Battsengel

1. 180
үржилд ашиглах малыг аль болох цөөн өрхөөс үзлэг, ангилалтыг чанартай хийж,
сонгох, үүний тулд юуны өмнө аль багт хэний мал чанартай, мал нийлүүлэг,
төллөлтийг цэгцтэй, бүртгэлтэй явуулдаг өрхийг тоймлосны дараа нь үзлэг
ангилалт хийнэ. Тухайн төрлийн малд хамгийн тохиромжтой бэлчээр бүхий
нутгийг түшиглэж үржлийн сүрэгт авах малаа сонгох ба тэнд нь тогтвортой
байршуулна.
Үржлийн сүрэгт сонгосноос бусад малыг хэрэгцээний сүрэгт хамруулна. Үржлийн
сүрэгт авах мал тухайлсан ашиг шим шимээрээ монгол үүлдрийн дунджаас 10 ба
түүнээс дээш хувь илүү малыг үржлийн сүргийн бүртгэлд оруулах ба зүсний
бичлэг заавал хийнэ. Мал зүйн шинжлэх ухаанд тогтсоноор цөм сүргийн ашиг
шимийн босго үзүүлэлт үржлийн сүргийнхээс 15 ба түүнээс дээш хувь илүү байх
ёстой. Цөм сүрэгт мал сонгох болохын цагт үүнийг баримжаалах нь зүйтэй.
Мал сүргийн үржил-ашиг шимт чанарыг сайжруулах стратеги
Эрчимжсэн мал аж ахуйг эрхлэх газар тариалангийн бүсэд багтсан Дэл, Хөнөг,
Дайр бор багт дурдсан аргаар эрхлэхэд хамгийн тохиромжтой үхрийн хувийн
жин сумын дунджаас доогуур байгаа учраас тусгайлсан бодлого хэрэгжүүлнэ.
А. Үхэр сүргийг сайжруулах /тариалангийн бүсийн нэр бүхий 3 багийг
хамруулах/
Нэгдүгээрт: махны чиглэлээр “бэлчээр-нэмэгдэл тэжээл-бордоо” системд
зохицуулан сайжруулах боломжийг судалж хэрэгжүүлнэ. Эх орны махны үүлдэр
болох Сэлэнгэ болон Дорнод талын улаан үүлдрийг ашиглан нутгийн үхрийн
биерхэг байдлыг сайжруулах, амьдын жин өсвөр үедээ 18-23 хувь хүртэл
нэмэгдэх тэжээллэг-маллагааны нөхцөлийг бүрдүүлнэ.
Хоёрдугаарт: мах-сүүний, эсвэл сүү-махны чиглэлээр жижиг фермийн
аргаар эрхлэхэд Батцэнгэл сумын хувьд хосолмол ашиг шимт Алатау,
Симментал үүлдрийн үхэр
Саалийн жижиг аж ахуйд үхэр худалдан авахад шаардагдах хөрөнгө оруулалт:
Нийтдээ 20 орчим үнээтэй саалийн 2-3 жижиг ферм байгуулах:
o Саалийн тугалтай үнээ/гунж 14-18 толгой, тус бүр 1.8-2.2 сая төгрөг
o Ферм бүрд үржлийн нэг бух байх - тус бүр 3.0-3.6 сая төгрөг
Нэг үнээнээс саалийн 240 хүртэл хоногт 1000 литр сүү саана гэвэл жилдээ
тэжээл ба бусад зардлыг хасаад 450 мянга орчим төгрөгийн цэвэр ашгийг
сүүнээс орох ба 1.3 жил нэг төллөхөөр тооцвол аж ахуйд ашиглах хугацаанд 4
удаа төллөж, нэг эхээс гаралтай 5-6 толгой болж өснө. Ийм үндэслэлээр тооцвол
үнээ анх худалдан авсан өртгөө сүү ба төлөөрөө 4.2 жилийн дотор бүрэн төлнө.
Эрчимжсэн аж ахуйн хөгжлийн төлөвлөлт /8.1.2/-д саалийн фермийн хөрөнгө
оруулалт, зардал, үр ашгийн тооцоог тусгасан болно.
Гуравдугаарт: цэвэр үүлдрийн юм уу гурав ба түүнээс дээш үеийн эрлийз
үхрээр эрлийзжүүлж сайжруулах хувилбарын тухайд гадаадаас оруулж ирсэн
Лимузин, Херефорд, Казахын цагаан толгойт, Галловей үүлдрийг нутгийн үхрийг
сайжруулахад ашиглах боломжийг хязгаарлагдмал хүрээнд сонирхсон малчдын
хөрөнгө, оролцоо, сумын мэргэжлийн нэгжийн дэмжлэгтэйгээр туршина.
Б. Хонины сүргийг сайжруулах сонирхол малчдын дунд өндөр байдаг. Хонио
сайжруулахын тухайд (i). ноосны гарцаас гадна чанарыг сайжруулах бол хивсний
урт ширүүвтэр ноосны чиглэлээр Говь-Алтай, Сартуул үүлдэр болон Байдраг

