3. Identiteitsconstructie
Aan de buitenwereld
getoond imago (rookgordijn)
(slimme, lieve jongen) om erkenning
te verkrijgen (valse eigenwaarde)
Meester Hakuin
Denk-, voel- en
gedragspatronen om te voldoen
aan de regels (bv. veel slimmer of
liever zijn dan de anderen…)
Regels, verwachtingen,
geboden, verboden van anderen
(bv. je moet slim/lief zijn…)
Negatief geloof:
zelfafwijzing o.i.v. afwijzing
(opvoeding) door anderen
(bv. ik ben zwak, stom,
waardeloos, schuldig…)
Natuurlijke
staat
Metapatroon: controle
Bij falen –> bevestiging
negatieve geloof
Geslaagd ego: voldoet aan
eisen en verwachtingen
-> leidt tot ‘goed voelen’
Falend (neurotisch) ego:
voldoet niet aan eisen en
verwachtingen,
-> leidt tot ‘slecht voelen’
Vaak onmogelijke regels:
- nooit fouten maken
- nooit controle verliezen
- gevoelens zijn verkeerd
- gelukkig zijn is egoïstisch
- vrouwelijk zijn is verkeerd
oorzaak van angst en stress
Bij kinderen:
- onvoldoende erkenning
(genegeerd, misbruikt,
mishandeld)
= training in zelfafwijzing
- parentificatie
- instrumentalisatie
5. Structuur van depressie
Feitelijkheid:
Aanleiding
Gebeurtenis
Realiteitsprincipe
Negatief zelfbeeld
Pessimisme, cynisme:
=> negatieve ervaring
De mens is een
evolutionaire zwartkijker!
Sombere stemming
Automatische gedachten
Onze hersenen zijn
verantwoordelijk voor 2%
van ons lichaamsgewicht,
maar voor 20% van ons
metabolisme!
Stress- Lijden
Burnout - Emotionele uitputting
Verslaving
Depressie
Suïcide
6. Automatische gedachten bij
mensen met een depressie
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
Iedereen is tegen mij.
Ik ben slecht.
Ik doe nooit iets goed.
Niemand begrijpt mij.
Ik heb anderen
teleurgesteld.
Ik kan het niet meer aan.
Ik wou dat ik een beter
mens was.
Ik ben zo’n slappeling.
Mijn leven loopt niet
zoals ik het wil.
10. Ik val mezelf zo tegen.
11. Niets geeft me nog een goed
gevoel.
12. Ik kan hier niet meer tegen.
13. Ik kan niet op gang komen.
14. Er is iets mis met me.
15. Ik wou dat ik ergens anders
was.
16. Ik krijg de dingen niet op een
rijtje.
17. Ik haat mezelf.
18. Ik ben waardeloos.
19. Ik wou dat ik kon verdwijnen.
9. Martin Seligman
• Experiment met dieren: normale, gezonde
honden gaan zich in bepaalde omstandigheden
‘depressief’ gedragen
• Depressie is dus geen ziekte (geen biologisch proces) maar
een (aangeboren) gedragspatroon als reactie op bepaalde
omstandigheden waarin het idee van machteloosheid
aanwezig is.
• Er zijn wel biologische gevolgen…
• Depressie is een reactiepatroon zoals lachen, huilen, angst,
kwaadheid, verliefdheid of seksuele opwinding…
• De BRON van depressie en lijden bevindt zich in ons!
• Waarom reageert iemand zo? Omdat hij (nog) niet
begrepen heeft dat hij ook anders had kunnen reageren!
10. Martin Seligman
• Seligman: depressie is ‘learned helplessness’
• een depressief gedragspatroon is het gevolg van het idee
van
• machteloosheid,
• hopeloosheid,
• geen keuze,
• gevangen zijn.
• => zelfs als men niet ‘echt’ gevangen is!!!
• => mede in stand gehouden en zelfs gestimuleerd door een
maatschappelijk en (pseudo-)wetenschappelijk discours
over zwakte, kwetsbaarheid, onmacht, slachtoffer-zijn, het
gewicht van het verleden, wonden, littekens, trauma’s…
• Een psychologie die de psyche en de vrijheid van de mens
wegpsychologiseert. Een antropologie en een wetenschap
die de ‘dood van de mens’ inluiden …
11. Antidepressiva
Studie van Prof. Kirsch van de University of Hull: Initial
Severity and Antidepressants Benefits: A Meta-Analysis of
Data Submitted to the FDA, PLoS Medicine, February 2008.
