1. 13
คํานิยามศัพท
1. สาขาวิชาและองคความรู (Discipline and body of knowledge)
1.1 ครอบครัว (family) คือ กลุมบุคคลที่มารวมกันโดยการสมรส โดยทางสายโลหิต หรือโดยการรับเลี้ยงดู มี
การกอตั้งขึ้นเปนครอบครัว มีปฏิกิริยาโตตอบซึ่งกันและกันในฐานะที่เปนสามีและภรรยา โดยมีลูกหรือไมมีลูกก็
ได เปน พอและแม เปนลู กชายลู กสาว เปนพี่เปน นอง โดยการรักษาวัฒนธรรมเดิม และอาจมีการสรางสรรค
วัฒนธรรมเพิ่มเติมก็ได หนวยเล็กที่สุดของสังคม ครอบครัวเริ่มตนเมื่อคนสองคนตกลงใชชีวิตรวมกันโดยอาจมี
การแตงงานหรือไมก็ได ครอบครัวที่สมบูรณ ‘ในอุดมคติ’ ประกอบดวยสามีและภรรยาที่แตงงานกัน มีบุตรที่ตอง
เลี้ยงดู อาศัยอยูในบานของตนเอง สามีทําหนาที่เปนผูนําและหาเลี้ยงครอบครัว สภาวะอารมณและจิตใจของ
ครอบครัวนั้นเกิดจากความทุมเทเอาใจใสดูแลบานของผูเปนภรรยา
1.2 การสาธารณสุขมูลฐาน (primary health care) คือ ลักษณะของการใหบริการสุขภาพที่จําเปน ซึ่งบุคคล
และครอบครัวสามารถจะหาไดในชุมชน โดยเปนสิ่งที่บุคคลยอมรับและมีสวนรวมอยางเต็มที่ในการดําเนินงาน
รวมทั้งเปนบริการที่ชุมชนและประเทศสามารถจัดใหมีได การสาธารณสุขมูลฐานจะเปนสวนผสมอยูในทั้งระบบ
บริการสาธารณสุขของรัฐ โดยเปนศูนยกลางของระบบ และเปนสวนผสมผสานอยูในกระบวนการพัฒนาเศรษฐกิจ
และสังคมทั้งหมดของชุมชน
1.3 เวชศาสตรครอบครัว (family medicine) คือ สาขาวิชาเฉพาะทางทางการแพทย ที่เกี่ยวกับการดูแลผูปวย
และครอบครั ว อย า งเบ็ ด เสร็ จ ผสมผสาน เชื่ อ มโยงวิ ช าวิ ท ยาศาสตร ก ารแพทย กั บ พฤติ ก รรมศาสตร และ
สังคมศาสตร เปนสาขาวิชาการของแพทย ที่ครอบคลุมบริการดูแลสุขภาพอยางรอบดาน ควบรวมกับการเรียนการ
สอน และการคนควาวิจัย
1.4 เวชศาสตรชุมชน (community medicine) คือ สาขาวิชาเฉพาะทางทางการแพทย ที่เกี่ยวของกับสุขภาพ
ของประชากรหรือกลุมประชากร เนนประเด็นสุขภาพของทั้งกลุมโดยรวมมากกวาของแตละบุคคล รวมถึงวิชา
ระบาดวิทยา การตรวจคัดกรอง และสุขภาวะสิ่งแวดลอม ใหความสําคัญกับการสงเสริมสุขภาพ การปองกันการ
เกิดโรคและความพิการ การบําบัดฟนฟูสภาพ โดยใชกิจกรรมรวมกลุมทางสังคม ซึ่งสวนใหญจัดหาใหโดยรัฐ
หรือสํานักงานสาธารณสุขทองถิ่น

2. 14
2. แพทย ผูใหบริการ (Provider)
2.1 แพทยทั่วไป (generalist or basic doctor) หมายถึง แพทยที่จบตามหลักสูตรแพทยศาสตรบัณฑิต มี
ความสามารถในการดูแลรักษาสุขภาพ (health care) และการรักษาพยาบาล (medical care) ปญหาสุขภาพที่พบบอย
และปญหาฉุกเฉินไดอยางเหมาะสมตามเกณฑมาตรฐานผูประกอบวิชาชีพเวชกรรมของแพทยสภาป 2545 ซึ่งมี
เปาหมายใหบัณฑิตแพทยมีความสามารถและเจตคติในการดูแลรักษาและสงเสริมสุขภาพระดับปฐมภูมิไดเปน
อยางดี เพื่อใหสอดคลองกับสถานการณปจจุบันและแนวโนมของการปฏิรูประบบบริการสุขภาพของประเทศใน
อนาคต
2.2 แพทยเวชปฏิบัติทั่วไป (general practitioner) ตามความหมายของแพทยสภาหมายถึง แพทยที่ไดรับ
ประกาศนียบัตรแพทยเฉพาะทางสาขาเวชปฏิบัติทั่วไป ตามคุณสมบัติและหลักสูตรแพทยประจําบานสาขาเวช