2. 181
үүлдрийг ашиглавал зохимжтой, (ii). махан ашиг шимийг дагуулж малынхаа
биерхэг байдлыг сайжруулах, улмаар нэгжээс ахиу ноос авах боломж гэвэл өмнө
нь олон жил ашиглаж ирсэн Баяд, түүнчлэн Дархад, Цагаан-Уул үүлдэр, Хотонт
үүлдрийн хэсгийг ашиглах чиглэлийг баримтална. Ихтамир суман дахь Өндөр
уулын бүсийн эрдэм шинжилгээний станцад явуулсан судалгаагаар Баяд
үүлдрийн эрлийз бусад үүлдрийн эрлийзээс амьдын жин, ноосны гарцаар илүү
болохыг тогтоосон нь энэ үүлдрийг ашиглахад үр дүнд хүрэх боломжтойг
харуулж байна20.
В. Ямааны ноолууран ашиг шимийг нэмэгдүүлэх. Ямаан сүргийн ашиг
шимийн чадавхыг сайжруулахдаа чанаржуулах талыг барих нь тус сумын МАА-н
хөгжлийн тэргүүлэх чиглэл байх болно. Гаднаас үүлдэр, омгийн ямаа авчирч
үржүүлснээр ноолуурын гарц мэдэгдэм нэмэгдэх магадлал бага, харин
ноолуурын нарийн ба уртын үзүүлэлтийг сайжруулахад үржлийн чиглүүлэх,
гэхдээ өдий хүртэл үржүүлж байгаа Эрчмийн хар үүлдрийн биологи-аж ахуйн
үнэт чанарыг ашиглахад түлхүү анхаарна.
Ямаан сүрэг бол үржлийн ажлыг шаталсан хэлбэрээр явуулахад хамгийн
тохиромжтой гэж үздэг. Үржлийн сүрэг бүрдүүлэхийн тулд дараах арга хэмжээг
нэн түрүүнд хэрэгжүүлнэ.
- Малчдын ямаанд үзлэг, ангилалт хийж 500 орчим эм ямаа зүс,
ноолуурын чанараар голчлон сонгох замаар үржлийн сүргийн эхний хэсгийг
бүрдүүлэх,
- Малчдын ашиглаж байгаа ухнад үзлэг хийж, үржлийн сүрэгт ашиглах
боломжтой /нас болон ноолуурын чанар/ хээлтүүлэгчийг илрүүлж үржлийн
сүргийн бүртгэлд авах,
- Хэсэгчлэн нийлүүлэх аргаар 500 эм ямааг хээлтүүлэхэд 60 орчим ухна
тавихаар тооцно. Суманд байгаа үржлийн бүртгэлтэй ухнаа хасаад гаднаас авах
ухнын тоог гаргах.
Нэг ухныг 150 орчим мянган төгрөгөөр худалдан авч нийлүүлэгт 3-4 жил
ашиглахад багаар тооцоход төл нь 125-130 толгой хүрэх бөгөөд үүнээс 30 хувийг
нь маханд, 20 орчим хувийг нь үржилд хэрэгцээний сүрэгт худалдана гэвэл
худалдан авсан өртгөө 2.5 жилд нөхнө. 2025-2026 оны үед үржлийн ажлын
шаталсан тогтолцооны дээд шаталбар болох цөм сүрэг бүрдүүлэх боломж
бүрдэнэ.
Г.Сарлаг. Сүүлийн 3 жилийн дотор сарлагийн тоо энэ суманд 2 дахин цөөрсний
дотор Улаанчулуу, Баян-Уул баг сарлаггүй болж, харин Дайр бор, Хөнөг, Цац
багт өссөн байна. Статистикийн энэ мэдээллээс харахад тус суманд сарлагийн
талаар баримталж буй бодлого, үйл ажиллагаа хараахан цэгцрээгүй байгаа тал
ажиглагдлаа. Сарлагаа Тариатын бор зэрэг шилэгдсэн сүргээс бух авч
сайжруулах, түүнчлэн нийт сарлагийн 20-25 хувьтай тэнцэх тооны хайнаг гаргаж
сарлагийн сааль ашиглалтыг богиносгох, элдэв зарлагыг бууруулах бодлого
хэрэгжүүлнэ.
20
Г.Самбуу, Нутгийн үүлдэр, омгийг ашиглан монгол хонийг үржүүлэх асуудалд. ХАА-н
ухааны дэд эрдэмтний зэрэг горилсон диссертаци, 1994

3. 182
8.1.4 МАЛЫН ЭРҮҮЛ МЭНДИЙН АЖЛЫН ТӨЛӨВЛӨЛТ
Мал, амьтны эрүүл мэндийн тухай хуулийн зохих заалтууд, “Малын эрүүл мэнд”
үндэсний хөтөлбөр/2018-2021/-ийн хүрээнд доорх зорилтуудыг дэвшүүлсэн
байна. Үүнд:
2.2.1. Мал эмнэлгийн салбарын хууль эрх зүйн орчныг боловсронгуй болгох;
2.2.2. Мал, амьтны гоц халдварт болон халдварт, шинэ болон дахин сэргэж
байгаа өвчнийг эрт илрүүлэх тандалтыг өргөжүүлэх замаар өвчнийг хяналтад
авч, халдварт өвчингүй тайван байдлыг лабораторийн шинжилгээний үр дүнг
харгалзан бүс нутгаар баталгаажуулах;
2.2.3. Мал, амьтны гоц халдварт, зооноз, шинэ болон дахин сэргэж байгаа
халдварт өвчнөөс урьдчилан сэргийлэх дархлаажуулалтыг шинжлэх ухааны
нотолгоо, тархвар зүйн судалгааг үндэслэн төлөвлөх замаар бүс нутгаар нь
хяналтад авах;
2.2.4. Мал, амьтны шилжилт хөдөлгөөний хяналтыг сайжруулах замаар гоц
халдварт өвчин гарах, тархах шалтгаан, нөхцөлийг таслан зогсоох;
2.2.5. Мал эмнэлгийн байгууллагын мэргэжилтэн, малын эмч нарын мэдлэг,
ур чадварыг дээшлүүлэх, малын эрүүл мэндийг хамгаалах үйлчилгээний чанар,
хүртээмжийг нэмэгдүүлэх;
2.2.6. Малчин, үйлдвэрлэгч, хэрэглэгчдийг мал, амьтны эрүүл мэнд, түүнтэй
шууд холбогдох нийтийн эрүүл мэндийн талаарх мэдлэг, мэдээллээр хангаж, үр
дүнг сурталчлан таниулах
Дээрх хууль, хөтөлбөрийн үзэл санаа, заалтуудтай уялдуулан Батцэнгэл сумын
малын эрүүл мэндийн ажлыг төлөвлөв. Хүснэгт 8.1.4.1-д харуулав.
Хүснэгт 8.1.4.1 Сумын малын эрүүл мэндийн ажлын төлөвлөлт
А.Сумын мал эмнэлгийн тасаг/МЭТ/-ийн үйл ажиллагааны талаар
№ Хэрэгжүүлэх үйл ажиллагаа
Хариуцах эзэн Шаардагдах
хөрөнгө оруулалт.
мян. төг
Хэрэгжих
хугацаа
1 Сумын мал эмнэлгийн
тасгийн 2 малын эмчийг
ажлын өрөөтэй болгох
Сумын ЗДТГ
ЗДТГ-ын байрнаас
өрөө гаргах
2020-2021
2 Сумын мал эмнэлгийн
тасгийн 2 малын эмчийг
ширээ, сандал, хувцасны
шүүгээ, 3 үйлдэлт принтер,
компьютероор хангах
МЭЕГ
5000.0
2021-2023
3 Мал эмнэлгийн тасагт
малын өвчний 500-800 литр
вакцин хадгалдаг багтаамж
бүхий хүйтэн хэлхээний
өрөөтэй болох, ажиллуулах
МЭЕГ, Сумын
ЗДТГ, Төсөл,
хөтөлбөр
20000.0 2025-2027
4 Малын эм бэлдмэлийн
хадгалалт, хамгаалалтыг
зохих зааврын хийлгэх
Сумын МЭТ
Ажил үүргийн
хуваарийн дагуу
хийлгэх
Жил бүр
5 Сумын мал эмнэлгийн
тасгийн малын их эмч
МЭЕГ, 2000.0 2022-2027