• “The difference in improvement between patients taking
placebos and patients taking antidepressants is not very
great. This means that depressed people can improve
without chemical treatments. Given these results, there
seems little reason to prescribe antidepressants to any
but the most severely depressed patients unless
alternative treatments have failed to provide benefit. This
study raises serious issues that need to be addessed
surrounding drug licensing and how drug trial data is
reported.”
12. Antidepressiva
Turner EH et al. 2007. Selective publication of
antidepressant trials and its influence on apparent efficacy.
New England Journal of Medicine. 358: 252-260.
• “De farmaceutische industrie heeft de medische wereld
bewust misleid en heeft doen geloven dat antidepressiva
werken: bijna alle studies die een gunstig resultaat
toonden werden gepubliceerd tegen bijna geen van de
studies met een ongunstig resultaat.”
• “Bovendien tonen ‘positieve’ studies maar weinig
voordeel: 40% van de personen werd beter met een
placebo (neppil), tegen 60% met een antidepressivum.”
• “Toch horen antidepressiva tot de meest verkochte
geneesmiddelen: 263 miljoen dagdosissen in 2009
(gegevens van het RIZIV)”
14. Bronnen van welzijn en onwelzijn
De zelfafwijzing (het negatieve geloof) is
een lege gedachte die werkelijkheid en
energie krijgt door het verzet ertegen
Bron van onwelzijn (angst, stress,
‘slecht voelen’, lijden…)
Borderline - Depressie
Zelfdoding
Verslaving
De identiteitsconstructie is een
beschermend omhulsel
(facade, schuilkelder, jas,
paraplu, kartonnen doos…)
Verslaving is een poging aan het
onwelzijn te ontsnappen …
…maar het ‘middel’ onderhoudt
en versterkt juist het probleem
(d.i. het negatieve geloof )
Echte bevrijding: doorzien van
de tragische vergissing!
Bron van
welzijn
Verslaving of depressie kan niet ‘doorbroken’
worden aan de kant van het gedrag, maar moet
opgelost worden aan de kant van het negatieve
geloof (zelfafwijzing, schuldgevoel..)
De illusie van het tekortschieten wordt tot
realiteit verheven door ervoor weg te lopen.
Het negatieve geloof verliest zijn kracht door
niet meer weg te lopen!
‘Het is moeilijk mensen te bevrijden van ketens
die zij vereren.’ Voltaire
Eten, niet-eten
Illegale drugs
Geneesmiddelen
Relatie(s)
Seks
Carrière
Kinderen
Therapie
Meditatie
Bezittingen
Status, roem
…
15. Dynamiek van afhankelijkheid
Beter voelen
Gebruik van ‘middel’ (verliefdheid,
seks, relatie, therapie, eten, nieteten, drugs, kopen, gokken,
reizen, snoepen …)
Onvrede, slecht voelen…
vb. (angst voor) (zelf)afwijzing
vb. saai en beperkt leven,
de ‘leegte’…
Het (tijdelijk, kunstmatig)
‘minder slecht voelen’
wordt toegeschreven aan
het middel
16. Dynamiek van afhankelijkheid
Welbevinden
Niet-verslaafd
Begin van
verslaving op een
‘moeilijk’ moment
Verslaving
Verslavingsgedrag kan herkend worden aan de angst,
de dwangmatigheid, de onvrijheid (‘nodig hebben’) en
(vooral) de ontwenningsverschijnselen
Verschil met iets dat men graag en eventueel
veel doet om het plezier van het doen zelf!
Tijd
18. Seksverslaving
• Seksverslaving gaat niet over seks maar over de
barst in het imago, over identiteit, over
existentiële leegte!
• Opwinding als ontsnapping uit emotionele leegte,
eenzaamheid en een minderwaardigheidsgevoel
• Achteraf: schaamte, schuldgevoel, meer
emotionele leegte, meer negatief geloof en
zelfafwijzing…
• De som van twee problemen is geen oplossing…
19. Eetverslaving
• Eten is gemakkelijke troost voor onvrede met het
leven, machteloosheid en zelfverwijt: ‘ik ben stom
en het zal me nooit lukken om het goed te doen’
• Achteraf: schaamte, schuldgevoel, meer
zelfafwijzing, meer onvrede… meer eten!
