twintigste eeuw, is het belang van cultuur een steeds grotere rol gaan spelen in
het denken over burgerschap. Al deze ontwikkelingen zijn van invloed geweest op of
gerelateerd aan de introductie van het cultureel burgerschap en spelen daarom een belangrijke
rol bij het denken over en interpreteren van deze term. Dit betekent dat deze onderwerpen
niet kunnen worden genegeerd bij de bestudering van cultureel burgerschap in het Nederlands
cultuurbeleid.
In hetzelfde jaar waarin het cultureel burgerschap werd geïntroduceerd, 2007, ontstond
er in Amerika een kredietcrisis die wereldwijd grote economische gevolgen had. Veel westerse
landen raakten in een recessie, waaronder Nederland. In 2010 kondigde de Nederlandse

1 (Plasterk, 2007, p. 23)
2 (Swaab & Weeda, 2007, pp. 4, 13)

5

regering om die reden een ingrijpend pakket aan bezuinigingen aan. Deze bezuinigingen
troffen ook de cultuursector, die hierdoor sterk onder druk kwam te staan. Het huidige kabinet
Rutte-Verhagen heeft deze bezuinigingen aangegrepen om de rol van de overheid in de
culturele sector te beperken. Volgens het kabinet moet de cultuursector minder afhankelijk
worden van overheidssubsidies. Om deze reden geeft het kabinet meer ruimte aan de
samenleving en het particulier initiatief, waar het de financiering van de culturele sector
betreft. Dit geldt overigens niet alleen voor de cultuursector, maar ook voor andere sectoren in
de samenleving. In de gehele samenleving stimuleert de overheid financiële zelfstandigheid en
maatschappelijke betrokkenheid. In de cultuursector stimuleert de overheid specifiek cultureel
ondernemerschap bij culturele instellingen en kunstenaars en cultuurmecenaat bij particulieren
en bedrijven, om zo een zelfstandige cultuursector te creëren. In de praktijk betekent dit dat
instellingen en kunstenaars een groter deel van hun eigen inkomsten uit de markt moeten
gaan halen door succesvol ondernemerschap. Daarnaast moeten instellingen en kunstenaars
inkomsten gaan verwerven via het cultuurmecenaat.3 Voordat Nederland in een recessie
raakte, werd het cultuurmecenaat in 2007 nog enkel gestimuleerd met een aantal gunstige
fiscale regelingen. In 2011 is het cultuurmecenaat inmiddels stevig verankerd in het
cultuurbeleid door verschillende stimulerende beleidsinstrumenten. De regering geeft met de
stimulering van het cultuurmecenaat een deel van de verantwoordelijkheid voor de culturele
sector terug aan de burger. Deze ontwikkeling sluit aan bij het idee van de civil society.
In het Nederlandse overheidsbeleid is de Engelse term civil society een betrekkelijk
nieuw begrip. In het overheidsbeleid verwijst het vaak naar de verantwoordelijkheid van
burgers en maatschappelijke organisaties in het publieke domein. 4 Het denken over de civil
society is dus sterk verbonden met diverse aspecten van burgerschap. Beide thema‟s zijn de
laatste jaren actueel in het overheidsbeleid. De overheid geeft met de term actief burgerschap
invulling aan het begrip civil society. Deze actieve vorm van burgerschap moet een positieve
bijdrage leveren aan verschillende maatschappelijke problemen, zoals het gebrek aan sociale
cohesie en de individualisering in de samenleving. Tegelijkertijd met de stimulering van actief
burgerschap, trekt de overheid zich op verschillende vlakken in de samenleving terug door
ingrijpende overheidsbezuinigingen. Dit gebeurt niet alleen in de cultuursector, maar
bijvoorbeeld ook in de zorgsector en in het onderwijs. Met deze bezuinigingen wordt de
scheidslijn tussen de verantwoordelijkheden van burgers, instellingen en de overheid scherper.
De overheid neemt op verschillende beleidsterreinen meer afstand en geeft
verantwoordelijkheden terug aan de samenleving. Door aan de ene kant actief burgerschap te
stimuleren en aan de andere kant zichzelf kleiner te maken, probeert de overheid de
ontwikkeling van de civil society te stimuleren. De civil society is net als cultureel burgerschap
een term die vaak wordt gebruikt in het overheidsbeleid, maar zelden wordt toegelicht. Dit is
problematisch omdat ook deze term op verschillende wijzen kan worden geïnterpreteerd.

3 (Zijlstra, 2010)
4 (Jager, 2007)

6

Zowel het cultureel burgerschap, de civil society als het cultuurmecenaat worden als
ideaal gezien door de Nederlandse overheid. Dat maakt het interessant om te onderzoeken wat
het verband is tussen deze termen in het Nederlandse overheidsbeleid. Mijn onderzoeksvraag
is: Hoe verhouden de begrippen cultureel burgerschap, civil society en het cultuurmecenaat
zich tot elkaar in het Nederlandse overheidsbeleid in de tweede helft van de twintigste eeuw en
het begin van de 21ste eeuw? Deze onderzoeksvraag beantwoord ik in deze scriptie in een
aantal stappen die worden uitgewerkt in het laatste deel van deze inleiding. Om deze vraag te
beantwoorden, schets ik in deze scriptie een theoretisch kader rond deze drie begrippen. In dit
onderzoek maak ik gebruik van theorieën over burgerschap (Marshall e.a.), civil society
(Dekker) en cultuurmecenaat (Hitters). Deze theoretische kennis pas ik vervolgens toe bij de
analyse van het gebruik van de begrippen in beleidsstukken, nota‟s en adviezen op het gebied
van cultuurbeleid. Ik behandel de genoemde periode omdat in deze periode het huidige
cultuurbeleid tot stand is gekomen.
Deze scriptie levert een bijdrage aan de theorievorming rond het cultureel burgerschap
en het cultuurmecenaat door de verhouding tussen het mecenaat, civil society en cultureel
burgerschap te verhelderen. Dit onderwerp is interessant binnen het kader van mijn master
Algemene Cultuurwetenschappen, Kunstbeleid en Mecenaat omdat het ingaat op het actuele
thema van de financiering van de kunsten door de maatschappij en de rol van de burger in de
cultuursector. Door het gebruik van de begrippen in het cultuurbeleid te verhelderen en ze in
relatie tot elkaar te plaatsen wordt er een nieuw licht geworpen op het thema, wat een
aanvulling kan zijn op de actuele maatschappelijke en politieke discussies over
cultuurmecenaat en de verantwoordelijkheid van de burger in de cultuursector
In het eerste hoofdstuk zal ik een overzicht geven van de algemene historische
ontwikkeling in het denken over burgerschap. Deze beschrijving is nog niet toegespitst op de
Nederlandse situatie. Met behulp van dit overzicht wordt duidelijk hoe de huidige interpretaties
van burgerschap tot stand zijn gekomen en door welke processen deze zijn beïnvloed. In de
huidige interpretaties van burgerschap speelt cultuur steeds vaker een grote rol. In Nederland
is dit terug te vinden in het denken over cultureel burgerschap. In andere westerse landen,
zoals Amerika en Groot-Brittannië, wordt er al langer nagedacht over de relatie tussen cultuur
en burgerschap. Het gaat dan over de Engelse term cultural citizenship. In het eerste
hoofdstuk zal ik mij richten op cultural citizenship, omdat het denken hierover al verder
ontwikkeld is dan het denken over cultureel burgerschap in Nederland. Het cultureel
burgerschap heeft niet als vanzelfsprekend dezelfde betekenis als cultural citizenship. Omdat
er echter in Nederland nog geen geschiedenis van theoretische reflectie op cultureel
burgerschap is, begin ik met het internationale denken over cultural citizenship om zo in het
tweede hoofdstuk het gebruik van de Nederlandse term cultureel burgerschap in perspectief te
kunnen plaatsen.
In het tweede deel van het eerste hoofdstuk ga ik dieper in op de civil society, wat een

7

belangrijk onderwerp is, wanneer het gaat om burgerschap in de huidige samenleving. Het
doel van dit hoofdstuk is om te laten zien welke ontwikkelingen ten grondslag liggen aan
cultural citizenship. Daarnaast dient de theoretische kennis uit het eerste hoofdstuk om het
denken over cultureel burgerschap en cultuurmecenaat in Nederlands overheidsbeleid in het
tweede en derde hoofdstuk te analyseren.
Hoofdstuk twee gaat in op het gebruik van de term cultureel burgerschap door de
Nederlandse overheid. Dit hoofdstuk begint met een uiteenzetting van de ontwikkeling van de
rol van de Nederlandse burger vanaf 1945. Met deze korte geschiedenis van de Nederlandse
burger beschrijf ik de ontwikkelingen die richting het cultureel burgerschap hebben geleid. De
opkomst van de civil society speelt in deze geschiedenis een belangrijke rol. Vervolgens gaat
dit hoofdstuk in op de introductie en het gebruik van cultureel burgerschap in het beleid van de
Rijksoverheid en provincies en gemeenten. Het gaat hier om de manier waarop het begrip
wordt geïnterpreteerd en uitgelegd in beleidsstukken en overheidsrapporten. Hierop volgt een
beschrijving van cultureel burgerschap in de praktijk. Welke culturele praktijken getuigen van
cultureel burgerschap? Het hoofdstuk wordt afgesloten met het verband tussen cultureel
burgerschap en de civil society.
In het derde hoofdstuk wordt het cultuurmecenaat behandeld. Het mecenaat en
cultureel ondernemerschap zijn vanaf de jaren tachtig steeds vaker als onderwerp terug te
vinden in het cultuurbeleid. In dit hoofdstuk ga ik in op de manier waarop het cultuurmecenaat
zich verhoudt tot de huidige discussies rond burgerschap en de civil society. Dit doe ik ten
eerste door de beleidsmatige beschrijvingen van mecenaat en civil society met elkaar te
vergelijken en ten tweede door de wetenschappelijke benaderingen van de begrippen met
elkaar te vergelijken.
Aan de hand van mijn bevindingen sluit ik deze scriptie af met een conclusie waarin ik
een helder overzicht geef van de onderlinge verhouding tussen het cultureel burgerschap, de
civil society en het cultuurmecenaat. Naast dat ik met deze scriptie een bescheiden bijdrage wil
leveren aan de wetenschappelijke verkenning van de genoemde begrippen, hoop ik met deze
scriptie ook een bijdrage te leveren aan de discussie over het belang van cultuur in de
samenleving. Cultuur zit namelijk, zoals in deze scriptie zal blijken, als een rode draad door het
idee van burgerschap geweven en is daardoor van essentieel belang voor de hedendaagse
samenleving en civil society.