4. 183
нарын мэргэжлийг
дээшлүүлэх
Аймгийн МЭГ,
Төсөл,
хөтөлбөр
6 Орон нутагт нэн түрүүнд
шаардлагатай байдаг мах,
махан бүтээгдэхүүн, сүү,
хүнсний ногоон дээр
түргэвчилсэн зарим
шинжилгээг хийх ажлыг
туршин эхлүүлэх
МЭЕГ,
аймгийн МЭГ,
Төсөл,
хөтөлбөр
5000.0 2022-2025
7 Сумын төв дээр зах зээлд
борлуулж байгаа малд
үзлэг, шинжилгээ хийх нэг
цэгийн үйлчилгээ үзүүлэх
/Малын хашаа, малын үзлэг
шинжилгээний хашаа, мал
пүүлэх цахилгаан жин 500-
1000 кг/
Мал худалдан
авагч ХХК,
Төсөл,
хөтөлбөр,
Сумын ЗДТГ
7000.0
Шаардлагатай
үед
8 Мал, амьтнаас хүнд
халдварладаг /зооноз/
өвчнөөс мал сүрэг, хүн
амаа урьдчилан сэргийлэх,
хамгаалахын тулд сумын
эрүүл мэндийн төвтэй
хамтран сургалт,
сурталчилгаа хүн амын
дунд зохион явуулах
Сумын МЭТ,
ЭМТ, МЭҮН
Ажил үүргийн
хуваарийн дагуу
хийх
Жил бүр
9 Сумын малын нэн тэргүүнд
шаардлагатай халдварт
өвчний тархвар зүйн
зураглалтай болох
Сумын МЭТ,
Төсөл,
хөтөлбөр
МЭТ-ийн тархвар
зүйч эмч ажил,
үүргийн хуваарийн
дагуу хийх
2021-2025
10 Мал эмнэлгийн
үйлчилгээний нэгжийн хийж
байгаа ажил, үйлчилгээний
чанарт хяналт тавьж
ажиллах
Сумын МЭТ
МЭТ-ийн 2 малын
эмч ажил, үүргийн
хуваарийн дагуу
хэрэгжүүлэх
Жил бүр
11 Тус сумын мал сүрэгт
голдуу гардаг
колибактериоз /цагаан
чацга/, шөвөг яр, дотрын
халдварт хордлого/ДХХ/,
Маеди-Висна, цусан
халдвар, боом , галзуу,
листериоз, сахуу,
бруцеллёз, өвчнүүдээс
урьдчилан сэргийлэх
вакцин тарих
МЭЕГ,
Сумын МЭТ,
МЭҮН
24000.0 Жил бүр
12 Малын дотор, гадна
шимэгчдийн өвчнүүдээс
урьдчилан сэргийлэх
туулгалт, угаалгыг графикт
хугацаанд чанартай
хийлгэх
Сумын МЭТ,
МЭҮН,
малчин
өрхүүд
Тогтоосон
үйлчилгээний
хөлсийг малын
эзэн хариуцах
Жил бүр

5. 184
13 Малын гоц халдварт өвчин
шүлхий, мялзан болон
бусад шаардлагатай
өвчнүүдийн тандах
шинжилгээг жил бүр
явуулан цаашид малын
өвчнөөр тайван /эрүүл/ бүс
нутаг болох зорилт тавин
ажиллах
МЭЕГ,
Сумын МЭТ,
МЭҮН
1000.0 Жил бүр
14 Сумын хөдөөгийн 6 багийн
нутагт мал угаах суурин
ванн шинээр барихад
оролцож, ашиглах,
хамгаалах
МЭЕГ,
Сумын МЭТ,
МЭҮН, Төсөл,
хөтөлбөр
24000.0 2021-2027
15 Сумын хөдөөгийн 6 багийн
нутагт малд үзлэг,
шинжилгээ хийх хашаа
барьж ашиглаж эхлэх
МЭЕГ,
Сумын МЭТ,
МЭҮН,Төсөл,
хөтөлбөр
24000.0 2021-2027
16 Үхсэн малын хүүр, сэг
зэмийг булж устгадаг цэгтэй
болох
МЭЕГ,
Сумын МЭТ,
МЭҮН, Төсөл,
хөтөлбөр
7000.0 2021-2023
17 Шаардлагатай үед хорио
цээр, хязгаарлалтын
дэглэм тогтоолгон ажиллах
МЭЕГ,
Сумын МЭТ,
МЭҮН
Тухайн үед хууль,
журмын дагуу
төсвөөс гаргуулах
Тухайн үед
18 Малын эрүүл мэндийн
ажилд зарцуулах мал аж
ахуйн эрсдэлийн сан
/МААЭС/ байгуулж ашиглах
Сумын ЗДТГ,
МЭТ, Малчид,
Төсөл,
хөтөлбөр
Сумын ОНХС-аас
1 хонин толгойд
300 төгрөг, малчид
1 хонин толгойд
500 төгрөгөөр
бодож МААЭС-г
2021 оны нийт
малын 20%-д
байгуулах, цаашид
жил бүр малын
тоог 20%-иар
өргөжүүлэн
байгуулах
2021 оноос
хойш жил бүр
Б.Мал эмнэлгийн үйлчилгээний нэгжийн ажил, үйлчилгээний талаар
19 Мал эмнэлгийн
үйлчилгээний нэгжийн
байрны тохижилт, багаж,
хэрэгслийн хангамжийг
сайжруулах замаар
стандартын шаардлага
ханган ажиллах
МЭҮН 15000.0 2022-2025
20 Мал эмнэлгийн үйл
ажиллагааны бизнес
төлөвлөгөөтэй ажиллах
Сумын МЭТ,
МЭҮН
Ажил үүргийн
хуваарийн дагуу
хийх
Жил бүр
21 Мал эмнэлгийн
үйлчилгээний нэгж нь
сумын ЗДТГ, малчин өрх
зэрэгтэй гурвалсан гэрээ
байгуулан ажиллах
Сумын ЗДТГ,
МЭҮН,
малчин
өрхүүд
Ажил үүргийн
хуваарийн дагуу
хийх
Жил бүр