ปฏิบัติทั่วไปที่แพทยสภากําหนด
คุณสมบัติของแพทยผูปฏิบัติงานเวชปฏิบัติทั่วไป มีไดหลายระดับ แพทยจบใหมสามารถปฏิบัติงานเวช
ปฏิบัติทั่วไปได โดยไดรับการเสริมสรางแนวความคิด ความรูความสนใจ และเจตคติที่ดีตองานเวชปฏิบัติทั่วไป
ทั้งในขณะที่กําลังเรียนและเริ่มปฏิบัติงาน สวนแพทยที่มีความรูความสามารถเพิ่มขึ้นจากประสบการณการทํางาน
การฝกอบรมโดยการปฏิบัติงาน (on-the-job training) และการศึกษาอบรมเพิ่มเติมจากสถาบันทางการแพทย ก็อาจ
พัฒนาตนเองไปถึงระดับวุฒิบัตรผูชํานาญการ หรือผูเชี่ยวชาญสาขาเวชปฏิบัติทั่วไปได
2.3 แพทยครอบครัว (family physician, family practitioner, family doctor) หมายถึง แพทยผูชํานาญการ
เฉพาะทางที่ผานการฝกอบรมเพื่อจัดการใหบริการดูแลสุขภาพบุคคลทั่วไป โดยไมจํากัดกลุมอายุ เพศ ไมจํากัด
จําเพาะโรค ไมจํากัดชนิดของปญหา จัดการดูแลสุขภาพในระดับปฐมภูมิที่ตอเนื่อง สําหรับทุกครอบครัวในชุมชน
ที่รับผิดชอบ แพทยครอบครัวคํานึงถึงปญหาทั้งทางกาย ทางจิตใจ รวมกับทางสังคม ประสานเชื่อมโยงกับแพทย
เฉพาะทางอื่นที่จําเปน เพื่อใหไดบริการที่ผสมผสาน ในตางประเทศ อาจเรียกเปนแพทยครอบครัว หรือแพทยเวช
ปฏิบัติทั่วไปก็ได ขึ้นอยูกับสถานที่ที่ทําเวชปฏิบัติ แตวิทยาลัยแพทยเวชศาสตรครอบครัวแหงประเทศไทยไดใชคํา
วา แพทยเวชศาสตรครอบครัว

3. 15
3. เวชปฏิบัติ และระบบบริการสุขภาพ (Medical practice and health service system)
3.1 สุขภาพ หมายถึง สุขภาวะที่สมบูรณและเชื่อมโยงกันเปนองครวมอยางสมดุล ทั้งมิติทางกาย (physical)
จิต (mental) สังคม (social) และจิตวิญญาณ (spiritual)มิไดหมายถึงเฉพาะการไมพิการและการไมมีโรคเทานั้น
3.2 ระบบสุ ข ภาพ หมายถึ ง ระบบทั้ ง มวลที่ สั ม พั น ธ กั น เป น องค ร วม อั น สามารถส ง ผลต อ สุ ข ภาพของ
ประชาชนทั้งประเทศ ระบบสุขภาพมีความสัมพันธเชื่อมโยงกับปจจัยตางๆ ไดแก ปจจัยดานบุคคล ครอบครัว
นโยบายตางๆที่มีผลกระทบตอสภาพแวดลอม เศรษฐกิจ สังคม การเมือง วัฒนธรรม กายภาพ และชีวภาพ รวมทั้ง
ระบบบริการดานสุขภาพดวย
3.3 ระบบบริการสุขภาพ หมายถึง ระบบบริการตางๆที่จัดขึ้นเพื่อการสรางเสริมสุขภาพ การควบคุมปองกัน
โรค และปญหาที่คุกคามสุขภาพ การรักษาพยาบาล และการฟนฟูสมรรถภาพที่เปนแบบผสมผสาน หรือเฉพาะดาน
หรือเฉพาะเรื่อง แบงไดเปน 3 ระดับ คือระบบบริการระดับปฐมภูมิ ระบบบริการระดับทุติยภูมิ และระบบบริการ
ระดับตติยภูมิ
3.3.1 ระบบบริการระดับปฐมภูมิ หมายถึงระบบบริการที่มีลักษณะดังตอไปนี้
มีผูใหบริการเปนทีมสุขภาพ โดยมีแพทยรวมกับบุคลากรทางดานสุขภาพอื่นๆ ทั้งนี้แพทย
ผูใหบริการอาจเปนแพทยทั่วไป (basic doctor) แพทยเฉพาะทางสาขาเวชศาสตรครอบครัวและเวชปฏิบัติทั่วไป
หรือแพทยเฉพาะทางในบางสาขา เชน อายุรแพทย กุมารแพทย สูตินรีแพทย เปนตน
การใหบริการเปนแบบผสมผสาน องครวม และตอเนื่อง ทั้งบริการเชิงรุกเพื่อสรางสุขภาพ