8

1 Denken over (cultural) citizenship en de civil society

In de laatste decennia zijn het burgerschap en de civil society steeds vaker onderwerp van
maatschappelijke en politieke discussies in binnen- en buitenland. Alleen al in de Nederlandse
media en de Tweede Kamer vervijfvoudigde het gebruik van het begrip burgerschap in de
periode van 2000 tot 2007.5 Tot op de dag van vandaag is burgerschap een zeer actueel
thema. Dit blijkt onder andere uit de Troonrede van 2011. In de Troonrede zet de regering elk
jaar de belangrijkste plannen voor het komende jaar uiteen. In 2011 wordt het burgerschap
niet letterlijk genoemd, maar speelt het toch een prominente rol. Zo staat in de rede: „de
kracht van Nederland zit in de ruim 16 miljoen inwoners die ons land telt. Daarbij hoort een
kleine en krachtige overheid, die burgers en bedrijven meer ruimte geeft.‟6 De burger en het
burgerschap krijgen op deze manier een prominente rol in de moderne Nederlandse
maatschappij toegedicht. Een ander actueel voorbeeld komt uit de landelijke media. In
september 2011 publiceert de Volkskrant een uitgebreid artikel over de rol van de burger in de
hedendaagse Nederlandse samenleving. Dit artikel is gebaseerd op een onderzoek naar het
maatschappelijk draagvlak van het actuele kabinetsbeleid, wat is gericht op de
zelfredzaamheid van burgers. De grootte van het maatschappelijk draagvlak heeft namelijk
directe gevolgen voor de effectiviteit van het beleid.7 Bij een beperkt draagvlak in de
samenleving, zal het beleid ook weinig effect hebben en zullen beleidsdoelen niet gehaald
worden. Dit onderzoek ging dus in op de vraag in hoeverre burgers de grotere
verantwoordelijkheid steunden. Uit dit onderzoek bleek dat Nederlanders steeds meer achter
het idee van verantwoordelijk burgerschap staan. Uit de publicatie van dit krantenartikel blijkt
dat deze discussie zich niet alleen voltrekt binnen de politiek, maar ook daarbuiten in de
landelijke media.
Wanneer men kijkt buiten de nationale grenzen van Nederland, blijkt burgerschap ook
in internationale context een actueel thema te zijn. Onder invloed van wereldwijde
ontwikkelingen, zoals globalisering en modernisering, is burgerschap een actueel en urgent
onderwerp geworden. Ontwikkelingen als globalisering hebben nieuwe vragen opgeworpen
over de betekenis van burgerschap en haar relatie tot de natiestaat. De verhouding tussen
burgerschap en de natiestaat is één van de onderwerpen in dit hoofdstuk. Één van de meer
recente toevoegingen aan het debat rond de betekenis van burgerschap en de rol van de
burger is het cultureel burgerschap. Hoewel de term wordt gebruikt in Nederlandse
beleidsstukken, is nog niet altijd duidelijk wat de betekenis van dit begrip is. Omdat het aantal
theoretische beschouwingen over cultureel burgerschap beperkt is, wijk ik hiervoor in dit
hoofdstuk uit naar niet-Nederlandse theorievorming over cultural citizenship. In het volgende
hoofdstuk behandel ik de Nederlandse variant van het begrip, het cultureel burgerschap.

5 (Dijkman, 2010)
6 (Ministerraad, 2011)
7 (Giesen, 2011a)

9

Voordat ik in dit hoofdstuk inga op cultural citizenship en haar rol in de samenleving, zal ik de
notie van burgerschap en de ontwikkeling in het denken over burgerschap bespreken. Aan het
einde van dit hoofdstuk besteed ik aandacht aan de civil society en de manier waarop het idee
van de civil society past binnen de toenemende aandacht voor burgerschap. In dit hoofdstuk
beschrijf ik historische ontwikkelingen in het denken over burgerschap en de civil society.
Hierdoor wordt de urgentie en de actualiteit van beide begrippen zichtbaar.

10

1.1 Burgerschap
Het begrip burger en verwante begrippen zoals burgerlijk, burgerschap en burgermaatschappij
worden op verschillende manieren uitgelegd. Er bestaat geen vaste definitie voor deze
begrippen omdat de betekenis van het burgerbegrip sterk afhankelijk is van de context of het
vertoog waarin het wordt gebruikt. Zo heeft het burgerbegrip in de loop der tijd in
verschillende landen een eigen betekenis gekregen. Deze betekenis verschilt hierdoor niet
alleen per land of context, zij verandert ook in de loop der tijd. Dit betekent dat het
burgerbegrip voortdurend aan verandering onderhevig is, afhankelijk van de context en de
tijdsperiode waarin het wordt gebruikt.8

1.1.1 Interpretaties van het burgerbegrip
In grote delen van de westerse wereld heeft het idee van burgerschap in de laatste decennia
voornamelijk een politieke connotatie gekregen, die draait om de inmenging van particulieren
in het vormen van wetten en het nemen van besluiten in de samenleving. Deze vorm van
burgerinspraak is echter pas in de laatste decennia voor het overgrote deel van westerse
samenlevingen toegankelijk. Daarvoor was zij enkel voor een selecte groep uit de hogere lagen
van de samenleving beschikbaar.9 Tegenwoordig kunnen grote groepen burgers in de westerse
wereld hun politieke invloed laten gelden, bijvoorbeeld door het stemrecht of het
burgerinitiatief. Hieruit blijkt dat het burgerbegrip in hedendaagse samenlevingen nog altijd in
ontwikkeling is. De betekenis van het burgerbegrip zal zich ook in de toekomst blijven
ontwikkelen. Het begrip zal meegroeien en veranderen met de ontwikkelingen van de
verschillende samenlevingen en gemeenschappen.
Naast de verschillen in de betekenis van het burgerschap tussen de westerse en de
niet-westerse wereld, zijn er ook onderlinge verschillen tussen de westerse landen. De
beschrijving die zojuist gegeven is, waarin westers burgerschap voornamelijk zou refereren
aan de politieke emancipatie door zich publiekelijk uitende burgers, geldt namelijk niet voor de
gehele westerse wereld. Dit geld vooral voor de landen met een revolutionaire traditie zoals
Frankrijk en de Verenigde Staten. In landen waar revoluties een minder grote rol hebben
gespeeld, zoals Nederland en Duitsland, refereert burgerschap niet aan politieke emancipatie
maar aan de handhaving van de overwegend keurige burgermaatschappij. De laatste jaren
verschuift deze burgerlijke associatie in Nederland echter ook weer naar de achtergrond. 10 De
Nederlandse interpretatie wordt verder toegelicht in het tweede hoofdstuk. Deze verschillende
interpretaties en connotaties laten zien, dat er geen overeenstemming is over de betekenis van
het begrip. De interpretatie is afhankelijk van (nationale) politieke en sociale omstandigheden.
In de niet-westerse wereld is het burgerbegrip niet op dezelfde manier verweven met

8 (Kloek & Tilmans, 2002, pp. 1, 9)
9 (Stevenson, 2003, p. 6)
10 (Hurenkamp & Tonkens, 2008, p. 15)

11

een politieke traditie. Dit komt doordat deze landen een andere ontwikkeling hebben
doorgemaakt, waardoor het burgerbegrip een andere betekenis heeft gekregen. Ideeën over
burgerschap leven onder andere in de samenleving en in de politiek. Daarnaast bestaat er ook
wetenschappelijke theorievorming over burgerschap. Deze academische benadering van
burgerschap verschilt eveneens per land, context en periode. Dit betekent, dat de begrippen
rond burgerschap altijd in hun context moeten worden bestudeerd. In dit hoofdstuk bespreek
ik toch enkele niet-Nederlandse theorieën en theoretici, zodat ik in het tweede hoofdstuk de
Nederlandse situatie beter kan duiden.

1.1.2 Civiele, politieke en sociale rechten
Sinds de jaren vijftig van de twintigste eeuw is een duidelijke verschuiving van focus waar te
nemen van een strikte politieke definitie van het burgerschap naar een meer sociologische
definitie van burgerschap. De definitie vanuit de politicologie werd gebaseerd op de theorie van
T.H. Marshall, waarbij de nadruk ligt op de relatie met de overheid.11 In 1950 wordt het essay
„Citizenship and Social Class‟, geschreven door de Britse socioloog Thomas Humphrey Marshall
(1893–1981), gepubliceerd. Dit essay over de historische ontwikkeling van het burgerschap is
één van de eerste grote studies op het gebied van burgerschap in de moderne tijd. Het essay
heeft grote invloed gehad op de verdere theorievorming over burgerschap. Het artikel wordt
ook nu nog aangehaald bij studies naar burgerschap. De kern van het essay is het onderscheid
tussen drie elementen van het burgerschap, namelijk de civiele, politieke en sociale rechten.
Marshall beschrijft de ontstaansgeschiedenis van deze burgerrechten in hun maatschappelijke
context. Hij presenteert deze geschiedenis als een lineaire ontwikkeling vanaf de zeventiende
tot aan de twintigste eeuw.12
Volgens Marshall's evolutionaire schema vond het burgerschap haar oorsprong in de
zeventiende eeuw met de civiele rechten. Deze „klassieke rechten‟ gaven burgers het recht op
vrijheid van de persoon, het recht op vrijheid van mening en meningsuiting, het recht op
vrijheid van geloof, het recht op eigen bezit, het recht om valide contracten te tekenen en het
recht op rechtvaardigheid. Deze rechten werden in de achttiende eeuw geclaimd door de
opkomende burgerij. Zij bestond in de achttiende eeuw uit een beperkte groep stedelingen die
stadsrechten bezaten, dit waren onder andere handwerkslieden en handelaren. Daarnaast
werden de civiele rechten ook geclaimd door grootgrondbezitters. Deze civiele rechten werden
in het leven geïnstitutionaliseerd met behulp van het gewoonterecht, een op gewoonte
berustend ongeschreven recht, en rechtbanken.13
In de negentiende eeuw, tijdens de opkomst van de industrialisatie, werden de civiele
rechten uitgebreid met de politieke rechten. Deze gaven burgers het recht om politieke invloed

11 (Steenbergen, 1994, p. 2)
12 (Marshall, 1950; Stevenson, 2003, p. 6)
13 (Pakulski, 1997, pp. 74-75)

12

uit te oefenen. In eerste instantie was er in de negentiende eeuw in Nederland alleen het
censuskiesrecht, bestemd voor mannen die een bepaald bedrag aan belastingen betaalden.
Aan het begin van de twintigste eeuw werd het algemeen mannenkiesrecht (1917) en
vrouwenkiesrecht (1919) ingevoerd.14 Daarnaast kregen burgers ook recht op politieke
representatie. Alle bevolkingsgroepen binnen een samenleving kregen recht op een vorm van
vertegenwoordiging binnen de politiek. Deze politieke rechten werden in de negentiende eeuw
volgens Marshall geclaimd door minderheden en opkomende vakbonden. De uitbreiding van de
politieke rechten werd ondersteund door de opkomst van de democratie en de
volksvertegenwoordiging.15
De civiele en politieke rechten werden in de eerste helft van de twintigste eeuw
uitgebreid met de sociale rechten (zie figuur 1.1). Deze rechten omvatten het recht op
welvaart en sociale veiligheid. Dit zijn de rechten die burgers de mogelijkheid geven om het
leven van een geciviliseerd wezen te leiden, volgens de standaard die de voorkeur heeft in de
betreffende gemeenschap. De ontwikkeling van de verzorgingsstaat of welvaartsstaat, het
sociale systeem waarin de staat de primaire verantwoordelijkheid draagt voor de welvaart en
het welzijn van haar burgers, ondersteunde de claims op sociale rechten.16 In de praktijk
betekende dit voor burgers, dat zij recht kregen op sociale voorzieningen, zoals ouderdoms- en
werkloosheidsuitkeringen en pensioenregelingen.