6. 185
22 Мал эмнэлгийн
үйлчилгээний нэгжийн
мэргэжлийн үйлчилгээ
үзүүлэх итгэмжлэл бүхий
малын эмч нарын хөдөлмөр
хамгааллын хувцасны
хангамж, шаардлагатай
тариур, бусад багаж
хэрэгслийн хангамжийг
сайжруулах
МЭҮН, Төсөл,
хөтөлбөр
10000.0
2021-2023,
2024-2027
24 Зах зээлд борлуулах малд
гарал үүсэл, эрүүл мэндийн
гэрчилгээ олгох
Сумын МЭҮН,
малын эзэн
малчид
Нэг бодод 1000
төгрөг, нэг бог
малд 300
төгрөгөөр бодож
малын эзэн
хариуцах
Тухайн бүр
25 Улсын захиалгат малын
халдварт өвчний вакцин
тарих
МЭЕГ,
Аймгийн МЭГ,
сумын МЭТ,
МЭҮН
Үйлчилгээний хөлс
52000.0
Жил бүр
26 Малд туулгалт, угаалга
хийх
МЭЕГ,
Аймгийн МЭГ,
сумын МЭТ,
МЭҮН
Тогтоосон
үйлчилгээний
хөлсийг малын
эзэн хариуцах
Жил бүр
27 Малаас шүлхий, мялзан
зэрэг өвчний тандах
шинжилгээнд сорьц авах
МЭЕГ,
Аймгийн МЭГ,
сумын МЭТ,
МЭҮН
800.0 Жил бүр
28 Сумын хөдөөгийн 6 багийн
нутагт мал угаах зөөврийн
ванн шинээр барихад
оролцож, ашиглах,
хамгаалах
МЭЕГ,
Сумын МЭТ,
МЭҮН
Дээр туссан
байгаа
2021-2027
29 Сумын хөдөөгийн 6 багийн
нутагт малд үзлэг,
шинжилгээ хийх хашаа
барихад оролцох, ашиглах,
хамгаалах
МЭЕГ,
Сумын МЭТ,
МЭҮН, Төсөл,
хөтөлбөр
Дээр туссан
байгаа
2021-2027
30 Шаардлага гарсан үед
өвөлжөө, хаваржаа болон
халдварт өвчин гарсан
голомтот цэг газарт
халдваргүйжүүлэлтийг
чанартай хийх
МЭЕГ,
Сумын ЗДТГ,
МЭТ, МЭҮН
1000.0 Жил бүр
31 Мал эмнэлгийн үйлчилгээ
үзүүлдэг малчин өрхийн
малын эрүүл мэндийн
дэвтрийг хөтөлж ажиллах
Сумын МЭТ,
МЭҮН
Ажлын үүрэг,
хуваарийн дагуу
хийх
Үйлчилгээ
үзүүлэх бүрдээ
32 Ажил, үйлчилгээний
тайлан, мэдээг хууль
тогтоомжид заасан
хугацаанд гаргаж, мал
эмнэлгийн тасагт хүргүүлэх
Сумын МЭҮН
Ажил үүргийн
хуваарийн дагуу
хийх
Жил бүр
Эх сурвалж: Сумын МЭТ, МЭҮН

7. 186
8.1.5 Хадлан, тэжээлийн төлөвлөлт
Батцэнгэл сумын хэмжээнд мал сүргийн тэжээлийн хангамж малчдын бэлтгэх
болон үйлдвэрлэлийн аргаар бэлтгэх үндсэн хоёр эх үүсвэрийн аль алиных нь
хувьд дутмаг байгаа тул тэжээл үйлдвэрлэл, хангамжийг нэмэгдүүлэх нь нэн
чухал юм.
Батцэнгэл суманд Атрын III аяныг үргэлжлүүлэн газар тариаланг бүсчлэн
хөгжүүлэх зорилт, аймгийн МАА-н салбарыг хөгжүүлэх дунд хугацааны бодлогод
тусгагдсан хадлангийн талбайг хашиж, хамгаалах, усалж бордох замаар ургац
нэмэгдүүлэх, атаржсан талбайд олон наст ургамал тариалж бэлчээрт
шилжүүлэх, овьёос, царгас зэрэг уургийн агууламж ихтэй нэг ба олон наст
ургамал тариалах ажлыг өргөтгөх зэрэг зорилтын дагуу тэжээл үйлдвэрлэлийг
нэмэгдүүлэхээр тусгаж байна. Ингэхдээ бэлчээрийн ургацын олон жилийн
дундаж, ирэх жилүүдэд малын тоог бууруулах тооцоо, бэлчээрийн ачаалал
буурснаар бэлчээрийн даац сайжрах боломжийг харгалзан үзэв.
Хадлан, тэжээлийн хэрэгцээ, түүнийг хангах боломж. Батцэнгэл сум нь хээр
болон ойт хээрийн бүсэд хамрагддаг учраас нэг хонины жилд бэлчээрээс идэх
өвсний хэмжээг дурдсан хоёр бүсийн дундаж, мөн ургамлын нөмрөгийн хэв
шинж, төлөв байдал, өөрчлөлтийн чиг хандлага зэргийг харгалзан тухайн жилд
шаардагдах тэжээлийн хэрэгцээг дараах байдлаар тооцлоо. Үүнд:
 Бэлчээрийн малын тухайд тэжээлийн үндсэн хэрэгцээг бэлчээрээс хангах
 2001 оны Засгийн газрын 47-р тогтоолоор батлагдсан “Мал сүргийг ган,
зудаас хамгаалахад туслах үндэсний хөтөлбөр”-т тусгагдсан заалтыг
харгалзан аюулгүй нөөц бүрдүүлэхээр төлөвлөв. Энэ хөтөлбөрт зааснаар:
 Малчин өрх ойт хээрийн бүсэд нэг хонин толгойд 30 кг, хээрийн бүсэд 10
кг өвс
 Сумын нөөцөд нэг хонин толгойд 1кг-аар тооцож 3 өдөр тэжээх өвс
Нэг хонин толгойд ноогдох тэжээлийн хэмжээ 2019 оны байдлаар сумын
дунджаар 3.1 тэжээлийн нэгж байна. Цаашдаа төлөвлөн буй 7 жилийн хугацаанд
хадлангийн талбай, га-гийн ургац, ногоон тэжээлийн үйлдвэрлэлийг нэмсний үр
дүнд өөрийн үйлдвэрлэлээр хангах энэ үзүүлэлт 2027 онд 15.15 тэжээлийн нэгж
буюу 4.9 дахин нэмэгдэх юм.
Хүснэгт 8.1.5.1 Батцэнгэл сумын малын нэмэгдэл тэжээлийн хангамж, 2019-
2027
Он
Малын
тоо,
хонин
толгой
Тэжээлийн
хэрэгцээ, тонн
Бэлтгэх тэжээл, тонн өвс Хадлангийн талбай
Малчдын
бэлтгэх
Сумын
нөөц Нийт
Шаардагдах
га
Га-
гийн
ургац
цт
хэрэгцээ хувь
2019 791998 26135.9 21.5 5100 510 5610 9350 6
2023 752398 24829.1 40 9028.8 902.9 9931.7 16552.8 6
2024 714778 23587.7 50 10721.7 1072.2 11793.8 19656.4 6
2025 679039 22408.3 60 12222.7 1222.27 13445.0 22408.3 6
2026 645087 21287.9 80 15482.1 1548.21 17030.3 28383.8 6
2027 612833 20223.5 100 18385.0 1838.5 20223.5 33705.8 6

