φιλαναγνωσία, ποίηση

1. «Φωνή πατρίδας μέσα από την ποίηση»
(Μια παρουσίαση της τρίχρονης δράσης του Λογοτεχνικού μας
Ομίλου 2011-2014. Ομιλία της κ. Δώρας Μέντη στην «Ημερίδα
Φιλαναγνωσίας» που οργάνωσε ο Όμιλος στην Ευαγγελική Σχολή
Σμύρνης, στις 10 Μαϊου 2014)
Τίτλος είναι αυτός; Είναι περίεργοι αυτοί οι φιλόλογοι. Τι θέλει
να πει ο ποιητής; Τι είναι πατρίδα μας; Για να συνεννοούμαστε,
κοινόχρηστες λέξεις σαν κι αυτές στις ανθρωπιστικές σπουδές
επενδύονται ιδιαίτερα με ιστορική και συναισθηματική αξία. Τι
σημαίνουν όμως;
]
Τα τρία τελευταία χρόνια, στην προσπάθειά μου να συνθέσω μιαν
«αναπαράσταση», άντλησα υλικό από τη λογοτεχνία και τις τέχνες.
Πίσω από το πενιχρό παρόν, όλα, ακόμα και οι σημερινές ειδήσεις είναι
μια κουραστική διήγηση «για κείνους που βαριούνται τα λόγια των
παλιότερων», σύμφωνα με την επίγνωση του Μανόλη Αναγνωστάκη.
Καμιά αρχαία ένδοξη πατρίδα και καμιά νεότερη «Ελλάδα που
πληγώνει» δεν αφορά τα παιδιά μας, αφορά όμως εμάς που κάθε μέρα
ανάμεσα στους τοίχους το παλεύουμε. Σύμφωνα με αυτήν την οπτική, η
κινηματογραφική οθόνη έπλασε μερικές εικόνες και ορισμένοι
δημιουργοί της ιστορίας ήρθαν στο σχολείο μας: Η μητριά πατρίδα που
δεν δίνει επιλογές και ωθεί στη μετανάστευση, με τις «Νύφες» του
Παντελή Βούλγαρη και τη δυναμική παρουσία της Ιωάννας
Καρυστιάνη.

2. Ο Αργύρης Σφουντούρης, μια μαχόμενη συνείδηση απέναντι στα
εγκλήματα και την αναβίωση του ναζισμού, με το ντοκιμαντέρ «Ένα
τραγούδι για τον Αργύρη». Η νοσταλγία της παιδικής ηλικίας του ’60
και «Το δέντρο που πληγώναμε» του Δήμου Αβδελιώδη.
Μαζί με το στενό πυρήνα, κατά μέσο όρο 25 αφοσιωμένων
συνοδών, κάποια σαββατοκύριακα βγήκαμε έξω από το σχολείο και την
ψάξαμε βαθύτερα: από τη «Μικρά Αγγλία» της Ιωάννας Καρυστιάνη ως
τη θεατρική τριλογία της αθηναϊκής γειτονιάς, την «Αυλή των

3. θαυμάτων», «Το μεγάλο μας τσίρκο» και τις «Γειτονιές των Αγγέλων»
του Ιάκωβου Καμπανέλλη.
Μια εικόνα πιο συγκεκριμένη άρχισε να σχηματίζεται. Μικροί
άνθρωποι της καθημερινής ζωής, κι όχι ήρωες ή άγγελοι, μιλούσαν με
τα βάσανα, τους έρωτες και τα τραγούδια τους.
Ήταν ωραία όλ’ αυτά, μια περιδιάβαση.
Όμως το ξύλινο μαγγανοπήγαδο – τ’ αλακάτιν,
κοιμισμένο στον ίσκιο της καρυδιάς
μισό στο χώμα και μισό στο νερό,
γιατί δοκίμασες να το ξυπνήσεις;
Είδες πώς βόγκηξε. Κι εκείνη την κραυγή
βγαλμένη απ’ τα παλιά νεύρα του ξύλου
γιατί την είπες φωνή πατρίδας;