Figuur 1.1 De civiele, politieke en sociale rechten van T.H. Marshall

Sociale
rechten

Politieke rechten

Civiele rechten

14 (Belinfante & Reede, 2009, p. 72)
15 (Pakulski, 1997, pp. 74-75)
16 (Pakulski, 1997, pp. 74-75, 78)

13

1.1.3 Gelijkheid voor iedereen
Marshall was van mening dat de civiele, politieke en sociale rechten in een democratische
samenleving voor iedereen beschikbaar moesten zijn, zodat iedere burger volledig en
gelijkwaardig kon deelnemen aan de moderne samenleving.17 Wanneer deze rechten voor
iedereen zouden gelden, zou de bestaande ongelijkheid worden opgeheven. Deze ongelijkheid,
een directe bijkomstigheid van het moderne klassensysteem, kwam voort uit de snelle groei
van het negentiende-eeuwse kapitalisme. Marshall achtte de autoriteit van de staten groot
genoeg om deze rechten voor ieder individu in de samenleving te laten gelden. Uiteindelijk zou
het burgerschap met behulp van deze drie rechten tot alle maatschappelijke lagen
doordringen. Alle burgers zouden worden opgenomen in het sociale systeem van de staat en er
zou een gevoel van nationale gemeenschap ontstaan. Deze beschrijving werd later gezien als
omschrijving van de moderne verzorgingsstaat. Uiteindelijk draait de theorie van Marshall om
het idee van gelijkheid. Er zou een einde komen aan de sociale ongelijkheid en de klassenstrijd
en burgers zouden eindelijk elkaars gelijken worden.18
In Marshall‟s essay wordt burgerschap geïnterpreteerd als de legale status die
staatsburgers voorziet van zowel rechten als plichten. Zo verwijst het civiele burgerschap naar
het recht van gelijke wetgeving voor iedereen, maar ook naar de plicht om zich aan deze
wetgeving te houden. Het politiek burgerschap verwijst naar het recht om op gelijke wijze in
de politiek te kunnen participeren, maar ook naar de morele burgerplicht om zich met de
inrichting van de samenleving bezig te houden. Het sociale burgerschap verwijst naar gelijke
sociale en economische rechten, maar ook naar de plicht om daar geen misbruik van te
maken.19

1.1.4 Kritiek op Marshall’s rechten
Ondanks de grote invloed van dit essay, is er ook een aantal kanttekeningen te plaatsen. Een
veelgehoorde kritiek is dat Marshall's concept van burgerschap erg eenzijdig is. Marshall
schetst een ontwikkeling van burgerschap die niet universeel van toepassing is, maar vooral
toepasbaar op de Britse situatie. Dit is logisch, omdat Marshall schreef vanuit een Brits
perspectief waarbij hij zich richtte op de ontwikkeling van de Britse nationale burgerrechten.20
Als Marshall al een universele theorie had willen schrijven, was hem dit niet gelukt, omdat,
zoals in paragraaf 1.1 aangegeven, de betekenis van burgerschap verschilt per context.
Hierdoor is een universele burgerschapstheorie onmogelijk.
Een ander kritiekpunt is, dat Marshall‟s weergave wat betreft de burgerrechten erg
optimistisch is. Marshall neemt waar, dat de maatschappelijke en politieke rechten in de

17 (Zoonen, 2002, p. 8)
18 (Hindess, 1993, p. 21; Trienekens, 2009, p. 6)
19 (Zoonen, 2002, p. 9)
20 (Delanty, 2000, p. 17)

14

achttiende en negentiende eeuw werden verleend en dat deze in de twintigste eeuw werden
aangevuld met sociale rechten. De vraagstukken over maatschappelijke en politieke rechten
waren echter nog verre van standaard in de tijd dat Marshall zijn essay schreef en de sociale
rechten waren zeker niet vanzelfsprekend in het naoorlogse Europa.21 Het idee van gelijkheid
in de theorie van Marshall bestond misschien wel in de vorm van rechten, maar deze gelijkheid
kwam in de praktijk niet of zelden voor door cultureel bepaalde routines in een samenleving.
Gelijkheid heeft namelijk niet enkel te maken met rechten en plichten, maar heeft ook te
maken met de erkenning dat mensen van elkaar verschillen en dat zij niet gediscrimineerd
mogen worden op basis van geslacht, etniciteit, klasse et cetera. 22 De theoretische gelijkheid
die Marshall schetste in zijn essay lag hierdoor nog ver af van de werkelijke situatie.
Een derde kritiekpunt is dat Marshall zich voornamelijk richtte op de rechten van het
burgerschap en dat hij niet inging op de mate waarin iemand onderdeel is, of zich voelt, van
een culturele gemeenschap. Dit is echter niet uitzonderlijk voor de tijd waarin Marshall zijn
onderzoek deed. Het weglaten van deze vorm van gemeenschapsbesef, was karakteristiek voor
de meeste visies op burgerschap halverwege de twintigste eeuw.23 Marshall vestigde zijn
aandacht op de contradictie tussen de aspecten van kapitalisme en de betekenis van klasse en
het principe van gelijkheid, vastgelegd in de verleende basisrechten. Deze politieke visie op
burgerschap is niet verrassend, gezien dat hij schreef in de jaren veertig en vijftig van de
twintigste eeuw, waarin identiteit en sociale conflicten in de westerse wereld grotendeels
werden bepaald door klassenverschillen.24 Hier blijkt opnieuw dat de context en tijdsgeest van
grote invloed zijn op de betekenis van burgerschap.
Het essay van Marshall is een invloedrijk werk geweest en heeft het onderzoek naar
burgerschap gestimuleerd. De concepten en interpretaties van Marshall kunnen echter niet
zonder meer worden gebruikt om de hedendaagse burgerschapsdilemma's te analyseren. Dit
komt doordat zijn tekst is geschreven in een specifieke context, een geheel andere
maatschappij waarin andere problemen golden.25 Op deze manier zijn traditionele concepten
van burgerschap, zoals die van Marshall, niet geschikt om problemen van deze tijd te
analyseren, te begrijpen en op te lossen. Hiervoor zijn nieuwe interpretaties van de huidige
maatschappij en het burgerschap nodig. Toch zijn delen van deze oude concepten nog steeds
waardevol voor de huidige tijd, omdat zij kunnen bijdragen aan de analyse van het
hedendaagse burgerschap. Zo kunnen de civiele, politieke en sociale rechten onder andere
worden gebruikt om de betekenis van culturele rechten uit te leggen, die later in dit hoofdstuk
aan bod komen. Daarnaast laten deze traditionele concepten zien hoe het burgerbegrip zich in
de loop der tijd heeft ontwikkeld en hoe het hedendaagse burgerbegrip tot stand is gekomen.

21 (Stevenson, 2003, p. 6)
22 (Trienekens, 2009, pp. 7, 11)
23 (Delanty, 2002, p. 60)
24 (Stevenson, 2003, p. 6; Turner, 1993a, p. 6)
25 (Stevenson, 2003, pp. 7, 9)

15

1.2 Globalisering en modernisering

De betekenis van burgerschap staat onder invloed van verschillende factoren zoals hiervoor
uitgelegd. Er is een aantal mondiale maatschappelijke ontwikkelingen aan te wijzen die
wereldwijd een grote invloed hebben gehad op het idee van burgerschap, zoals globalisering
en modernisering. Deze ontwikkelingen zijn in de afgelopen decennia een steeds prominentere
rol gaan spelen in samenlevingen wereldwijd en hebben hierdoor grote invloed gehad op het
burgerschap.
Vanaf het moment dat de aarde werd bewoond door mensen, trokken zij rond om aan
voedsel te komen. Zij wisselden ideeën uit, ruilden goederen met elkaar en gingen
verschillende sociale relaties aan. Deze interacties met elkaar en met de wereld vormen de
basis van het globaliseringsproces. Deze basisvormen groeiden echter explosief met de komst
van moderne communicatietechnieken en transportnetwerken in de twintigste eeuw. Aan het
einde van deze eeuw wordt de globalisering verder gestimuleerd door liberalisering van handel,
internationale kapitaalstromen, de snelle ontwikkelingen van informatie- en
communicatietechnieken en de modernisering van vervoersmiddelen. Globalisering gaat dus
om een intensivering van migratiestromen van zowel mensen, organisaties, producten als
ideeën, waardoor een mondiale infrastructuur ontstaat. Dat wil zeggen dat er een toenemende
wereldwijde onderlinge verbondenheid is ontstaan, die heeft geresulteerd in een complexe
globale integratie in de 21ste eeuw.26
In Marshall‟s essay werd het idee van burgerschap gekoppeld aan de natiestaat. Dit
betekent, dat de verleende burgerrechten en -plichten afhankelijk waren van de functies,
capaciteiten en legitimering van de natiestaat. Het houdt ook in dat de inhoud van het
burgerschap gevormd en beïnvloed werd door maatschappelijke veranderingen en
ontwikkelingen in diezelfde natiestaat. Door ontwikkelingen als globalisering en modernisering
is de natiestaat echter niet langer de meest geschikte politieke kapstok voor burgerrechten. De
traditionele natiestaat is namelijk bezweken onder de druk van de groeiende wereldeconomie
en de spreiding van culturele globalisering. Globaliseringsprocessen dwingen de natiestaten om
zich open te stellen voor een verscheidenheid aan cultureel leven. Op deze manier ondermijnt
globalisering de positie van de natiestaat en hierdoor krimpt de capaciteit van de staat om te
regeren.
Deze hedendaagse complexe situatie vraagt om een nieuwe benadering van
burgerschap. Burgers over de hele wereld worden zich in het dagelijks leven in toenemende
mate bewust van internationale en wereldwijde verbanden.27 Tegelijkertijd verliezen de
nationale grenzen steeds meer betekenis door toenemende internationale betrekkingen. Dit

26 (Hewa & Stapleton, 2005, pp. 3-4)
27 (Dekker, 2002, pp. 45-46)

16

heeft grote consequenties voor het bestaan van de natiestaat. Dit blijkt onder andere uit de
Europese praktijk, waarin een toenemend aantal mensen een beroep doet op supranationale
organen zoals het Europees Parlement om hun burgerrechten te claimen.28 Deze situatie vergt
nieuwe vormen van burgerschap die niet langer worden gepositioneerd binnen de natiestaat.
Op deze manier beïnvloedt en verandert globalisering de betekenis van burgerschap.