8. 187
Эх сурвалж: БСТ-н тооцоо
Ингэснээр бэлчээрийн маллагаатай нэг хонийг нэмэгдлээр тэжээх (хоногт 1 кг
өвс) хугацаа сар гаруй (33 хоног) болж, өвөл-хаврын улиралд амьдын жин
бууралт дан бэлчээрээр байсан эм хониор төлөөлүүлж харьцуулбал 13%21
орчмоор багасна.
Зураг 8.1.5.1 Бэлчээрийн МАА-н нэмэгдэл тэжээл бэлтгэх хадлангийн
газрын төлөвлөлт, 2027 он
Эх сурвалж: БСТ-н боловсруулалт
2015-2019 оны дунджаар 5012.8 тн байгалийн хадлан бэлтгэсэн бөгөөд га-аас
5.3 ц ургац авчээ. 2027 онд шаардагдах 20223.5 тонн хадланг өөрийн талбайгаас
хадаж бэлтгэнэ гэвэл 33705.8 га талбайтай байх тооцоо гарлаа.
Сумын хэмжээнд хадлан хадахад боломжтой хөрс, ургамлын нөмрөг бүхий
газрууд, бэлчээрийн ургац, гадаргын налуужилт зэрэг хүчин зүйлсийг
тохиромжтой байдлын үнэлгээгээр тодорхойлогдсоны үндсэн дээр 945 га
талбайд хадлан хадах боломжтой байна. Энэхүү талбайд бэлтгэх хадлан нь 567
тонн болно.
21
Б.Мөнх, Монгол хонины нэмэгдэл тэжээл, 1980, БТЭШХ-н бүтээл, №7

9. 188
Харин жил бүр ургац сайтай бэлчээр, ойн цоорхой зэргээс малчд хадлан
бэлтгэдэг практик байгаа бөгөөд энэ нь цаашид ч үргэлжлэх хандлагатай байна.
Гагцхүү тухайн жилийн хур тунадас, цаг агаарын бусад нөхцөл, бэлчээрийн
ачаалал зэргээс хамааран ихээхэн хэлбэлздэг энэхүү үзүүлэлтийг нарийн
төлөвлөх боломжгүй юм.
Хүснэгт 8.1.5.2 Хадлангийн газрын төлөвлөгөө, байршил
Багийн
нэр
Газрын нэр
Талбай
/га/
Эзлэх
хувь
Баян уул Наран 53.1
12.3
Баян уул Жимгэр 14.9
Баян уул Халзан хар 48.5
Нийт 116.4
Цац Согоот 73.6
11.5
Цац Ар булаг 15.5
Цац Ар булаг 19.4
Нийт 108.5
Улаан
чулуу
Их үнэгдэй, хүүш , хоорон толгой 210.8
61.0
Улаан
чулуу
Чулуун хороот, Ар мухар, Эмээлт толгойн
өвөр
186.2
Улаан
чулуу
Жарантайн өвөр, Цохио 115.3
Улаан
чулуу
Зураа 10.5
Улаан
чулуу
Овгор улаан 35.6
Улаан
чулуу
Тамган, овгор улаан 18.2
Нийт 576.6
Хөнөг Ар завсар 129.0
15.2Хөнөг Азаргын өвөр, нартын өвөр 14.3
Нийт 143.3
Дүн 944.9 100.0
Иймд хадлан, тэжээл бэлтгэлийг цаашид нэмэгдүүлэхдээ атаршсан талбайд
тэжээлийн ургамал тариалах, хадлангийн талбайг хашиж хамгаалах, усалж
бордох замаар ургацыг нэмэгдүүлэх арга хэмжээ авах, хадах боломжтой бэлчээр
газрыг хадах, үлдэгдлийг худалдан авах зэргээр тэжээл хангамжийг шийдвэрлэх
боломжтой юм.
8.1.6 Тариалангийн газрын төлөвлөлт
Тариалангийн тухай хууль, “Хүнсний ногоо” үндэсний хөтөлбөр, ”Жимс,
жимсгэнэ” үндэсний хөтөлбөр, Архангай аймгийн тогтвортой хөгжлийн хэтийн
зорилт 2026 дунд хугацааны бодлогын баримт бичиг, Архангай аймгийн
тогтвортой хөгжлийн хэтийн зорилт 2026 дунд хугацааны хөтөлбөрийг