4. Τα ’λεγε κι ο σμυρνιός ποιητής Γιώργος Σεφέρης με τη θυμόσοφη
σκέψη του πρόσφυγα και του ανέστιου στο απόσπασμα από το ποίημα
«Λεπτομέρειες στην Κύπρο» που προηγήθηκε και στο επόμενο από τον
«Τελευταίο σταθμό». Αργά αλλά σταθερά η ποίηση μας άγγιζε, γιατί
ακουμπούσε στη συλλογική συναισθηματική μας μνήμη:
Κι α σου μιλώ με παραμύθια και παραβολές
Είναι γιατί τ’ ακούς γλυκότερα, κι η φρίκη
Δεν κουβεντιάζεται γιατί είναι ζωντανή
Γιατί είναι αμίλητη και προχωράει
Κι όλα άρχισαν, «σχεδόν ανεπαισθήτως», τον Δεκέμβριο του
2012, όταν, σε ανάμνηση των 90 χρόνων από τη μικρασιατική
καταστροφή, η Ευαγγελική Σχολή οργάνωσε τον πρώτο μας μαθητικό
διαγωνισμό, με θέμα αντλημένο από τη ζωή, την ιστορία και τη
μακρόχρονη παρουσία του ελληνισμού στη Σμύρνη. Και να που η
πατρίδα εμφανίστηκε, με αφετηρία τη μικρασιατική μνήμη!
Συμμετείχαν 69 μαθητές Γυμνασίων και Λυκείων με ισάριθμα
κείμενά τους: 35 διηγήματα και 34 ποιήματα. Από τα σχολεία της
Αττικής συμμετείχαν 16 μαθητές. Λάβαμε 8 κείμενα από μαθητές της
Ευαγγελικής και 8 από διάφορα σχολεία του αθηναϊκού κέντρου και των
προαστίων. 42 μαθητές από όλες σχεδόν της περιοχές της Ελλάδας
έστειλαν κείμενά τους στο διαγωνισμό. Οι περισσότεροι προέρχονταν
από τη Θεσσαλία, τη Μακεδονία, το Ηράκλειο Κρήτης, τα νησιά

5. (Μυτιλήνη, Σύρος, Σκιάθος), την Πελοπόννησο. Το πιο ενδιαφέρον
ήταν όμως ότι τα αξιόλογα κείμενα που βραβεύτηκαν, τα δύο πρώτα
ποιήματα συγκεκριμένα, δεν προέρχονταν από μαθήτριες μικρασιατικής
καταγωγής, άρα η ποιοτική συγκίνηση δεν είχε εγγραφεί στα κύτταρά
τους σαν προγονική μνήμη, σαν καημός της προσφυγιάς. Ήταν λοιπόν
μια αντίστροφη αφιέρωση πίσω από την ιδιότυπη συνείδηση, το
ενδιαφέρον, την κατασκευή;
Στον Όμιλό μας «Λογοτεχνία και Δημιουργική Γραφή» άρχισε η
διερεύνηση. Τρεις μήνες μετά, νέα βιωματική δοκιμασία γύρω από την
τραυματική μνήμη, με αφετηρία τη διδασκαλία του ποιήματος του
Κυριάκου Χαραλαμπίδη «Γλυκό του κουταλιού» στους μαθητές της Β
Γυμνασίου. Το απόγευμα της Παρασκευής, 1 Μαρτίου 2013, ο φίλος
ποιητής περνούσε για δεύτερη φορά, μετά από 6 χρόνια, την πόρτα της
μεγάλης μας αίθουσας για να συνομιλήσει με όσους μαθητές και
εκπαιδευτικούς της περιοχής επέλεξαν να έρθουν, για το σπίτι που δεν
του ανήκει πια στην τουρκοκρατούμενη Κύπρο, για το λογοτεχνικό
μύθο και για τη ζωή του σαν ιδιότυπου Οδυσσέα μέσα στην πατρίδα
του.
Μετά τη γνωριμία με τους μαθητές, ο ποιητής απευθύνθηκε σε
ευρύτερο κοινό με την ομιλία του «Μην το ξεχνάς πως Έλληνες είναι
αυτοί». «Μπορεί να μην έχεις το σπίτι σου, Κυριάκο, μα έχεις το
σχολείο σου, όποτε το χρειάζεσαι», τον αποχαιρετήσαμε. Κράτησε την
κουβέντα, κι έβγαλε, φεύγοντας, μια φωτογραφία μπροστά στην πόρτα
μας, εξώφυλλο για την ποιητική του συλλογή «Στη γλώσσα της