บริการควบคุมปองกันโรคและปญหาที่คุกคามสุขภาพ บริการรักษาพยาบาลและฟนฟูสมรรถภาพ สนับสนุน
ระบบการดูแลสุขภาพตนเองและครอบครัว มีระบบการดูแลสุขภาพที่บานและที่ชุมชนดวย และเชื่อมโยงกับ
ระบบบริการระดับทุติยภูมิ และตติยภูมิอยางเปนระบบ มีคุณภาพและมีประสิทธิภาพ
มีประชากรที่เปนเปาหมายในการใหบริการ (catchment population) หมายถึงประชาชนที่อยู
ในความรับผิดชอบของสถานบริการหนึ่งๆ
สถานบริการที่อาจจัดบริการระดับปฐมภูมิ เชน
โรงพยาบาลชุมชนและเครือขายสถานีอนามัยของกระทรวงสาธารณสุข หรือโรงพยาบาลใน
สังกัดกระทรวงอื่นที่ใหบริการเทียบเทาโรงพยาบาลชุมชน
ศูนยบริการสาธารณสุขของกรุงเทพมหานคร
ศูนยบริการสาธารณสุขของเทศบาล หรือของชุมชน
สถานีอนามัยซึ่งเปนสวนหนึ่งของโรงพยาบาลชุมชน
หนวยบริการที่จัดขึ้นเปนพิเศษในโรงเรียนแพทย ซึ่งมีการสรางเครือขายกับสถานบริการ
อื่นๆ ในเขตใกลเคียง เชน โรงพยาบาลทั่วไป โรงพยาบาลชุมชน
ศูนยบริการสุขภาพ และไมรับผูปวยนอกทีไมไดอยูในเขตที่รับผิดชอบในการใหบริการ
่
(catchment area) หรือในเครือขาย

4. 16
คลินิกหรือโรงพยาบาลเอกชนที่มีการเปดรับสมาชิก
3.3.2 ระบบบริการระดับทุติยภูมิ หมายถึง ระบบบริการสาธารณสุข ที่จัดบริการทั้งสงเสริมสุขภาพ
ปองกันและควบคุมปญหาที่คุกคามสุขภาพ รักษาพยาบาลและฟนฟูสภาพ ซึ่งมีความยุงยากซับซอนทั้งในเชิง
วิทยาการและเทคโนโลยี มากกวาบริการสาธารณสุขระดับปฐมภูมิ ตองอาศัยความรู เทคโนโลยี และบุคลากร
เฉพาะดาน มีความเชื่อมโยงกับระบบบริการสาธารณสุขระดับปฐมภูมิ ระดับตติยภูมิ และระบบบริการอื่นๆเพื่อสง
ตอความรับผิดชอบระหวางกันและกันเปนอยางดี
3.3.3 ระบบบริการระดับตติยภูมิ หมายถึง ระบบบริการสาธารณสุข ที่จัดบริการทั้งสงเสริมสุขภาพ
ปองกันและควบคุมปญหาที่คุกคามสุขภาพ รักษาพยาบาลและฟนฟูสภาพ ซึ่งมีความยุงยากซับซอนมากเปนพิเศษ
ทั้งในเชิงวิทยาการและเทคโนโลยี ตองอาศัยองคความรู เทคโนโลยี และบุคลากรเปนพิเศษที่มีความเชี่ยวชาญ
เฉพาะดาน มีความเชื่อมโยงกับระบบบริการสาธารณสุขระดับปฐมภูมิ ระดับทุติยภูมิ และระบบบริการอื่นๆเพื่อสง
ตอความรับผิดชอบระหวางกันและกันเปนอยางดี
3.4 งานเวชปฏิบัติทั่วไป (general practice) หมายถึง การใหบริการทางการแพทย และสาธารณสุขในระดับ
ปฐมภูมิ (primary care) โดยประยุกตความรูทั้งทางดานการแพทยและสังคมศาสตร (multidisciplinary) ในลักษณะ
ผสมผสาน (integrated)ทั้งการสงเสริมสุขภาพ การปองกันโรค การรักษาโรค และการฟนฟูสุขภาพอยางตอเนื่อง
(continuous) แบบองครวม (holistic) ใหแกบุคคล ครอบครัว และชุมชน (individual, family and community)
3.5 งานเวชปฏิบัติครอบครัว (family practice) หมายถึง งานเวชปฏิบัติที่จัดบริการดูแลสุขภาพโดยแพทย
ครอบครัว มีคุณลักษณะเฉพาะตรงที่เปนบริการซึ่งผสมผสาน ตอเนื่อง มีการเชื่อมโยงและประสานงาน จุดหมาย
ของบริการมุงสูสุขภาพบุคคล ครอบครัวและชุมชน เปนการดูแลดานการแพทยแบบผสมผสานที่เนน‘หนวย
ครอบครัว’เปนประเด็นเฉพาะ ในบางประเทศอาจเรียกวางานเวชปฏิบัติทั่วไป