10. 189
хэрэгжүүлэх арга хэмжээний төлөвлөгөө, “Хүнсний ногоо”, ”Жимс, жимсгэнэ”
үндэсний хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэх аймгийн төлөвлөгөө /2018-2022/, “Өрх бүр
үйлдвэрлэгч” аймгийн дэд хөтөлбөр/2019-2023/, Сумын төрийн албан хаагчид,
иргэд, малчдын гаргасан санал, НҮБ-ын Хүнс, хадаа аж ахуйн байгууллагын
боловсруулсан хөдөөгийн хөрөнгө оруулалтын үр ашгийг үнэлэх “RuralInvest”
программ, “Технологи нэвтрүүлэх гарын авлага” МАА, газар тариалан хосолсон
загвар аж ахуйн чиглэлээр гарсан бусад зөвлөмж зэргийг ашиглан энэхүү
төлөвлөгөөг боловсруулав.
Батцэнгэл сум нь одоогоор 1569 га талбайд тариалалт эрхэлж, 1858.8 га газар
атаршсан талбайг огт ашиглаагүй байна. Ирэх 7 жилийн хугацаанд атаршсан
газрыг эргэлтэд оруулж, ногоон тэжээл, төмс хүнсний ногоо, жимс жимсгэнийн
тариалалтыг нэмэгдүүлэхээр төлөвлөв. Төлөвлөлтийг 2023 он хүртэл, 2024-
2025, 2026-2027 гэсэн 3 үе шаттайгаар хийв /Хүснэгт 8.1.6.1/.
Хүснэгт 8.1.6.1 Атаржсан газрыг ашиглах төлөвлөгөө
№ Багийн нэр Төлөвлөлтийн он Талбай /га/ Эзлэх хувь
1 Дайр бор 2025-2027 153.47
17.6
2 Дайр бор 2025-2027 105.01
3 Дайр бор 2025-2027 0.78
4 Дайр бор 2025-2027 67.64
Нийт 326.9
5 Дэл 2020-2023 112.96
45.7
6 Дэл 2020-2023 110.40
7 Дэл 2020-2023 67.76
8 Дэл 2020-2023 26.44
9 Дэл 2023-2025 4.08
10 Дэл 2020-2023 44.74
11 Дэл 2020-2023 112.79
12 Дэл 2023-2025 33.22
13 Дэл 2020-2023 14.68
14 Дэл 2023-2025 81.61
15 Дэл 2023-2025 5.98
16 Дэл 2023-2025 10.23
17 Дэл 2023-2025 12.19
18 Дэл 2023-2025 1.72
19 Дэл 2023-2025 4.18
20 Дэл 2023-2025 4.79
21 Дэл 2023-2025 4.05
22 Дэл 2020-2023 61.45
23 Дэл 2023-2025 56.05
24 Дэл 2023-2025 80.56
Нийт 849.9
25 Хөнөг 2025-2027 27.18
36.726 Хөнөг 2025-2027 149.25
27 Хөнөг 2025-2027 39.54

11. 190
28 Хөнөг 2025-2027 90.57
29 Хөнөг 2025-2027 116.03
30 Хөнөг 2025-2027 3.76
31 Хөнөг 2025-2027 188.82
32 Хөнөг 2025-2027 25.62
33 Хөнөг 2025-2027 23.30
34 Хөнөг 2025-2027 18.03
Нийт 682.1
Дүн 1858.9
Эх сурвалж: БСТ-н тооцоо
Зураг 8.1.6.1 Үе шаттайгаар ашиглахаар төлөвлөсөн атаржсан газрын
байршил
Газар тариалангийн газрын төлөвлөгөөний гол зорилго нь сумын хүн амын төмс,
хүнсний ногоо, жимс, жимсгэнэ болон малын тэжээлийн хэрэгцээг аль болох
сумын дотоодын үйлдвэрлэлээр хангахад оршино. Энэ үүднээс эхний ээлжид
газар тариалангийн бүтээгдэхүүний хэрэгцээг тооцов. Ингэхдээ хүн амын
хүнсний зохистой хэрэглээг тогтоосон Эрүүл мэндийн сайдын тушаалыг үндэс
болгов. Үүнд 1 жишсэн хүн / 1 хүнийг 0.9 итгэлцүүрээр үржүүлж гаргана/ жилдээ
төмс 43.8 кг, хүнсний ногоо 94.9 кг, жимс, жимсгэнэ 73 кг хэрэглэхээр тооцсон
болно.
Хүснэгт 8.1.6.2 Сумын төмс, хүнсний ногоо, жимс, жимсгэнэ, ногоон
тэжээлийн хэрэгцээ