1.2.1 Positie van de natiestaat
In de klassieke benadering van het burgerschap binnen de natiestaat, verleent het
staatssysteem rechten aan haar burgers. De institutionalisering van de burgerrechten valt
veelal samen met de ontwikkeling van het politieke apparaat binnen de natiestaat. De
natiestaat wordt met de verlening van deze rechten ook verantwoordelijk voor de handhaving
van deze rechten. De natiestaat kenmerkt zich door de uitoefening van soevereine politieke
macht, namelijk het vergeven van burgerrechten, en legitimeert zich als zinvol door een
gelijkwaardige samenleving te creëren. Met elke uitbreiding van deze rechten legitimeert en
bevestigt de natiestaat haar eigen bestaan. Dit geldt in elk geval voor de invoering van de
civiele en de politieke rechten. De invoering van de sociale rechten had echter een aantal
onverwachte en paradoxale consequenties waardoor het bestaan van de natiestaat juist in
twijfel werd getrokken.29
Ten eerste leidden de sociale rechten tot een escalatie van de vraag. Door de enorme
welvaartsgroei in de tweede helft van de twintigste eeuw, werd de levensstandaard steeds
hoger en steeg de vraag. Hierdoor bleef het aanbod van de overheid voortdurend achter bij de
vraag van de burgers. Ten tweede zorgden de kalme jaren van vrede en voorspoed na de
Tweede Wereldoorlog voor een hoog opgeleide en postmaterialistisch georiënteerde generatie.
De civiele en politieke aspiraties van deze generatie, en de vragen die zij aanwakkerden,
overschreden de materialistische waarden en aspiraties van de oorlogsgeneratie en bleken
daardoor een stuk moeilijker te voldoen. De nieuwe aspiraties bevonden zich op het vlak van
de keuzevrijheid, persoonlijke ontwikkeling en de kwaliteit van leven. Deze rechten overstegen
het traditionele repertoire van de door de staat gegarandeerde sociale welvaartsrechten.30 De
natiestaat bleek niet genoeg capaciteit te hebben om aan al deze eisen te voldoen. De
welvaartsgroei, het inkrimpen van de staat en de globalisering gingen ten koste van de
uitbreiding van de sociale rechten. De natiestaat voldeed niet langer aan de eisen en hierdoor
werd haar bestaan niet langer gelegitimeerd.
Omdat de natiestaat als systeem niet langer voldeed aan de verwachtingen van de
burgers, vond er een grote teruggang van het vertrouwen in het statisme plaats aan het einde
van de twintigste eeuw. De burgerrechten, in het bijzonder de sociale rechten, werden aan een

28 (Stevenson, 2003, p. 23; Turner, 1993a, p. 15; 1993b, p. 178)
29 (Pakulski, 1997, pp. 75-76, 79)
30 (Pakulski, 1997, pp. 78-79)

17

kritische herwaardering onderworpen. Dit wantrouwen in het systeem leidde in de samenleving
tot de wens om de staatsbemoeienis terug te dringen. De capaciteit van de natiestaat werd
ernstig in twijfel getrokken en het idee van „rolling back the state‟, het verminderen van
overheidsingrijpen, werd steeds populairder. Neoliberalen claimden in deze tijd dat de overheid
geen oplossingen voor maatschappelijke problemen biedt, maar ze juist veroorzaakt. De
opkomst van het neoliberalisme zal in paragraaf 1.4.1 worden besproken. Aan het eind van de
twintigste eeuw maakt het principe van welfare ook plaats voor het principe van workfare.31
Het Engelse woord workfare, een samentrekking van work en welfare, wordt afgezet tegen de
oude verzorgingsstaat. Terwijl burgers in de verzorgingsstaat recht kregen op verschillende
sociale voorzieningen, gaat men er bij het alternatieve workfare van uit dat burgers in
bepaalde mate moeten participeren in de samenleving om recht te krijgen op deze
voorzieningen. Het recht op sociale uitkeringen gaat vergezeld van de plicht om te werken.32
Workfare speelt daarom in op de verantwoordelijkheid van burgers, iedereen draagt zijn
steentje bij aan de samenleving. De overgang van de welfare maatschappij naar de workfare
maatschappij heeft zich in vele westerse landen voltrokken. In Nederland is deze omschakeling
terug te vinden in de Work First-methodiek van de Raad voor Werk en Inkomen. Deze
methodiek dwingt werklozen om weer aan het werk te gaan. Work First wordt gekenmerkt
door „de combinatie van het verplichten van werkactiviteiten (gekoppeld aan sancties) en het
vergroten van kennis en vaardigheden van de deelnemers‟. 33 De Nederlandse overheid
stimuleert burgers op deze manier om mee te werken aan de samenleving. Geleidelijk aan
neemt het overheidsingrijpen steeds meer af en krijgt het burgerschap een steeds
prominentere rol.

1.2.2 Pluralisering van de samenleving
Zoals in de voorgaande paragraaf is gebleken, is de wereldwijde migratie met de komst van
moderne transportmiddelen en communicatietechnieken explosief gegroeid. Mensen kunnen
gemakkelijker in korte tijd over een lange afstand reizen, terwijl zij in contact kunnen blijven
met familie en vrienden. De verbinding tussen burgerschap en de natiestaat wordt
geproblematiseerd door deze migratiestromen en dit heeft het idee van burgerschap ingrijpend
veranderd.34 Het is niet langer vanzelfsprekend dat burgers een taal, gewoonten en tradities
met elkaar delen omdat zij in hetzelfde land wonen.35 De natiestaat is niet langer de
verbindende factor in de samenleving. In de moderne westerse wereld leven verschillende
culturen in een samenleving. Tegelijkertijd draagt wijdverbreide migratie bij aan de verdere
toename van culturele diversiteit. Dit wordt ook wel de pluralisering van de moderne

31 (Pakulski, 1997, p. 79)
32 (Delsen, 2001, p. 186)
33 (Bunt, Grootscholte, Kemper, & Werf, 2008, p. 13)
34 (Stevenson, 2003, p. 6)

18

maatschappij genoemd. Als gevolg van globalisering bestaat de maatschappij uit verschillende
culturen met elk hun eigen tradities, taal, normen en waarden en leefwijzen.
De verschillende reacties op de pluralisering van de hedendaagse maatschappij zijn te
verdelen in twee categorieën. Aan de ene kant is er de reactie van angst of vrees voor het
toenemende cultureel pluralisme. Bij deze reactie wordt pluralisme snel geassocieerd met
conflict. Deze reactie wordt in de huidige tijd zichtbaar in de wijdverbreide angst voor militant
nationalisme en religieus extremisme, in het bijzonder in de nasleep van de terroristische
aanslagen op elf september 2001. Deze ingrijpende gebeurtenis heeft bijgedragen aan de
angst voor een nieuw tijdperk van cultuuroorlogen, uitgevochten op een globaal niveau. Ook in
Nederland wordt het cultureel pluralisme niet overal met open armen ontvangen. Dit kan onder
andere worden opgemaakt uit het partijprogramma van de Partij voor de Vrijheid (PVV),
waarin de partij haar pijlen richt op de immigratie van mensen uit islamitische landen.36 In dit
partijprogramma keert de PVV zich tegen vreemdelingen. Aan de andere kant is er de reactie
waarbij cultureel pluralisme wordt gezien als iets dat de structuur van de samenleving kan
verrijken in plaats van bedreigen. Vanuit dit standpunt wordt het idee van culturele diversiteit
omarmd en wordt er gepleit voor cultural citizenship, een vorm van burgerschap die wordt
toegelicht in de volgende paragraaf.37
Het is duidelijk dat globalisering een grote impact heeft gehad, en nog steeds heeft, op
het denken over burgerschap. In de verhouding tussen globalisering en het denken over
burgerschap zijn twee aspecten van belang. Ten eerste is het begrip burgerschap nog steeds
aan verandering onderhevig. De betekenis is nooit sluitend of definitief en zal zich altijd
aanpassen aan de veranderingen en ontwikkelingen in de samenleving en de wereld. Ten
tweede heeft de pluralisering van de samenleving en de aandacht voor onderlinge verschillen
bijgedragen aan de verschuiving van de sociale rechten richting de culturele rechten. Terwijl in
het klassieke idee van burgerschap de aandacht voor gelijkheid centraal stond, wordt deze nu
aangevuld met de belangstelling voor culturele diversiteit. Deze verschuiving wordt
geïllustreerd door het begrip cultural citizenship.38

36 (Delanty, 2002, p. 61; Hilhorst, 2011; PVV, 2010)
37 (Delanty, 2002, p. 61)
38 (Eurozine, 2007)

19

1.3 Cultural citizenship

1.3.1 Één titel, verschillende visies
De notie van cultural citizenship biedt in hedendaagse plurale samenlevingen een alternatieve,
meer dynamische visie op burgerschap ten opzichte van de klassieke benadering van het
burgerschap. Cultural citizenship geeft ruimte aan het culturele aspect van burgerschap. Toch
is ook de notie van cultural citizenship niet volmaakt. De definitie van cultural citizenship is
namelijk niet helemaal eenduidig. Dit komt door een andere interpretatie van de notie van
cultuur, welke duidt op een andere theoretische achtergrond. In dit hoofdstuk wordt expliciet
de Engelse term cultural citizenship gebruikt en geen Nederlandse vertaling, omdat het gaat
om de buitenlandse theorievorming.
De Engelse socioloog Gerard Delanty heeft op basis van literatuur rond cultuur en
burgerschap onderscheid gemaakt tussen twee interpretaties van cultural citizenship. Deze
interpretaties zijn afkomstig uit twee verschillende wetenschapsgebieden, namelijk de
politicologie en de cultuursociologie. Beide wetenschapsgebieden hanteren hun eigen
referentiekader bij het interpreteren van cultural citizenship. Door de grote verschillen in
interpretatie van cultuur en burgerschap, komen zij beiden tot een andere uitleg van cultural
citizenship. Het verschil zit vooral in de gehanteerde interpretatie van cultuur en in mindere
mate van burgerschap. Deze verschillen worden in de volgende twee paragrafen uitgewerkt. 39