6. υφαντικής». Μετά το δεύτερο αυτό, πιο αποφασιστικό, λογοτεχνικό
βήμα, ξετυλιγόταν στο μυαλό μου το κουβάρι της νεότητας, που είναι
στην πραγματικότητα η μόνη μας πατρίδα.
Οι μαθητές μου ήταν πια στην Γ Γυμνασίου, το Σεπτέμβρη. Οι
περσινοί «τρελαντώνηδες» του Ομίλου μου έδειχναν πιο σοβαροί,
κλεισμένοι στα δικά τους μα ανοιχτοί στην εφηβεία τους, τι να τους
λέμε τώρα για πατρίδες. Ανοίγοντας δειλά το λογοτεχνικό χάρτη μαζί με
το συνάδελφο κ. Γιώργο Θώδη, επιχειρήσαμε αρχές Νοέμβρη την
πρώτη διαδρομή ως τη γειτονική Χαλκίδα, ακολουθώντας τα βήματα
του Γιάννη Σκαρίμπα με τη δεκαμελή ομάδα μας της Α Λυκείου, στο
πλαίσιο ευρύτερης εκπαιδευτικής επίσκεψης του Λυκείου στην περιοχή.

7. Για αλλού χτυπούσε όμως η καρδιά και μας καλούσε στο
συμβολικό πρώτο ταξίδι μας. «Μάντεψε, κόπιασε, νιώσε», έλεγε
πλαγίως ο Ελύτης. Ο Ελύτης; Μα ναι ήταν φανερό, αυτός είναι ο
ποιητής της νεότητας και αυτή η πατρίδα καθημερινά μας καλεί «Από
την (οδό) Λέσβου στη Λέσβο!» Υπέροχα! Κανένα από τα 30 μέλη του
Ομίλου μας «Φιλαναγνωσία & Σ. Β.» δεν γνωρίζει το νησί. Μας
περιμένει ένα πρώτο λογοτεχνικό ταξίδι με τη Λέσβο στο επίκεντρο!
Της Αιολικής Σχολής ή του Αιγαίου; Της Ποίησης! Αναζητώντας
τους τόπους και τα τοπία του Οδυσσέα Ελύτη! Διασχολική δράση με τα
κατά τόπους πρότυπα σχολεία, συνεργασία που προτείναμε
υπηρεσιακώς στη Λέσβο και στο Ηράκλειο και έγινε αμέσως αποδεκτή.
Μα ποια πατρίδα πάλι που κι ο Ελύτης δεν ανήκει ουσιαστικά σε
κανένα τόπο, με την κυριολεκτική έννοια του όρου; Γεννήθηκε στο
Ηράκλειο από μυτιληνιούς γονείς, το μεγαλύτερο μέρος της ζωής του
έζησε στην Αθήνα, τα παιδικά του καλοκαίρια σε νησιά του
αργοσαρωνικού, κι αργότερα επέλεγε πιο πολύ τις Κυκλάδες.
Ασχοληθήκαμε αναλυτικά με τη ζωή, τις συντροφιές, την πνευματική
διαμόρφωση και την ποιητική του δραστηριότητα στην Αθήνα,
ψάχνοντας όμως το χαμένο κέντρο του, ανακαλύπταμε διαρκώς τη
Μυτιλήνη:

8. Με τη Μυτιλήνη δεν πρόφτασα να ’χω εμπειρίες. Εν τούτοις, όταν
πηγαίνω εκεί, αισθάνομαι ότι σε κάθε φύλλο της ελιάς υπάρχει η
ταυτότητά μου. Αυτά είναι μυστήρια πράγματα
(Αυτοπροσωπογραφία σε λόγο προφορικό, Ύψιλον 2000, σ. 10)
Από τα κύματα του ανατολικού Αιγαίου με αξίωσε ο θεός ν’
αναδυθώ. Και δεν είναι μόνο ότι οι ρίζες της οικογένειάς μου βυθίζονται
στους ελαιώνες της Λέσβου. Είναι ότι όλη μου η παιδεία, όλη μου η
σταδιοδρομία, στηρίχθηκαν στο λόγο και στη σκέψη των τέκνων της
Αιολίδας και της Ιωνίας.
Κανείς ποιητής σε καμιάν άλλη χώρα δεν μπορεί να καυχηθεί για
ένα, τέτοιου είδους, προνόμιο! Το προνόμιο να γεννηθεί στο χώρο
ακριβώς όπου, πριν δυόμιση χιλιάδες χρόνια, γεννήθηκε η τέχνη που
υπηρετεί και εννοώ βέβαια τη λυρική ποίηση, όπως μας έχει παραδοθεί
και αναπτυχθεί στους κόλπους του δυτικού μας πολιτισμού.
(«Ομιλία στην Εστία Νέας Σμύρνης» (1981), στο Δ.
Νικορέντζος, Ο άγνωστος Ελύτης της Μυτιλήνης, τ. 2, Αιολίδα, σ.
313-316: 314)
Αποφασίσαμε να ψάξουμε περισσότερο όχι μόνο στα βιβλία, τα
ποιήματα και τα θεωρητικά του κείμενα, μα και στις προσωπικές
μαρτυρίες των ανθρώπων που τον γνώρισαν από κοντά. Πρώτος και
αξεπέραστος μάρτυρας και πάλι ο κινηματογραφικός φακός, μέσα από
το αυτοβιογραφικό ντοκιμαντέρ «Οδυσσέας Ελύτης» (2000) του

9. Γιώργου και της Ηρώς Σγουράκη. Πολύ σημαντική στάθηκε η εκκίνηση
της δραστηριότητας μας με την προβολή της ταινίας, την παρουσία και
το σχολιασμό της κ. Σγουράκη.
Σε έναν μήνα, δεύτερος μάρτυρας κλήθηκε ο ποιητής και
μεταφραστής Στρατής Πασχάλης, φίλος του Ελύτη από την ηλικία των
18 χρονών, όταν τον είχε φιλοξενήσει στο μικρό παραθαλάσσιο σπίτι
του στα Μυστεγνά. Λίγο μετά μας επισκέφθηκε ο ποιητής, γραφίστας
και επιμελητής πολλών βιβλίων του Ελύτη Δημήτρης Καλοκύρης. Πιο
αξιόπιστος μάρτυρας ως προς το θέμα της πατρίδας ο μυτιληνιός
Πασχάλης, δεν έκρυψε τη γλυκόπικρη αίσθηση της κοινής
εντοπιότητας, ενώ ο Καλοκύρης επέμεινε στη διάψευση του
κοινόχρηστου λογοτεχνικού μύθου για τον «ποιητή του Αιγαίου».
Ευχαριστούμε και τους δύο, γιατί μας έκαναν να κοιτάξουμε
βαθύτερα και να αναζητήσουμε σε πιο απλά ανθρώπινα αισθήματα και
λέξεις αυτό το ανεξιχνίαστο μυστήριο που πλέον ήταν φανερό ότι
συνέδεε κι εμάς, μες στην ομάδα της «τρελής ροδιάς» μας.
Για κείνο το κάτι ξεχωριστό που το καθένα τους προσκομίζει στο
ύφος της κοινής πατρίδας:
Τιμή στην ελαία, για την εγνωσμένη της φρόνηση.
Στην λουίζα, για την ευγενή της καταγωγή και τους λεπτούς της
τρόπους.
Στο μάρμαρο, για το ένα κάτι απόλυτο που αντιπροσωπεύει.
Στον πευκώνα, για το απτό και μη της παρουσίας του.
Στο νεράντζι, για τον τρόπο που επέτυχε δέκα αιώνες αργότερα να
Συμπυκνώσει την σκέψη των Ιώνων.
Στον θαλασσινό βράχο, για την μνήμη των Πατέρων Πάντων.
Στο απλώς κυανό, για το απείρως παρόμοιο.
(Ελύτης, Ο κήπος με τις αυταπάτες, Ύψιλον 1995, 1999 (2), σ. 25)