• ‘Gevecht’ leidt tot verslavingsstress die tijdelijk
opgelost wordt door… eten!
• Lichaamsvet kan een beschermend omhulsel zijn,
maar leidt tot bijkomende schaamte en
schuldgevoel (wat je in je mond stopt, is je
toekomstig lichaam)
• Dwangmatigheid: eten om te ontsnappen aan de
stress over het niet mogen eten…
• Een dieet neemt de basisoorzaak niet weg!
20. Anorexia – niet-eetverslaving
• Niet-eten als troost voor onvrede met het leven,
machteloosheid en zelfverwijt: ‘ik ben stom en
het zal me nooit lukken om het goed te doen’
• Controle en prestatie: ‘Gewicht verliezen is het
enige waar ik heel goed in ben!’
• Achteraf: schaamte, schuldgevoel, meer
zelfafwijzing…
• ‘Gevecht’ leidt tot verslavingsstress die tijdelijk
opgelost wordt door… niet-eten!
• Dwangmatigheid: niet-eten leidt tot ontsnapping
aan de stress…
• Gewicht verliezen neemt de basisoorzaak, de
onvrede en de leegte, niet weg!
21. Alcoholverslaving
• Makkelijkst beschikbaar middel (naast eten en
roken), diverse graden van gebruik:
• Af en toe ‘doorzakken’, bedrinken i.p.v. bezinnen
• Sporadische drinkers, weekenddrinkers, sociale
drinkers, ‘iets te vieren’-drinkers
• Dagelijkse drinkers: gewoonte
• Banalisatie: ‘een biertje’, ‘een wijntje’, een ‘flesje’
• Verslaving: ontsnappen uit onvrede, saaiheid,
verveling, gevoel ‘de boot gemist te hebben’…
(of de afwijzing van deze gevoelens)
• Verslavingsstress: zelfafwijzing wegens het
drinken wordt ‘opgelost’ door drinken…
• Vaak sociaal begin met ‘(her)val’ bij een
onverwachte levensmoeilijkheid
22. Rookverslaving
• Meest eigenaardige ‘verslaving’
wegens de afwezigheid van roes!
• Illusie: roken voor concentratie,
ontspanning, stress, verveling… elk effect!
• Sociaal begin, banalisatie: ‘mijn sigaretje’
• Alleen verlossing van ontwenningsstress en
dwanggedachten als gevolg van roken!
• Roken is alleen fijn als er ontwenningsstress is!
• Men raakt niet verslaafd omdat roken fijn is,
roken is alleen maar fijn omdat men verslaafd is!
(Geldt ook voor heroïne, cocaïne)
• Enig reële effect: verlossing van dwanggedachte!
• Bovendien: zelfafwijzing wegens het idiote
gedrag
23. Rookverslaving
• Enig voordeel
= tijdelijke vermindering
van het ongemak van de dervingsverschijnselen
• Eens je dat doorhebt kan je dus beter stoppen!!!
• Angst voor niet-stoppen: steeds meer fysieke
nadelen, ziekte, kanker, dood
• Angst voor niet-lukken van het stoppen: nog
meer zelfafwijzing
• Angst voor het wél lukken:
een saai, grauw en troosteloos leven
24. Geneesmiddelenverslaving
• Er is alleen sprake van verslaving als de
geneesmiddelen zelf de oorzaak zijn van de kwaal
waarvoor ze worden ingenomen
• Medicijnen bij neurotische problemen als stress,
somberheid, burn-out, slapeloosheid,
rusteloosheid, nervositeit, paniekaanvallen,
fobieën en angsten leiden bijna altijd tot een
zekere mate van verslaving omdat ze het
negatieve geloof versterken!
• Geen roes maar onderdrukken van onwelzijn
• Angst voor (bijwerkingen) van het middel en
angst voor het leven zonder het middel =>
schuldgevoelens
25. Workaholics - Helpaholics
• Mensen die zich niet goed voelen en zich beter
voelen als ze ‘iets doen voor de ander’
Het zijn neurotische redders.
Vaak dienstverlenende beroepen.
• Het feit dat ze de ander nodig hebben om zich
goed te voelen, versterkt het negatieve geloof dat
ze niet goed genoeg zijn zoals ze zijn.