1.3.2 Cultural citizenship en multiculturalisme
In de politicologie wordt een nauwe definitie van cultuur gehanteerd. Cultuur wordt
voornamelijk in verband gebracht met culturele diversiteit, minderhedenproblematiek en
etnopolitiek. Cultuur heeft in deze visie hoofdzakelijk te maken met etniciteit en wordt gebruikt
om verschillen tussen mensen aan te geven. Dit heeft als consequentie dat het cultural
citizenship zich in de politicologie vooral richt op het overbruggen van de kloof tussen
burgerschap en diversiteit. Cultural citizenship heeft in deze interpretatie betrekking op de
rechten van minderheden en draait met name om het opnemen van minderheden of
buitengesloten groepen mensen in de bestaande groep van de natiestaat.40
Het burgerschap wordt in de politicologie doorgaans gedefinieerd als een set rechten en
plichten die wordt toegekend aan een individueel lid van de politieke gemeenschap. Deze
rechten en plichten behoren in de praktijk toe aan leden van de samenleving met een paspoort
of belastingbetalers. Het burgerschap is in deze traditie nauw verbonden met de natiestaat en
beperkt zich daarom ook tot de grenzen van de gevestigde natiestaat. Binnen deze

39 (Delanty, 2002, p. 61)
40 (Delanty, 2002, pp. 62-64)

20

politicologische visie constateert Delanty ook veranderingen in de interpretatie van
burgerschap in de loop der tijd. Zo is de traditionele vergelijking van burgerschap met het
individu al losgelaten en ook de aanname dat burgerschap blind moet zijn voor onderlinge
(culturele) verschillen is opgegeven. Op deze manier verandert de definitie van burgerschap
ook binnen dezelfde wetenschappelijke invalshoek. 41

1.3.3 Cultural citizenship en de discursieve status van cultuur
In de cultuursociologie wordt er op een andere manier over cultuur en burgerschap nagedacht.
Hier gaat het niet zozeer over de wijze waarop verschillen tussen burgerschap en diversiteit
overbrugd kunnen worden, maar over de wijze waarop de noties van burgerschap en cultuur
bij elkaar gebracht kunnen worden. De cultuursociologie hanteert een andere definitie van
cultuur. Het onderdeel cultuur staat hier niet voor culturele diversiteit of etnopolitiek zoals bij
de politicologie, maar voor de culturele bronnen, identiteiten en culturele vooronderstellingen
in de natiestaat. Het gaat hier niet om een statisch idee van cultuur als een vaste set waarden
en gebruiken. Cultuur is een dynamisch proces dat tot stand komt in de interactie tussen
betrokkenen. Dit proces bouwt wel voort op bestaande tradities, maar hecht nieuwe
betekenissen aan deze tradities. Cultuur kan daarom niet simpel uit de geschiedenis worden
gehaald, maar moet continu worden gemaakt.42 De culturele identiteit is in de cultuursociologie
daarom geen gefixeerde identiteit die moet worden ingepast in de natiestaat om burgerschap
te creëren, zoals bij de politicologie, maar is iets dat telkens opnieuw wordt vormgegeven.
Cultural citizenship gaat in de cultuursociologie over de discursief geconstrueerde status
van cultuur. De notie van discours verwijst naar een systeem van representaties waarmee de
werkelijkheid wordt gestructureerd. Binnen een gemeenschap geven de participanten
betekenis aan mensen, objecten en gebeurtenissen. Doordat deze mensen, objecten en
gebeurtenissen op een bepaalde manier worden gerepresenteerd, wordt mede bepaald welke
waarde eraan wordt gegeven. Op deze manier worden continu betekenissen geproduceerd
door het discours. Het discours geeft zo betekenis aan materiële objecten en sociale
praktijken. Het discours verwijst hierdoor naar de context die betekenissen construeert,
definieert en produceert. De cultuursociologie richt zich op deze interpretatie van cultuur voor
een adequaat begrip van het idee van burgerschap.43
De focus verschuift in de cultuursociologische definitie van cultural citizenship weg van
het oude formele burgerschap, naar het wijdere culturele leven. Dit culturele leven omvat
ervaringen, leerprocessen en machtsvertogen. Een belangrijke dimensie van cultural
citizenship is de macht om te kunnen benoemen, betekenissen te creëren, persoonlijke
verhalen en biografieën te construeren door controle te houden over informatiestromen,

41 (Delanty, 2002, p. 62; Turner, 1993c, p. x)
43 (Brussel, 2009, pp. 7-8; Delanty, 2002, p. 64)

21

goederen en culturele processen. Het is een actieve en procesmatige vorm van burgerschap,
die telkens opnieuw wordt vormgegeven. Burgerschap is niet langer een passieve status die
men krijgt toegewezen, maar een proces dat wordt aangeleerd en uitgevoerd.44 Delanty meent
dat:

It [citizenship] concerns the learning of a capacity for action and responsibility but essentially, it
is about the learning of the self and of the relationship of self and other. It is a learning process in
that it is articulated in perceptions of the self as an active agency and a social actor shaped by
relations with others.45

In deze definitie komt het educatieve aspect van burgerschap sterk naar voren. Burgerschap is
geen statische titel, maar een leerproces. In dit leerproces leert het subject, de burger, zichzelf
kennen door zijn handelen. Dit handelen geeft het subject inzicht in zichzelf als handelend
subject. Ten tweede krijgt het subject ook inzicht in de relatie met anderen door zichzelf te
zien als sociale actor. Deze rol van sociale actor wordt gevormd en beïnvloed door zijn relaties
met anderen. Het leer- en ontwikkelingsproces van burgerschap komt zodoende tot stand door
het eigen handelen en de interacties met anderen. Volgens Delanty gaat de cultuursociologie
er zo van uit dat burgers zichzelf als burger leren kennen door actieve participatie en sociale
interacties in de samenleving.
Uit de verdeeldheid tussen verschillende disciplines blijkt dat er een wetenschappelijke
onzekerheid bestaat over de manier waarop cultuur moet worden begrepen in de context van
burgerschap. Deze verschillen in interpretatie maken de discussie rond burgerschap zeer
gecompliceerd. In deze scriptie wordt de cultuursociologische benadering van burgerschap
nader uitgewerkt, omdat deze het meeste overeenkomsten heeft met het Nederlandse
cultureel burgerschap, zoals in het tweede hoofdstuk zal blijken.

1.3.4 Belang van cultuur
Aan het einde van de twintigste eeuw bleek het systeem van de verzorgingsstaat niet meer te
voldoen aan de wensen en eisen van de moderne samenleving. De visies op sociale
reconstructie aan het einde van de twintigste eeuw hielden in toenemende mate het idee van
een civil society in, vaak gedefinieerd in oppositie tegen de staat. De notie van de civil society
komt in het laatste deel van dit hoofdstuk aan bod. Tegelijkertijd identificeerden deze visies
cultuur als het object van civiele interventies.46 Cultuur is hierdoor geen vaststaand onderdeel
van de samenleving, maar iets wat wordt gevormd door handelingen van burgers. Zij geven
vorm en betekenis aan cultuur door de stijlen en vormen van taal, narratief, culturele modellen
en vertogen waar mensen gebruik van maken om de samenleving te begrijpen en hun plaats

44 (Delanty, 2002, p. 64)
45 (Delanty, 2002, p. 64)
46 (Pakulski, 1997, p. 79)

22

in de samenleving te bepalen. Deze manieren waarop burgers vorm geven aan cultuur geven
aanleiding tot claims voor nieuwe rechten, de zogenaamde culturele rechten.47 Deze rechten
bestaan uit het recht op ongehinderde en waardige representatie van de culturele identiteit en
daarnaast ook het recht op behoud en het uitdragen van de culturele identiteit.48 Dit culturele
aspect is een belangrijk onderdeel van het hedendaags burgerschap in plurale samenlevingen.
Cultural citizenship refereert aan die punten waar culturele expressie een onderdeel
uitmaakt van de rol van burger. Deze punten kunnen worden verdeeld in culturele aspecten en
burgerschapsaspecten. Bij de culturele aspecten gaat het onder andere om het uitdragen van
identiteit, samenhorigheid en diversiteit. Bij de burgerschapsaspecten gaat het onder andere
om participatie en verantwoordelijkheid. Elk van deze punten komt door culturele expressie tot
uiting. Met behulp van deze punten doen mensen een beroep op hun culturele rechten.49 Het is
hierbij belangrijk om op te merken dat de factor cultuur burgers in staat stelt een identiteit
aan te nemen, zich tot elkaar te verhouden, om zich te verbinden, om zich te kunnen uiten en
om elkaar te kunnen begrijpen. Op deze manier is cultuur een noodzakelijk ingrediënt voor
processen van binding, gemeenschapsopbouw en reflectie op deze bindingsprocessen.50 Om
deze reden is het niet verwonderlijk dat de notie van cultuur in het hedendaagse burgerschap
een prominente rol krijgt toebedeeld. Cultuur en ook de actieve deelname aan cultuur spelen
een belangrijke rol in de totstandkoming van burgerschap. Cultuurwetenschapper Audrey Yue
stelt bovendien dat er aan de mate van cultuurparticipatie kan worden afgemeten in hoeverre
er cultural citizenship is gerealiseerd.51 In het tweede hoofdstuk wordt het concept
cultuurparticipatie en haar relatie tot het cultureel burgerschap verder uitgewerkt.
Volgens socioloog Jan Pakulski moet cultural citizenship worden benaderd als een soort
claim om opgenomen te worden in de sociale gemeenschap. Deze claims moeten worden
gezien in het licht van het terugtreden van de welvaartsstaat en de klassenmaatschappij en de
formering van nieuwe sociale en culturele verenigingen die zich concentreren op de rechten
van verschillende groepen, van kinderen tot gehandicapten.52 Deze ontwikkelingen kunnen alle
drie worden verbonden met de opkomst van de civil society, welke in de volgende paragraaf
aan bod zal komen. De notie van cultural citizenship past niet meer binnen de oude ideeën
over burgerschap zoals die werden gepresenteerd door Marshall. Cultural citizenship zal in zijn
eigen hedendaagse context moeten worden benaderd. Het toenemende belang van de civil
society speelt hierbij een belangrijke rol. Om dit verband tussen de civil society en cultural
citizenship aan te wijzen is het belangrijk om eerst te kijken naar de betekenis en de
totstandkoming van de civil society.