10. Την ίδια χρονική περίοδο οι συνεργαζόμενοι κατά τόπους
μαθητές κινούνταν γύρω από τα πραγματικά δεδομένα των ιδιαίτερων
πατρίδων τους. Η μικρή ομάδα του Ηρακλείου, με την καθοδήγηση της
φιλολόγου κ. Βαρβάρας Ρούσσου, μελέτησε τα ποιήματα του Ελύτη που
αναφέρονται στην Κρήτη και προχώρησε σε μια σύνθετη δράση,
δημιουργώντας βίντεο με δραματοποίηση, χορογραφία και απαγγελίες
στη γειτονιά που γεννήθηκε και σε άλλους χώρους της πόλης. Ξεκίνησε
φυσικά τη δράση της από την έκθεση «Φρόντισε να τυπωθεί
πανομοιότυπα…» που έστησε προς τιμήν του Ελύτη ο φίλος ποιητής
Δημήτρης Καλοκύρης.
Με πιο φιλόδοξο στόχο, η ευρύτερη λεσβιακή ομάδα, μελέτησε
τα ποιητικά και τα πεζά κείμενα του Ελύτη, με σκοπό να αναδείξει τη
Λέσβο, ως πηγή έμπνευσης και δημιουργίας. Οι μαθητές, με την
καθοδήγηση των φιλολόγων κ. Μαίρης Ζερβού και τη σημαντική
συμβολή του κ. Γιώργου Αντωνάκη, εντόπισαν αναφορές, βιώματα,
σχέσεις με την πραγματική και την ιδεατή Λέσβο, και απόλαυσαν
αισθητικά το αιολικό, ιωνικό και αιγαιοπελαγίτικο σύμπαν του.

11. Ζητούμενο και κέρδος ήταν ο συσχετισμός της ελυτικής εικόνας
με τις δικές τους παραστάσεις και τα βιώματα. Με συναισθηματική
οικειότητα και έμπνευση, δημιούργησαν το δικό τους έργο γύρω από το
ιδεόγραμμα του Ελύτη για τη Λέσβο για να το μεταδώσουν στους
μαθητές της Ευαγγελικής Σχολής. Μετά από συνέντευξη που μας
παραχώρησε ο κ. Κωστής Ιωάννου, εγγονός του αδελφού του Ελύτη,
έφτιαξαν επίσης το «ανεπίσημο» βιογραφικό του ποιητή, με άξονα τις
καταβολές αλλά και τους κατά καιρούς «επαναπατρισμούς» του στη
Λέσβο.

12. Είχε μπει πια η Άνοιξη. 21 Μαρτίου 2014, Ημέρα της Ποίησης
και ορόσημο για τη διασχολική συνάντηση ανάμεσα στην κεντρομόλο
ομάδα του Γυμνασίου-Λυκείου της Ευαγγελικής Σχολής και του
Λυκείου της Λέσβου. Έτοιμος κι ο λογοτεχνικός μας χάρτης με το
prezzi, το αναλυτικό Χρονολόγιο για τη ζωή του Ελύτη στην Αθήνα και
τη Μυτιλήνη, και γραμμή για το ταξίδι μας!
Η Μυτιλήνη μας περίμενε να τη γνωρίσουμε, ένα νησί-σημείο
αναφοράς για την αρχαία και τη σύγχρονη ελληνική λογοτεχνία. Τρεις
μέρες περιηγηθήκαμε ακούραστοι στα επιλεγμένα μέρη της, κι ήταν
φορές που αρκετοί από μας άκουσαν καθαρά τη φωνή της πατρίδας:
στην Αγιάσο σε μια λαϊκή ζωγραφιά, ανάμεσα στις βάρκες «Οδυσσέας»
και «Άξιον εστί».

13. Στα Μυστεγνά, πλάι στο ακροθαλάσσι με τις μνήμες από τους
μοναχικούς περιπάτους του Ελύτη αλλά και την προσφυγιά του 1922.
Μπροστά στο μπαλκόνι και τη θέα από το αρχοντικό Αλεπουδέλλη. Σ’
ένα παλιό ναυτικό κασκέτο που κρεμόταν ξεχασμένο σε μια γωνιά του
ιστορικού σπιτιού, στο βάθος η φωτογραφία του Ελευθέριου Βενιζέλου
με αφιέρωση στην οικογένεια.

14. Κι ήταν αυτές οι δικές μας «Λεπτομέρειες στη Λέσβο», οι
ενδείξεις ότι δεν λαθέψαμε, μπήκαμε στην αντίστροφη πορεία του
χρόνου και σαλπάραμε ταξιδευτές. «Ω, παιδιά που με νιώθετε!», θα
’λεγε κι ο Ελύτης! «Ταξίδι στη Μυτιλήνη» με τον μαθητευόμενο
κινηματογραφιστή μας Δημήτρη Μουστάκη, σε μια δική μας εκδοχή
που θα τη ζήλευε κι ο ντόπιος σκηνοθέτης της ομώνυμης
κινηματογραφικής ταινίας, Λάκης Παπαστάθης. Πολύ πυκνό σενάριο,
όμως, σε αντίθεση με το «Ταξίδι στα Κύθηρα» του αλησμόνητου
Θόδωρου Αγγελόπουλου.