26. Andere verslavingen
• Verslaving = barst in het imago + ‘oplossing’ +
bijkomend schuldgevoel/probleem
• Geen verslaving zonder onvrede, schuldgevoel of
zelfafwijzing!
• Mode, make-up, esthetische chirurgie
• TV, internet, computerspelletjes
• Consumptie, kopen
• Gokken
• Sport, reizen
• Kunstverzamelen
• Comfort, gemakkelijk amusement… (iedereen?)
• …
28. Einde van lijden en verslaving
Bewustzijn
Het bewustzijn is de ruimte
waarin het denken zich
voordoet.
In het bewustzijn zijn er geen
wonden, kwetsuren…
De geest is onvatbaar als de
ruimte, als een spiegel…
(Oordeelvrij
bewustzijn, ziel,
waarnemer,
getuige…)
De les van verliefd zijn:
ervaring van diep,
woordeloos geluk… WOW!
In die ervaring: geen oordelen,
geen (zelf)afwijzing…
Natuurlijke bron van geluk!
De les van de ontgoocheling: de pijn
is de pijn van de eigen afwijzing
(schaamte, schuldgevoel)
De geest heeft neiging zich
te identificeren met en zich
te ‘verliezen’ in gedachten,
oordelen, (zelf)afwijzing…
Einde van lijden en
verslavingsdenken:
desidentificatie, wakker
worden uit behoeftigheid,
je bent geen slaaf …
Stroom van waarnemingen, gedachten,
mentale processen, gevoelens…
Oordelen, (zelf)afwijzing (schuldgevoel)…
‘Identiteit’, ‘zelfbeeld’
‘Natuurlijke’ bron
van ‘ongeluk’!
29. Ervaar en leer!
• De bron van alle lijden is de als kind aangeleerde
zelfafwijzing.
• Een kind wil altijd méér dan ouders kunnen geven!
• Cfr. idee van erfzonde…
• De pijn (‘verdriet’) bij het eindigen van een relatie
is niet het ‘verraad’ of de ‘leugen’ van de ander
maar is de pijn van de zelfafwijzing.
• Zelfafwijzing is een automatisch, mindless
beschermingsmechanisme tegen de pijn van
afwijzing door anderen. De inferieure positie
wordt een identiteit.
• Ervaringen van lijden en ‘gekwetst worden’ zijn
een wake-up call en een training in mindfulness…
30. Ervaar en leer!
• Men is alleen maar ‘gekwetst’ omdat men denkt
dat de ander gelijk heeft en men waardeloos is.
• Lijden en ‘gekwetst worden’ is een vergissing:
het is de mindless zelfafwijzing, de vervreemding
van de natuurlijke, interne bron van gelukkig-zijn!
• Als men wegloopt (door bv. snel ‘leuke’ dingen te
gaan doen of therapie of geneesmiddelen te
gebruiken), mist men de les…
• De les van verslaving: uitvergroting, inzicht en
mogelijkheid tot bevrijding van dit patroon
• De les van verliefdheid: de interne bron van
geluk! (essentie van meditatie en mindfulness)
31. Ervaar en leer!
• De oplossing van een aangeleerd negatief geloof
is niet een aangeleerd positief geloof…
• De oplossing van een nachtmerrie is niet een fijne
droom hebben… het is wakker worden!
• Geef jezelf de aanvaarding die je als kind niet
gekregen hebt…
• Je bent goed genoeg zoals je bent…
• Je bent waardevol genoeg om een beter leven te
hebben
• Je hoeft niet geheeld te worden. Niets kan je heler
maken dan je al bent.
• Eckhart Tolle: je lijdt tot je begrepen hebt dat
lijden niet nodig is.
32. Ervaar en leer!
• Zelfwaardering: overtuiging van je waardevolheid
als persoon, ongeacht wat je doet en ongeacht
wat anderen zeggen of doen. Al wat leeft en al wat
er is, is intrinsiek waardevol.
• Zelfvertrouwen: vertrouwen in het leven in jezelf
dat je in alle omstandigheden de mogelijkheid
geeft om op een volwassen, intelligente en
waardige manier te reageren.
• Je bent geen slaaf, je bent een meester!
• Je bent een vrij mens. Je hebt de keuze tussen
het plezier van te gebruiken en het plezier van
niet te gebruiken.