47 (Delanty, 2002, p. 66)
48 (Pakulski, 1997, p. 77)
49 (Delanty, 2002, pp. 65-66)
50 (Hermes, 2006, p. 303; Yue, 2009, p. 268)
51 (Yue, 2009, p. 269)
52 (Pakulski, 1997, p. 80; Stevenson, 2003, p. 7)

23

1.4 Civil society

1.4.1 Ideaalbeeld
Vanaf het einde van de twintigste eeuw is er sprake van een wereldwijde opkomst van
georganiseerde, private vrijwillige activiteiten, aldus de Amerikaanse beleidswetenschapper
Lester M. Salamon. Volgens deze specialist op het gebied van de non-profitsector betekent dit
niet dat er hiervoor geen sprake was van goede doelen en wederzijdse behulpzaamheid.
Integendeel, vrijwillige activiteiten en vrijwilligersorganisaties hebben lange tijd bestaan in
samenlevingen over de gehele wereld. Deze initiatieven komen onder andere voort uit
religieuze impulsen, sociale beweegredenen, culturele of professionele belangen, gevoelens
van solidariteit en wederkerigheid en altruïsme. De toename in het aantal en de soorten non-
profitorganisaties, maatschappelijke organisaties zonder winstoogmerk, is echter enorm
gestegen in de laatste jaren van de twintigste eeuw en het begin van de 21ste eeuw. Salamon
ziet de hedendaagse opkomst van deze non-profitsector als een vorm van civil society.53 De
term civil society kent geen officiële of algemeen geaccepteerde definitie, omdat de meningen
uiteenlopen over wat wel bij de civil society hoort en wat niet, wat bijdraagt aan een civil
society en wat niet. Deze onenigheid maakt de discussie over de civil society lastig, omdat
men andere definities hanteert.54
Over het algemeen wordt onder een civil society een sfeer van vrijwillige associaties
verstaan, die naast de markt en de staat wordt geplaatst. Een associatie is een vereniging van
personen, organisaties of landen. De sfeer van vrijwillige associaties bestaat uit verenigingen,
pressiegroepen, sociale bewegingen, kerken, soms ook informele netwerken, familierelaties en
de non-profitsector. Daarnaast wordt de civil society in de meeste gevallen als iets
nastrevenswaardig gezien. De civil society lijkt het antwoord te zijn op vraagstukken over
sociale cohesie, individualisering van de samenleving en de kloof tussen politiek en burgers.
Op deze manier wordt de civil society een politiek en maatschappelijk ideaalbeeld. 55 Salamon
vergelijkt het belang van de opkomst van de civil society in de late twintigste en vroeg 21ste
eeuw met het belang van de opkomst van de natiestaat in de late negentiende en vroege
twintigste eeuw.56 Hieruit blijkt dat de civil society een belangrijke rol speelt in de huidige tijd.

1.4.2 Opkomst van de civil society
Het idee van civil society is volgens Salamon onder andere ontstaan als gevolg van de
globalisering, de groeiende internationale onderlinge connectiviteit van mensen en instituties.

53 (Salamon, 2005, p. 137)
54 (Dekker, 2002, p. 9)
55 (Dekker, 2002, p. 9)
56 (Salamon, 2005, p. 137)

24

Salamon wijst verschillende verwante internationale ontwikkelingen aan, die hebben
bijgedragen aan de wereldwijde civil society sector. Deze ontwikkelingen, nieuwe
communicatietechnieken, het opkomende neoliberalisme, de aandacht voor sociaal kapitaal en
de opkomst van sociale entrepreneurs, hebben een belangrijke bijdrage geleverd aan de groei
van de civil society en zullen hier worden toegelicht.
De laatste decennia hebben ontwikkelingen in geavanceerde communicatietechnieken
en de toename van geletterdheid een grote vlucht genomen. Beide ontwikkelingen hebben de
groei van de civil society op grote schaal gestimuleerd en beïnvloed. Door moderne digitale
communicatietechnieken hebben mensen steeds eenvoudiger toegang tot informatie en door
een toename van geletterdheid kunnen meer mensen deze informatie opnemen en
interpreteren. Deze verspreiding en toegankelijkheid van kennis heeft grote gevolgen gehad
voor het zelfbewustzijn van burgers. Burgers worden zich namelijk bewust van het gegeven
dat hun situatie veranderlijk is en dat elders misschien betere leefomstandigheden zijn.
Burgers worden zich ook steeds meer bewust van kwesties rond gender, milieu en etniciteit en
interesseren zich meer voor mensenrechten. Op deze manier hebben moderne informatie- en
communicatietechnieken bijgedragen aan de opkomst van het burgeractivisme. Deze
geavanceerde communicatietechnieken hebben ook bijgedragen aan de verspreiding van
ideeën over empowerment en mensenrechten. Deze verspreiding leidde tot een toegenomen
aandacht voor associaties die deze waarden bevochten en zo kon de civil society groeien.57
Een andere factor die heeft bijgedragen aan de groei van de civil society sector is de
opleving van het economisch liberalisme in de jaren tachtig van de twintigste eeuw. De kern
van het politieke denken in het neoliberalisme bestond uit de kritische bevraging van de
competenties van de natiestaat om de moderne problemen rond het sociale welzijn en de
milieu- en ontwikkelingsproblemen te kunnen hanteren. Binnen het neoliberalisme wordt de
natiestaat ervan beschuldigd dat zij initiatieven vanuit de samenleving onderdrukt en een
onverantwoordelijk bureaucratisch systeem creëert.58 Aanhangers van het neoliberalisme
willen om deze reden de taken van de overheid verminderen en de rol van de markt en de
private bedrijvensector vergroten.
Het neoliberalisme heeft daarnaast ook bijgedragen aan nieuwe aandacht voor de non-
profitsector en filantropie, omdat deze sectoren geacht worden om samen de problemen in de
verzorgingsstaat op te lossen wanneer subsidies en sociale regelgeving worden opgeheven. In
landen als de Verenigde Staten en Groot-Brittannië is echter al gebleken dat privé- en
bedrijfsfilantropie de financiële tekorten als gevolg van de terugtrekking door de overheid niet
in zijn geheel konden opvangen.59 In Nederland is dit proces, waarbij de overheid sponsoring
en mecenaat introduceert als alternatieve financieringsmogelijkheden voor de
overheidssubsidies, eigenlijk pas de laatste jaren op gang gekomen. Het is echter nog maar de

57 (Salamon, 2005, p. 138)
58 (Salamon, 2005, p. 139)
59 (Salamon, 2005, p. 139)

25

vraag of de financieringstekorten die ontstaan door de huidige cultuurbezuinigingen, volledig
kunnen worden opgevangen door de particuliere en bedrijfsmatige financiering. In het derde
hoofdstuk zal ik dieper ingaan op de ambities van de Nederlandse overheid met het
cultuurmecenaat.
De afgelopen jaren is de aandacht voor het sociaal kapitaal in de samenleving
wereldwijd gestegen. Het sociaal kapitaal, wat verwijst naar het onderling vertrouwen, het
hanteren van normen van wederkerigheid en het bestaan van netwerken, is een essentiële
voorwaarde voor democratie en economische groei. Ten gevolge van processen van
globalisering, pluralisering en modernisering is er een wijdverbreide angst ontstaan voor een
teruggang in sociaal vertrouwen. Deze angst heeft geleid tot hernieuwde aandacht voor de civil
society, omdat deze zou bijdragen aan de oplossing voor dit probleem. In het Nederlandse
overheidsbeleid wordt deze angst vertaald in beleidsmaatregelen die zijn gericht op het
versterken van de sociale cohesie. Een voorbeeld van een beleidsinstrument om dit doel te
behalen, is de subsidie voor community art, een kunstvorm die ontstaat in de samenwerking
tussen kunstenaars en niet-kunstenaars in een gemeenschap. Deze kunstvorm wordt
gesubsidieerd met de verwachting dat zij het onderlinge contact tussen mensen bevordert. Bij
community art projecten wordt kunst gebruikt om mensen met elkaar in contact te brengen en
met elkaar te verbinden. Tegelijkertijd stimuleert community art sociale vaardigheden, zoals
samenwerken en verantwoordelijkheid.60 Dit zijn belangrijke kernwaarden binnen de civil
society, en zo dragen deze subsidies niet alleen bij aan de toename van sociaal kapitaal, maar
ook aan de ontwikkeling van een civil society.
Een andere reden voor de wereldwijde groei van de civil society, is de stijging in het
aantal sociale entrepreneurs die sociale associaties wilden opzetten. Deze stijging is in grote
mate te danken aan de groei van de wereldeconomie in de jaren zestig en zeventig, die heeft
bijgedragen aan een grote wereldwijde professionele middenklasse van dokters, advocaten,
wetenschappers, leraren en ingenieurs. Deze geleerde elite raakte politiek en sociaal
gefrustreerd door onderdrukkende politieke regimes. In dit klimaat keerden een groot deel van
deze middenklasse zich tot non-gouvernementele organisaties en verenigingen. De opkomst
van deze nieuwe groep sociale entrepreneurs was essentieel voor de opkomst van private non-
profit organisaties, die op hun beurt hebben bijgedragen aan de opkomst van de civil society.61

1.4.3 Civil society en globalisering
De genoemde historische ontwikkelingen, verwant aan het fenomeen van globalisering, hebben
bijgedragen aan het ontstaan van de wereldwijde civil society sector. Tegelijkertijd voegen de
verenigingen uit de civil society sector ook nieuwe dimensies toe aan het fenomeen van
globalisering. Nationale vrijwillige associaties die zich vormden rond specifieke onderwerpen of

60 (Ranshuysen, 2010, pp. 51-53; Salamon, 2005, pp. 139-140)
61 (Salamon, 2005, p. 140)

26

industrieën, hebben de globalisering in deze onderwerpen gevolgd, door globale verbanden te
zoeken met gelijke associaties in het buitenland. Op deze manier konden deze associaties via
deze verbindingen tussen nationale organisaties op globale schaal actie ondernemen. Een
voorbeeld van een dergelijke globale organisatie is Amnesty International. Dit is een
onafhankelijke beweging die zich inzet voor slachtoffers van schendingen van mensenrechten.
Amnesty heeft drie miljoen leden, donateurs en vaste begunstigers in meer dan 150 landen.
Zij ontstond doordat een Engelse advocaat zich bekommerde om het lot van buitenlandse
gevangenen. Het feit dat deze Engelse advocaat op de hoogte was van deze buitenlandse
gevangenen was een direct gevolg van globalisering, de toenemende onderlinge verbindingen
in de wereld. Amnesty International zorgt op globaal niveau voor verdere bekendheid rond het
onderwerp mensenrechten doordat zij internationaal bekend is en veel erkenning geniet. Dit
voorbeeld van Amnesty illustreert dat de opkomst van de civil society en haar organisaties
zowel een consequentie als oorzaak van globalisering is. De civil society en globalisering zijn
op deze manier onderling gerelateerd.62
Terwijl het proces van globalisering vorderde, heeft de civil society haar plek ingenomen
als een in toenemende mate belangrijke en prominente, sociale, economische en politieke
kracht. De globale civil society sector en het bredere proces van globalisering zijn onderdeel
van dezelfde familie, elk met zijn eigen oorsprong en ontwikkeling, maar tegelijkertijd ook
beïnvloed door elkaars oorsprong en ontwikkeling. Om deze reden is het belangrijk om de
onderlinge verbinding tussen deze twee begrippen goed te begrijpen.63 Daarnaast hebben
beide begrippen ook invloed op de notie van burgerschap. Globalisering heeft, zoals in
paragraaf 1.2 beschreven grote invloed gehad op het denken over burgerschap. Hoe de civil
society invloed heeft gehad op het denken over burgerschap, wordt toegelicht aan het einde
van dit hoofdstuk.