12. 191
Он 2019 2027
Жишсэн хүний тоо 3453 3731
Төмсний нийт хэрэгцээ, тн 151.2 163.4
Хүнсний ногооны нийт хэрэгцээ, тн 327.7 354.1
Жимс, жимсгэнийн нийт хэрэгцээ, тн 252.1 272.4
Малын тоо, хонин толгой 4233 3276
Ногоон тэжээлийн нийт хэрэгцээ, тн 2793.9 2162.4
Эх сурвалж: Хүн амын хүнсний зохистой хэрэглээг тогтоосон Монгол улсын эрүүл
мэндийн сайдын тушаал, 2017 оны 2 дугаар сарын 23-ны өдөр, БСТ-н тооцоо
Тус сумын газар тариалангийн төлөвлөлтийн хүрээнд төмс, хүнсний ногоо, жимс,
жимсгэнэт бут, сөөг, ногоон тэжээлийн тариалалтыг нэмэгдүүлэхээр 3 үе шаттай
төлөвлөж байна. Ногоон тэжээлийн төлөвлөлтийг 2027 онд байх сумын нийт
үхрийн 1%, адууны 1% нь сайжирсан үүлдрийн мал байна гэсэн үндэслэл дээр
тулгуурлан хийв. Хэрэгжүүлэх хугацааг сумын ИТХ, ЗДТГ тухайн үед нь иргэд,
ААН-тэй хамтран зохицуулах боломжтой юм. Шаардлагатай хөрөнгө оруулалтыг
таримлын төрөл бүрд тусгаж оруулав.
Хүснэгт 8.1.6.3 Төмсний тариалалтыг нэмэгдүүлэх төлөвлөгөө
Он 2019 Хэрэгжүүлэх үе шат
2021-
2023
2024-
2025
2026-
2027
Жишсэн хүний тоо 3453 3533 3567 3731
Хүн амын төмсний нийт хэрэгцээ,тн 151.2 154.7 156.2 163.4
Хүн амын төмсний хэрэгцээг хангах хувь 5.3 10 20 30
Хэрэгцээг хангах төмсний хэмжээ, тн 8 15.5 31.24 49.02
1 га-аас хураах төмсний ургац, цн 80 85 90 95
Төмсний зориулалтаар одоогийн олгосон
талбай, га
50
Шаардагдах талбай, га 1 1.8 3.5 5.2
Шаардагдах хөрөнгө оруулалт, мянган
төгрөг /1 га-д 8880/
8898 16166.3 30823.5 45820.8
Эх сурвалж: БСТ-н тооцоо
Сумын хүн амын төмсний хэрэгцээний 10, 20, 30 хувийг хангахад нэг га-аас 85-95
цн ургац хураана гэж үзвэл 1.8-5.2 га талбай шаардлагатай байна. 2019 оны
байдлаар сумын хэмжээнд 1 га талбайд төмс тарьсан байна. Иргэн, ААН –д төмс
тариулахаар олгосон талбай 50 га байгаа учир цаашдаа одоогийн талбайн 1/3-
ийг ашиглахад сумын хүн амын төмсний хэрэгцээг хангах бөгөөд талбайгаа бүрэн
ашиглавал гадагшаа төмс борлуулах боломж бүрдэх юм.
Хүснэгт 8.1.6.4 Хүнсний ногооны тариалалтыг нэмэгдүүлэх төлөвлөгөө
Он 2019
Хэрэгжүүлэх үе шат
2021-2023 2024-2025
2026-
2027
Жишсэн хүний тоо 3453 3533 3567 3731
Хүнсний ногооны нийт хэрэгцээ,тн 327.7 335.3 338.5 354.1
Хүнсний ногооны хэрэгцээг хангах хувь 2.9 10 20 30

13. 192
Хэрэгцээг хангах хүнсний ногооны
хэмжээ,тн
9.5 33.5 67.7 106.23
1 га-аас хураах хүнсний ногооны ургац, цн 70 75 80 85
Хүнсний ногооны зориулалтаар олгосон
одоогийн талбай, га
45.3
Шаардагдах талбай, га 1.4 4.5 8.5 12.5
Шаардагдах хөрөнгө оруулалт, мянган
төгрөг, /1 га-д 8170/
11091 36523 69138.6
102105.
8
Эх сурвалж: БСТ-н тооцоо
Сумын хүн амын хүнсний ногооны хэрэгцээний 10, 20, 30 хувийг хангахад нэг га-
аас 70-85 цн ургац хураана гэж үзвэл 4.5-12.5 га талбай шаардлагатай байна.
2019 оны байдлаар сумын хэмжээнд 1.4 га талбайд хүнсний ногоо тарьсан байна.
Цаашид иргэн, ААН –д хүнсний ногоо тариулахаар олгосон 45.3 га талбай байгаа
учир энэ талбайн 92%-ийг ашиглахад сумын хүн амын хүнсний ногооны нэг
жилийн хэрэгцээг хангахаар байна.
Хүснэгт 8.1.6.5 Жимс, жимсгэнийн тариалалтыг нэмэгдүүлэх төлөвлөгөө
Он 2019
Хэрэгжүүлэх үе шат
2021-2023 2024-2025
2026-
2027
Жишсэн хүний тоо 3453 3533 3567 3731
Хүн амын төмсний нийт хэрэгцээ,тн 151.2 154.7 156.2 163.4
Хүн амын төмсний хэрэгцээг хангах хувь 5.3 10 20 30
Хэрэгцээг хангах төмсний хэмжээ, тн 8 15.5 31.24 49.02
1 га-аас хураах төмсний ургац, цн 80 85 90 95
Төмсний зориулалтаар одоогийн
олгосон талбай, га
50
Шаардагдах талбай, га 1 1.8 3.47 5.16
Шаардагдах хөрөнгө оруулалт, мянган
төгрөг /1 га-д 8880/
8898 16166.3 30813.6 45820.8
Эх сурвалж: БСТ-н тооцоо
Сумын хүн амын жимс, жимсгэнийн хэрэгцээний 10, 20, 30 хувийг хангахад нэг га-
аас 30-50 цн ургац хураана гэж үзвэл 1.8-5.16 га талбай шаардлагатай байна.
2019 оны байдлаар сумын хэмжээнд 1.45 га талбайд жимс, жимсгэнэт мод, бут
тарьсан байна. Жимс, жимсгэнэ бүхий мод, бут тарихад дутаж байгаа талбайг
төмснөөс ашиглахгүй үлдэж байгаа болон 1859 га атаршсан талбайгаас ашиглах
боломжтой.
Хүснэгт 8.1.6.6 Ногоон тэжээлийн тариалалтыг нэмэгдүүлэх төлөвлөгөө
Он 2019 Хэрэгжүүлэх үе шат
2021-2023 2024-2025 2026-2027
Малын тоо, хонин толгойгоор 4233 3740 3515 3106
Ногоон тэжээлийн нийт хэрэгцээ, тн 1269.9 1122 1054.5 931.8
Ногоон тэжээлийн хэрэгцээг хангах
хувь
1.3 5 15 30
Хэрэгцээг хангахад шаардагдах
ногоон тэжээл, тн
17 56 158 280