33. Einde van verslaving
Traditionele methode: alleen gericht op gedrag
• Alleen stoppen met (‘strijden tegen’) verslavingsgedrag terwijl het verslavingsmechanisme blijft
omdat het negatieve geloof blijft.
• Het geloof in verslaving als een ziekte die met
bepaalde methoden of behandelingen genezen
kan worden leidt onvermijdelijk tot mislukking!
• Leidt tot allerlei ‘pogingen’ en ‘behandelingen’
gevolgd door drogredenen om opnieuw te
beginnen (bv. angst voor gewichtstoename)
• Gevolg: mislukken van allerlei medische of
andere ‘methoden’ of ‘behandelingen’ en
opnamen in klinieken
34. Einde van verslaving
• De sleutel ligt niet onder de lantaarnpaal van de
geneeskunde…
• Verbieden, wilskracht, ‘strijden’, ‘vechten’: dit is
kindertaal die het verlangen naar het ‘gevaarlijke’
middel bevestigt en onderhoudt
• Verboden leiden tot obsessie!
• Leidt tot méér egoschade: het ‘proberen’ gevolgd
door ‘mislukken’ of ‘hervallen’ versterkt immers
de boodschap dat men echt zwak is en niet
zonder het middel kan!
• Ook het ‘afwegen’ van vermeende voor- en
nadelen onderhoudt het idee dat er voordelen zijn
• Ook failliet van de ‘war on drugs’!
• Jezelf zielig vinden => versterkt negatieve geloof
35. Einde van verslaving
Nieuwe methode: gericht op negatieve geloof
• 1. Principieel: doorzien van het
verslavingsmechanisme als ‘oplossing’ voor het
negatieve geloof en van de zelfafwijzing daarover
• Negatieve geloof is tragische vergissing
• Ontleent belangrijkheid en energie (wordt gevoel)
door de pogingen het te ontlopen!
• Inzien van illusie van identiteit als geheel van
automatische zelfafwijzende patronen
• Identiteit = schuilkelder, jas, paraplu, kartonnen
doos… = beknelling
• Je bent niet ziek, je bent ongelukkig…
• Je bent geen slaaf, je bent een meester!
• Je bent een vrij mens, je hebt keuze.
36. Einde van verslaving
Nieuwe methode: gericht op negatieve geloof
• 2. Praktisch: herkennen en aanvaarden van oude
automatismen: geen verder verzet of energie
• Zelfmededogen behoort tot de Boeddhistische
psychologie en de mindfulness-praktijk. Verandering
ontstaat door aanvaarding, niet door weerstand.
Om vredevol en liefdevol te handelen (bv. gezonder
eten) moet men goed voor zichzelf zorgen.
• Ontspannen in, glimlachen naar automatische
gedachten: gedachten zijn alleen maar
verschijnselen
• Aanvankelijk leeg en zonder kracht
• Worden gevoel door de energie van het verzet
37. Einde van verslaving
Nieuwe methode: gericht op negatieve geloof
• Stop de verslaving in je hoofd alvorens te
stoppen met gebruiken! (‘Ik ben geen slaaf!’)
• Stoppen is gemakkelijk: iedereen kan het!
• Enige motivatie: jezelf niet langer afwijzen en
jezelf een beter leven gunnen!
• Inzicht: geen enkele verslaving heeft voordelen
• Geen frustratie over het missen van iets fijns
• Bijgevolg geen behoefte aan surrogaten!
• In tegendeel: toegenomen zelfwaardering en
zelfvertrouwen geeft kracht om ook andere
gedragingen te veranderen, bv. gewichtsverlies
38. Einde van verslaving
• Verslaving wijst op een verlangen naar welzijn
• Je bent niet ziek, je bent eenzaam, ongelukkig…
• Verslaving is een weigering op te geven en zich
neer te leggen bij een middelmatig bestaan!
• Verslaving is op de eerste plaats een oplossing,
het zich vastklampen aan een strohalm
• Het bewijst dat je jezelf en het leven nog de
moeite waard vindt!
• Gebruik de energie van de verslavingsellende om
het negatieve geloof te ontkrachten!
39. Einde van verslaving
• Glimlach: het negatieve geloof was maar een
(aangeleerde) illusie!
• Het werd in stand gehouden door de pogingen
het te doen verdwijnen.
• Spreek het diepste gevoel van zelfverachting
hardop uit (‘ik ben stom, slap, slecht, egoïstisch,
waardeloos…’) en stel vast: het is niet waar!