1.4.4 Nederlandse civil society
De civil society staat de afgelopen decennia hoog op de agenda van Nederlandse politici,
beleidsmakers en wetenschappers. Politicoloog en hoogleraar Civil Society aan de universiteit
van Tilburg, Paul Dekker, doet onderzoek naar de civil society in Nederland. Waar de civil
society eerder tegenover de staat en tegenover de markteconomie werd geplaatst, wordt deze
de laatste jaren tegen een derde onderwerp afgezet, namelijk de 'moderne samenleving', die
men gekenmerkt acht door individualisme, onverschilligheid en fragmentering. In Nederland
lijkt de civil society als beleidsmatige oplossing te dienen voor sociale vraagstukken in de
samenleving. De positie van de politiek verschuift in deze discussie naar de achtergrond en de
rol van de burger neemt een steeds prominentere plaats in.64 Dekker constateert dat veel

62 (Amnesty, 2010; Salamon, 2005, p. 137)
63 (Salamon, 2005, p. 150)
64 (Dekker, 2002, pp. 13, 15)

27

politici de term civil society zeer breed inzetten als omschrijving van het gebied waar
ouderwetse overheidstaken worden afgeworpen en dienen te worden opgepakt door vrijwillige
verbanden van burgers, zelfredzame individuen of commerciële initiatieven. 65 Er bestaan onder
burgers, politici en theoretici heel verschillende duidingen van de civil society. Deze scriptie
behandelt de theoretische invalshoek van Dekker en het beleidsmatige gebruik van de civil
society door de Rijksoverheid.
Dekker maakt onderscheid tussen twee benaderingen van de civil society. De eerste
benaderingswijze gaat in op de civil society op institutioneel niveau. De civil society is dan het
domein in de maatschappij waarin verenigingen of vrijwillige associaties dominant zijn. Dit
domein bestaat onder andere uit het lokale verenigingsleven, ideële belangenorganisaties,
recreatieve clubs en serviceorganisaties. Deze benadering van de civil society op institutioneel
niveau wordt zichtbaar in figuur 1.2.

Figuur 1.2 ‘Locating civil society’ door Mark Warren

Bron: Dekker, P. (2002): 14.

In deze figuur worden media van maatschappelijke organisatie of coördinatie gekruist met drie
niveaus van dichtheid van sociale relaties. De media van maatschappelijke organisatie zijn

65 (Dekker, 2004, p. 15)

28

„power‟, de (wettelijke en bestuurlijke) macht, „social norms & communication‟, (normatieve en
discursieve) invloed en „money‟, geld. De civil society staat in het midden van deze figuur. Het
gaat hier om de civil society als het deel van de maatschappij waarin burgers buiten de
privésfeer vrijwillige verbanden met elkaar aangaan en zich om gemeenschappelijke
aangelegenheden bekommeren. In de figuur is te zien dat de maatschappelijke organisatie van
de civil society sterk wordt beïnvloedt door sociale normen en communicatie en niet zozeer
door macht of geld. De associaties in de civil society zijn organisaties die hun kracht primair
ontlenen aan associatieve relaties. De associaties bevinden zich echter ook buiten het domein
van de civil society, in andere delen van de maatschappij en nemen daar trekken over van de
institutionele context waar zij zich in bevinden. Op deze manier vervagen de grenzen van de
civil society. De civil society is het domein van associaties waarin associatieve relaties centraal
staan. Sommige van deze associaties gaan echter geleidelijk over in associaties die zijn
verbonden met de staat en de markt.66 Hierdoor vervaagt de grens tussen de civil society en
de „political society‟ en de „economic society‟.
De tweede benadering van de civil society is de civil society als ideaaltypische
omschrijving van een manier van maatschappelijk ordenen en coördineren. Dekker heeft in
tabel 1.1 een ideaaltypische schets gegeven, naar voorbeeld van Streeck en Schmitter (1985)
van vier modellen van maatschappelijke ordening. In deze tabel worden de kenmerken en
onderlinge verschillen tussen de ideaaltypen overzichtelijk in kaart gebracht.67 In de meeste
organisaties zijn deze organisatievormen echter niet zo strikt gescheiden en wordt een
combinatie van deze ordeningsprincipes terug gevonden. In beide visies, zowel op
institutioneel niveau als op het niveau van maatschappelijke ordening, vormen organisaties die
zijn gebaseerd op vrijwillige associatieve relaties, de kern van de civil society.

66 (Dekker, 2002, p. 14)
67 (Dekker, 2002, p. 15; Seligman, 1993, pp. 157-158)

29

Tabel 1.1 Kenmerken van gemeenschap, markt, staat en civil society als ideaaltypen van de
maatschappelijke ordening
Gemeenschap Markt Staat Civil society
leidend solidariteit concurrentie hiërarchie vrijwilligheid
principe
dominante gezinnen, ondernemingen bureaucratieën verenigingen
factoren buurten
voorwaarde toerekening koopkracht wettelijke commitment
Kenmerken

voor deelname bevoegdheid
besluit- consensus vraag en gezaghebbend discussie
vormingsregel aanbod oordeel
transactie- achting geld dwang argumenten
middel
goederen solidaire private collectieve -
goederen goederen goederen
externe wederzijdse verantwoorde- zekerheid, sociaal
effecten genegenheid, lijkheid rechtvaardigheid kapitaal,
collectieve publieke
identiteit opinievorming
Bron: Dekker (2002): 12.

Deze tabel wordt uitgebreider besproken in het derde hoofdstuk in vergelijking met het
mecenaat. Dit hoofdstuk gaat in op de verwachtingen rond de civil society, die Dekker heeft
terug gebracht tot twee zaken, namelijk publieke opinievorming en sociaal kapitaal. Deze
positieve externe effecten van de civil society zijn voor een groot deel het gevolg van de
vrijwillige associaties. Deze associaties stimuleren namelijk de vorming van een politieke wil in
de samenleving en zetten aan tot samenwerking en daarmee tot sociaal kapitaal.

1.4.5 Publieke opinievorming
Met de aspiratie van publieke opinievorming wordt de politieke kant van de civil society naar
voren gehaald. De publieke opinievorming in een civil society verwijst naar processen van
collectieve wilsvorming en reflectie. Zij reikt van gesprekken tussen burgers via demonstraties
en beleidsbeïnvloeding van pressiegroepen tot parlementaire debatten. Deze verschillende
vormen van communicatie over en weer tussen burgers en overheden draagt bij aan de
identificatie van collectieve problemen in de samenleving. De vrijwillige associaties
(verenigingen) in de civil society spelen een belangrijke rol in het proces van publieke
opinievorming. Via informatieverschaffing, sociale stimulering en organisatorische mobilisatie
van politieke participatie en de bevordering van burgerschapsvaardigheden zoals
organisatorische en communicatieve vaardigheden, wordt de bijdrage aan de publieke
opinievorming verwacht. Door deze publieke opinievorming trachten de associaties invloed uit
te oefenen op het overheidsbeleid. Deze vrijwillige associaties reageren op wat de overheid
doet, beïnvloeden de politiek in staatsverband en leveren op deze manier een belangrijke

30

bijdrage aan het democratisch bestuur. De organisatievorm van de vereniging maakt
collectieve actie mogelijk en brengt in bredere kring processen van wilsvorming en identificatie
van gemeenschappelijke belangen op gang. Dit gebeurt onder andere doordat deze
verenigingen onderlinge netwerken vormen waarmee ze als maatschappelijk middenveld een
tegenmacht kunnen vormen voor de overheid.68

1.4.6 Sociaal kapitaal
Met de aspiratie van sociaal kapitaal wordt de sociale kant van de civil society benadrukt.
Volgens Dekker bestaat het sociaal kapitaal uit 'het in netwerken opgeslagen vermogen tot
samenwerking'.69 Dit vermogen, wat wordt opgeslagen in sociale netwerken, bestaat uit
normen en vertrouwen. Deze normen benadrukken in het algemeen het belang van
gemeenschapszin en wederzijdse zorg en verantwoordelijkheid in de maatschappij. Hierbij kan
gedacht worden aan deugden als bescheidenheid, plichtsbesef ten aanzien van de
gemeenschap, openheid voor het onbekende en tolerantie tegenover vreemdelingen. Met
vertrouwen wordt verwezen naar sociaal vertrouwen. Dit sociaal vertrouwen bestaat uit het
vertrouwen in de medemens en is een belangrijke indicator voor sociaal kapitaal.70 Wanneer er
geen sociaal vertrouwen is, zal er ook geen sociaal kapitaal zijn. Gezamenlijk maken deze
eigenschappen van normen en vertrouwen samenwerking binnen deze netwerken mogelijk.
Deze driedeling van netwerken, normen en sociaal vertrouwen vormt een stevige fundatie voor
collectieve actie en bevordert de samenwerking tot wederzijds voordeel.
Dekker ontleent zijn definiëring van sociaal kapitaal aan de Amerikaanse politicoloog
Robert Putnam. Hij meent dat sociaal kapitaal „refers to features of social organization, such as
trust, norms, and networks, that can improve the efficiency of society by facilitating
coordinated action.‟ Dat is echter niet het enige, sociaal kapitaal verwijst ook naar
„connections among individuals – social networks and the norms of reciprocity and
trustworthiness that arise from them.‟71 Hieruit blijkt dat het sociaal kapitaal is gericht op
samenwerking en collectieve actie. Hier onderscheidt het zich van het sociale kapitaal van de
socioloog Pierre Bourdieu, waar het voornamelijk gaat om kapitaal voor de persoonlijke winst.
Doordat het sociaal kapitaal van Putnam is verankerd in netwerken, onderscheidt het zich van
een „voor samenwerking bevorderlijke cultuur of een geheel van coöperatieve en
gemeenschapsgezinde houdingen van individuen‟.72 Bij het sociaal kapitaal gaat het dus om de
onderlinge vertrouwensbanden die een positieve uitkomst hebben voor de gemeenschap, de
burgers en de samenwerking zelf.