15. Το νεαρό πλήρωμα και οι συνοδοί εκπαιδευτικοί γυρίσαμε
χαρούμενοι στη βάση μας, συναισθηματικά εξοικειωμένοι με την
υπαρκτή φωνή πατρίδας.
Τώρα που ξέρουμε το ηχόχρωμα, θα ηχεί στ’ αυτιά μας πάντα
μυστική, «Δώρο ασημένιο ποίημα». Ο χάρτης και η γνωστή αγκαλιά θα
τη φιλοξενούν κάθε Παρασκευή μεσημέρι στη Σ. Β., όπου θα
συναντιόμαστε για να σχεδιάζουμε μαζί ποικίλες όψεις της πατρίδας
μέσα από ένα ποιητικό έργο.

16. Οι στόχοι της διασχολικής συνεργασίας θα είναι πάντα σταθεροί:
α) η στενότερη επαφή των μαθητών με την ποίηση β) η επικοινωνία
εκπαιδευτικών και μαθητών διαφορετικών περιοχών γ) η ανταλλαγή
απόψεων, εμπειριών και πληροφοριών δ) η ανάπτυξη ενός πλαισίου
συνεργασίας μεταξύ των σχολείων ε) η ενίσχυση των δεσμών με την
τοπική κοινωνία, μα το ταξίδι στην πατρίδα κάθε χρόνο θα ποικίλει.
Ο απολογισμός από το πρώτο μας ξεκίνημα είναι στη διάθεση
όλων και είναι θετικός, μα το καλύτερο είναι ότι στα εύκολα και στα
δύσκολα πάμε μαζί, «χτίζουμε, ονειρευόμαστε και τραγουδούμε».
Ευχαριστούμε όσους μας στήριξαν και ανταποδίδουμε εμπράκτως
σε εκείνους που μας αγαπούν και μας εμπνέουν. Χαρούμενοι (με -οι)
και πλαισιωμένοι από σταθερούς και νέους φίλους, συνεργάτες που
τιμούν με την παρουσία τους το σχολείο μας, ολοκληρώνουμε σήμερα
τον πρώτο τριετή κύκλο του Λ. Ο, έχοντας δοκιμάσει μια σειρά από
πειραματισμούς με αξιόλογη κοινωνική ανταπόκριση. Αυτή είναι λοιπόν
η πατρίδα μας, και επιστρέφουμε πλέον εδώ με αποκλειστικά δικά της
λόγια.
Φορτωμένοι με τον ταξιδιωτικό μας σάκο που περιέχει όχι
μονάχα σχολική γνώση μα και ό,τι ο καθένας αγαπά («όττω τις
έραται»), όπως μας έμαθε η Σαπφώ και ο Ελύτης στο Μικρό ναυτίλο
του.

17. Με τη συναισθηματική μας ανατροφοδότηση «Μυρίσαι το
άριστον», θα συνεχίσουμε να σμίγουμε τις παλιές με τις νέες φωνές,
πηγαίνοντας για την καβαφική Ιθάκη: «Αλλά μη βιάζεις το ταξίδι
διόλου. / Καλύτερα χρόνια πολλά να διαρκέσει». Σε τούτο το ταξίδι,
μικρά και μεγάλα μας παιδιά, θα αρμενίζουμε ευάεροι, με τα πανιά της
ποίησης, μετρώντας τα άστρα και δαμάζοντας τα κύματα, με «αρετή
και με τόλμη», όπως μας δίδαξε ο Ανδρέας Κάλβος.
Με σταθερή γραμμή πλεύσης, στόχους και ποιότητα,
προσαρμοσμένη στις ανάγκες των καιρών, «με λογισμό και μ’ όνειρο»

18. όπως μας έδειξε ο Διονύσιος Σολωμός. Παλιές, καλές, δοκιμασμένες
συνταγές, και πιάνουν, να τις ξέρετε! «Πάντα ανοιχτά πάντα άγρυπνα τα
μάτια της ψυχής σας»!