• Zodra het negatieve geloof openlijk en hardop
wordt uitgesproken, verliest de illusie zijn schijn
van werkelijkheid!
• Zodra je ophoudt met verzet en weglopen, valt de
illusie in duigen!
• Kom uit de schuilkelder: er is geen gevaar! Het
enige probleem is de schuilkelder zelf!
40. Einde van verslaving
• Moeilijkste gevallen: als de betrokkene geen
enkel ander plezier in zijn leven kan benoemen
• Niemand wil een ‘laatste plezier’ opgeven!
• Einde van de verslaving is geen oorlog aan het
plezier!
• Wel: méér mogelijkheden van plezier, hoger
plezier: affectief, intellectueel, spiritueel…
41. Einde van verslaving
• Automatisch afweerpatroon: ‘zo eenvoudig kan
het toch niet zijn!’
• => Zo eenvoudig is het wél!
• Tragikomische mythologie: de ‘vijand’, het
‘gevaarlijke monster’ blijkt krachteloos zodra je je
omkeert en hem recht in de ogen kijkt.
Zijn ‘macht’ berustte alleen op jouw angst!
• Vergelijk: een ‘belediging’ is alleen een
belediging als je ze gelooft
• Onder het negatieve geloof zit de natuurlijke
staat! Je bent goed genoeg, je bent al heel!
De slang waar je bang voor was, is een dorre tak!
Onder de schaamte is er de vreugde!
• De natuurlijke bron van geluk!
42. Einde van verslaving
• De verslaving is begonnen op een negatief
moment en kan alleen eindigen bij een positief
moment!
• Maak contact met en ontwikkel het verlangen naar
welzijn: ‘ik aanvaard mezelf en creëer vrede in mijn
geest en in mijn hart.’
• Voed je bewustzijn met je natuurlijke staat van
geluk: zie de zon vandaag in plaats van de regen
van gisteren of van morgen.
• Voed je bewustzijn: je bent goed genoeg, je bent
een beter leven waard!
• Enige motivatie: omdat het heerlijk is om vrij te
zijn van verslaving!
43. Angsten
• Angst voor de toekomst: men kan zich moeilijk
voorstellen dat de tijdelijke moeilijkheid van nu
niet altijd zal blijven duren
• Angst voor mislukken: als het niet lukt, zal ik mij
nog waardelozer en slechter voelen
• Angst voor lukken:
• De verslaving was een ‘identiteit’, een beschermende
constructie rond het negatieve geloof. Wie ben ik
zonder dit identiteitsbouwsel?
• Als het wel lukt, zal het leven troosteloos en saai zijn
en zal ik voor altijd iets fijns missen (=> het was
helemaal niet fijn, alleen wat minder ellendig!)
• De illusie van een middel ‘om je goed te voelen’
=> deed je in feite nog slechter voelen!
44. De ‘moeilijke’ momenten
• Accepteer ‘moeilijke momenten’ als laatste
stuiptrekkingen van een verslaafd verleden, een
herinnering van heel korte duur
• Wees bewust en aanvaard dat je verslaafd was.
• Het zijn momenten om bewust te worden dat je nu
gelukkig van de verslaving af bent! Je bent geen
slaaf meer, je bent nu een meester!
• Omarm ‘moeilijke momenten’ als uitdagingen om
je nieuwe levenskunst te bevestigen!
• Valkuil: jezelf even verwennen omdat je het zo
moeilijk hebt en een ‘pleziertje’ verdiend hebt…
• Dat is als een mug op je voorhoofd doodslaan
met een baksteen!
45. Omgaan met een verslaafde…
• Zeker niet: schuldgevoelens geven (doe het dan
voor mij of voor de kinderen…)
• Daardoor zal betrokkene zich nog slechter voelen
en mogelijk nog meer gaan gebruiken…!
• Geen betuttelend gedrag (flessen verbergen…)
• Wel: ik hou van je en ik beschouw je als een
volwassen en vrij persoon die verantwoordelijk is
voor zijn eigen gedrag. Niemand dwingt je.
• Ook: hoe houd ik dit gedrag mee in stand?
• Als uw gedrag verandert, zal de ander ook
moeten veranderen! (cfr. dans)
• Confronteer met concrete gevolgen i.p.v. met
zeuren maar impliciete instemming…