68 (Dekker, 1999, p. 16; 2002, pp. 19, 21)
69 (Dekker, 2002, p. 21)
70 (Dekker, 1999, pp. 22-23)
71 (Dekker, 2002, p. 20 Citaat Putnam in Dekker)
72 (Dekker, 2002, p. 23)

31

Deze externe effecten van de civil society zijn van belang voor de bestudering van
cultural citizenship omdat een communicatieve civil society cultural citizenship kan produceren,
waarbij het publiek kan leren van elkaars standpunten. De civil society is hierdoor nauw
verbonden met het idee van cultural citizenship.

1.4.7 Civil society en cultural citizenship
De notie van cultural citizenship heeft onder andere te maken met de ontwikkeling van een
samenleving die is gebaseerd op gelijkwaardige communicatie. In deze samenleving kunnen
mensen rekenen op bepaalde rechten en krijgen zij de kans om zich uit te spreken, in de
wetenschap dat de samenleving zal luisteren. Deze democratische samenleving wordt in stand
gehouden door formele instituties en procedures, en het behoud van een civil society waar
rechten van communicatie en dialoog een noodzakelijke prioriteit hebben over alle andere
sociale en economische rechten. Waar het kapitalistische systeem slechts de rechten van de
gegoede bovenlaag institutionaliseerde, wordt in de ideale civil society de alledaagse praktijk
van democratische communicatie „geïnstitutionaliseerd‟. Deze communicatieve basis is de grote
kracht van de civil society. Een sterke civil society verzekert dat haar communicatieve basis
nooit wordt verdrongen door de media van geld of macht. 73 De verhouding tussen de
verschillende media, macht, communicatie en geld, en de verschillende maatschappelijke
ordeningsprincipes, respectievelijk staat, civil society en de markt, wordt zichtbaar in figuur
1.2 en tabel 1.1
Cultural citizenship is een belangrijk onderdeel en ook voorwaarde van de civil society.
Cultural citizenship gaat over mensen die zich door hun culturele uitingen tot elkaar verhouden
en verbindingen met elkaar aangaan en zo met elkaar een civil society kunnen creëren.
Tegelijkertijd draagt de civil society ook bij aan het cultural citizenship doordat zij onderlinge
communicatie garandeert waardoor burgers van elkaar leren en cultural citizenship wordt
gestimuleerd. Cultural citizenship en de civil society zijn op deze manier onderling afhankelijk
van elkaar. Dit is een belangrijke constatering, omdat dit betekent dat bij de bestudering van
cultural citizenship ook rekening moet worden gehouden met het bestaan en functioneren van
een civil society.

In dit hoofdstuk is duidelijk geworden op welke manier en onder welke omstandigheden het
denken over burgerschap en de civil society zich heeft ontwikkeld. Processen als globalisering
en pluralisering zijn een belangrijke motor geweest voor het nadenken over burgerschap en de
samenleving. In een tijd waar nationaal burgerschap steeds meer verliest aan betekenis door
de afnemende dominantie van de natiestaat en de opkomst van de civil society, komt er steeds

73 (Stevenson, 2003, pp. 19, 22)

32

meer ruimte voor een nieuwe vorm van burgerschap, cultural citizenship. Dit hoofdstuk begon
met het gegeven dat het burgerschap geen vaste of definitieve betekenis heeft, ditzelfde geldt
voor het cultural citizenship en de civil society. Dit maakt dat deze begrippen voor meerdere
interpretaties open staan en op meerdere manieren worden gebruikt. In het volgende
hoofdstuk ga ik dieper in op de ontwikkeling van burgerschap in Nederland en de betekenis
van het cultureel burgerschap in het Nederlandse overheidsbeleid.

33

2 Cultureel burgerschap in Nederland

Aan het begin van de negentiende eeuw werd de term burger geassocieerd met een zekere
cultuurloosheid. Dit lijkt haaks te staan op het gegeven dat de termen burger en cultuur in de
21ste eeuw worden samengevoegd in het begrip cultureel burgerschap. Deze ogenschijnlijke
tegenstrijdigheid is het gevolg van de veranderde betekenis van zowel het burgerbegrip als het
cultuurbegrip. In de negentiende eeuw was het burgerbegrip vooral een klasse-aanduiding. De
burgerij bestond in die tijd uit de middenklasse van de maatschappij. Zij had weliswaar een
hogere status dan de boeren, handswerklieden en handelaars, maar had minder aanzien en
macht dan de rijke burgerij en de adel. De notie van cultuur werd in de negentiende eeuw
vooral opgevat als hoge of elitaire cultuur. Deze verheven vorm van cultuur was alleen
weggelegd voor de rijke burgerij en de adel, terwijl burgers werden geassocieerd met
cultuurloosheid en stijlloosheid.74 De categorisering van culturele uitingen in hoge en lage
cultuur werd gebruikt om klassenverschillen in de samenleving te bevestigen. Hoewel het
onderscheid tussen hoge en lage cultuur nooit volledig is verdwenen, hebben kruisbestuivingen
tussen artistieke disciplines ervoor gezorgd dat de grenzen tussen hoog en laag in de 21 ste
eeuw zijn vervaagd. Het begrip cultuur betreft niet meer alleen de hoge kunsten, maar het
hele terrein van de kunsten. Cultuur wordt in de 21ste eeuw ook steeds vaker als proces of
praktijk benaderd. Deze hedendaagse interpretatie van cultuur komt in dit hoofdstuk aan bod.
Daarnaast heeft ook het burgerbegrip de nodige transformaties ondergaan. Zo wordt zij niet
meer gekoppeld aan een sociale hiërarchische orde zoals in de negentiende eeuw. Ook de
huidige Nederlandse betekenis van het burgerbegrip komt in dit hoofdstuk aan bod.
In dit hoofdstuk ga ik in op de verbinding tussen cultuur en burgerschap, de
culturalisering van het burgerschap en het cultureel burgerschap in Nederland. Alvorens het
cultureel burgerschap te bespreken ga ik in op de maatschappelijke ontwikkelingen die hebben
bijgedragen aan de aandacht voor cultuur in relatie tot burgerschap en burgerschap in het
algemeen. De Nederlandse burger krijgt anno 2011 een prominente rol toegedicht in de
maatschappij door de regering in de vorm van actief burgerschap. Deze rol past goed in het
beeld van de civil society uit het eerste hoofdstuk. Tegelijkertijd vindt er een culturalisering van
het burgerschap plaats. Beide ontwikkelingen hebben de nodige consequenties voor de rol van
de burger in de Nederlandse samenleving. Tot slot kijk ik in dit hoofdstuk hoe het cultureel
burgerschap zich verhoudt tot het ideaalbeeld van de civil society.

74 (Velde, 1998, pp. 169, 173)

34

2.1 Burgerschap in de twintigste en 21ste eeuw
De aandacht voor burgerschap is niet alleen in de Nederlandse media en politiek toegenomen,
maar ook in de academische wereld. Dit bewijst de instelling van de bijzondere leerstoel Actief
Burgerschap aan de Universiteit van Amsterdam (UvA) in 2005. Vanuit deze leerstoel wordt
wetenschappelijk onderzoek gedaan naar de bevordering van actief burgerschap in de
hedendaagse maatschappij. Dit onderzoek staat (mede) onder leiding van Evelien Tonkens,
bijzonder hoogleraar bij de afdeling Sociologie en Antropologie van de UvA. Actief burgerschap
wordt vanuit de leerstoel gedefinieerd als 'het (leren) deelnemen aan en verantwoordelijkheid
dragen voor de publieke zaak.'75 De instelling van deze leerstoel is een direct gevolg van de
actualiteit van actief burgerschap. Actief burgerschap is hét nieuwe doel in veel beleidsteksten,
congressen en artikelen. De term verwijst dan meestal naar de verwachtingen van de
uitvoering van het burgerschap door burgers.
Tonkens constateert dat politici, beleidsmakers en maatschappelijke organisaties veel
verwachten van het actief burgerschap. Zij zien het actief burgerschap als de oplossing voor
maatschappelijke problemen, zoals het gebrek aan sociale cohesie, asociaal gedrag, sociale
uitsluiting en de kloof tussen burgers en politiek bestuur. Deze problemen zouden volgens
politici en beleidsmakers gebaat zijn bij een actieve vorm van burgerschap. Deze
verwachtingen komen in paragraaf 2.3.2 aan bod. Nederlanders zouden als verantwoordelijke,
fatsoenlijke, zorgzame en dialogische burgers een oplossing kunnen bieden voor deze
problemen.76 Deze omschrijving van actief burgerschap past in het idee van de civil society
zoals deze in het eerste hoofdstuk werd geschetst. De verhouding tussen actief burgerschap en
de civil society wordt verder uitgewerkt in paragraaf 2.1.4.
Het idee dat burgers meer verantwoordelijkheid moeten nemen, leeft niet alleen bij
beleidsmakers en politici. Een stijgend aantal Nederlanders gelooft dat burgers meer
verantwoordelijkheid moeten nemen. Meer Nederlanders nemen afstand van het idee van de
verzorgingsstaat en zien een zekere mate van zelfredzaamheid als ideaal.77 Er ontstaat zo een
groeiend maatschappelijk draagvlak voor een kleinere overheid en meer verantwoordelijkheid
voor burgers, met andere woorden: actief burgerschap.

2.1.1 Burgerschap in de verzorgingsstaat
De huidige betekenis van het Nederlandse burgerschap is het resultaat van een combinatie van
historische, politieke en (inter)nationale factoren. Zo heeft de historische ontwikkeling van het
Nederlandse staatssysteem in belangrijke mate bijgedragen aan de hedendaagse interpretatie
van burgerschap. De invulling van burgerschap als actief burgerschap, vindt zijn oorsprong in

75 (Tonkens, 2005)
76 (Tonkens, 2009, p. 7)
77 (Giesen, 2011a, p. 6)

35

Idealen in het cultuurbeleid. Een onderzoek naar het denken over cultureel burgerschap, cultuurmecenaat en civil society

Idealen in het cultuurbeleid. Een onderzoek naar het denken over cultureel burgerschap, cultuurmecenaat en civil society

Recomendados

Recomendados

Más contenido relacionado

Similar a Idealen in het cultuurbeleid. Een onderzoek naar het denken over cultureel burgerschap, cultuurmecenaat en civil society

Similar a Idealen in het cultuurbeleid. Een onderzoek naar het denken over cultureel burgerschap, cultuurmecenaat en civil society (20)

Idealen in het cultuurbeleid. Een onderzoek naar het denken over cultureel burgerschap, cultuurmecenaat en civil society