14. 193
1 га-аас хураах ургац, цн 20 20 20 20
Ногоон тэжээл тарихад шаардагдах
талбай, га 8.3 28.1 79.1 139.8
Ногоон тэжээлийн зориулалтаар
олгосон одоогийн талбай, га
78
Шаардагдах хөрөнгө оруулалт,
мянган төгрөг, /1 га-д 6800/
56129.6 190740 537795 950436
Эх сурвалж: БСТ-н тооцоо
Сумын нийт малын ногоон тэжээлийн хэрэгцээний 5, 15, 30 хувийг хангахад нэг
га-аас 20.0 цн ургац хураана гэж үзвэл 28.1-139.8 га талбай шаардлагатай байна.
2019 оны байдлаар сумын хэмжээнд 8.5 га талбайд ногоон тэжээл тарьж 17 тн
ургац авсан байна. Цаашид сумын ногоон тэжээлийн хэрэгцээг хангах талбайг
одоогийн ашиглаагүй байгаа 1859 га атаршсан талбайгаас гаргах боломжтой.
Хүснэгт 8.1.6.7 Төмс, хүнсний ногооны зоорь барих төлөвлөгөө
Он 2019 Хэрэгжүүлэх үе шат
I II III
Хураах төмсний хэмжээ, тн 8.0 15.5 78.1 163.4
Хураах хүнсний ногооны хэмжээ, тн 9.5 33.5 169.3 354.1
Төмс, хүнсний ногооны зоорь барих, багтаамж тн 0 10 30 50
Шаардагдах хөрөнгө оруулалт, 12000 мян.төг/10 тн 0 12000 36000 60000
Эх сурвалж: БСТ-н тооцоо
Сумын хэмжээнд төмс, хүнсний ногооны тариалалт өсөж байгаа тул шинээр 10,
30, 50 тн багтаамжтай зоорь барихаар төлөвлөв.
8.1.7 Хамгаалах, нөхөн сэргээх газрын төлөвлөлт
8.1.7.1 Бэлчээрийн доройтолд орсон газрыг сэргээх, хамгаалах
Батцэнгэл сумын нийт нутгийн 36.6% буюу 129485 га талбайд хортон мэрэгч
ихээхэн тархаж, өсөж үржсэнээр бэлчээрийн ургамлын гарцыг муутгаж, мал идэх
өвсгүй болгож бэлчээрт сөргөөр нөлөөлж байгаа учраас нутгийн малчид гол
асуудал болоод байна. Иймээс цаашдаа бэлчээрийг сэргээх үүднээс хэд хэдэн
арга хэмжээг авахаар төлөвлөж байна. Үүнд:
I. Бэлчээрт хор хөнөөл учруулж байгаа үлийн цагаан оготныг байгаль орчинд
халгүй аргаар устгах
II. Бэлчээрийн даац, ачааллыг бууруулах зорилгоор малыг эдийн засгийн
эргэлтэд оруулан, чанаржуулан, ашиг шим өндөртэй, бэлчээрт тохирсон
тооны малтай болох
Малын тоог бэлчээрийн даацад нийцүүлэн цөөлөх талаар дээр тодорхой
өгүүлсэн тул энэ хэсэгт үлийн цагаан оготнотой тэмцэх арга хэмжээг төлөвлөж
оруулав.
Үлийн оготнотой тэмцэх арга хэмжээ. Энэ амьтан нь чийг тунадас багатай,
дулаан, ургамлан нөмрөгөөр тачир сийрэг, зөөлөн хөрстэй, өндөрлөг биш нутагт
илүү сайн амьдардаг байна. Өөрөөр хэлбэл байгаль цаг уурын болон хүн малын
нөлөөгөөр ургамал нь хэт их ачаалалтай ашиглагдаж талхлагдсан төв суурин

15. 194
газар, айлын өвөлжөө, хаваржаа, бэлчээрийн уст цэгийн орчим үлийн цагаан
оготно амьдрах таатай орчин болдог байна.
Тэмцэх аргууд
Иймээс улс орнууд түүний хөнөөлөөс сэргийлэх, арилгах арга хэмжээнд ашиглах
байгаль орчинд халгүй арга технологийг 22боловсруулсаар байна. Өнөөгийн
байдлаар бэлчээрийн болон аж ахуйн талбайд тархсан үлийн цагаан оготнотой
тэмцэхэд
1) Энгийн механик арга /амьдрах тохиромжтой орчинг нь алдагдуулах/
2) Химийн арга
3) Биологийн арга
4) Микробиологийн аргуудыг ашиглаж байна.
5) Бэлчээрийн менежментийн арга
Энгийн механик арга (Амьдрах тохиромжтой орчныг нь алдагдуулах)
Энгийн механик аргууд нь үлийн цагаан оготнын амьдрах тохиромжтой орчныг нь
алдагдуулах, идэш тэжээлийн нөөцийг нь устгахад тулгуурласан дараах аргууд
багтана. Үүнд:
 Ус цутгах
 Утах
 Цооноглох
 Хөеө ноохойг нь авах
 Бүх төрлийн урхи, занга тавих
Эдгээр аргууд нь гарын доорх энгийн материалуудыг ашиглах боломжтой,
хэрэглэх зарчим нь илүү хялбар байдаг тул тухайн орон нутагт байнга оршин сууж
бэлчээрийн ашиг шимийг нь хүртдэг иргэд, малчид цаг улирлын байдалд
тохируулан жилийн турш хэрэглэж болдог давуу талтай төдийгүй байгаль орчинд
ямар нэгэн сөрөг нөлөө үзүүлдэггүй. Гэхдээ эдгээр аргууд нь голдуу бага
хэмжээний талбайд тархсан тохиолдолд түлхүү хэрэглэгдэх бөгөөд их хэмжээний
тархалттай бэлчээрт бусад аргуудтай хослуулан иргэд, малчдын оролцоонд
тулгуурлан хэрэглэх нь ажлын үр ашгийг нэмэгдүүлдэг байна (Scott. E et al.,1994).
Химийн арга
Өнөө үед хүчтэй химийн бодис /цайрын фосфид гэх мэт/ болон амьтны цус
бүлэгнүүлэх бодисууд /Chlorophacinone,Diphacinone/ ерөнхий хэрэглээний ба
мэргэжилтний хяналтын доорх хэрэглээний гэсэн 2 бүлэгт хуваагдан хэрэглэгдэж
байна. Эдгээр нь үрлэн болон шингэн хэлбэрээр худалдаалагддаг. Химийн арга
хэрэглэж буй тохиолдолд бодисыг 21-28 хоногийн зайтайгаар 2 удаагийн
давталттай хийх шаардлагатай болно. Учир нь эдгээр бодисын үйлчилгээ
илэртэл 18-20 хоногийн хугацаа шаардана. Гэвч химийн аргаар үлийн цагаан
оготнотой тэмцэхэд 6 түүнтэй зэрэгцэн амьдардаг бусад амьтан, ургамлын
22
“БЭЛЧЭЭРИЙН УРГАМАЛД ХӨНӨӨЛ УЧРУУЛЖ БУЙ ҮЛИЙН ЦАГААН ОГОТНОТОЙ
БАЙГАЛЬД ХАЛГҮЙ АРГААР ТЭМЦЭХ МЕНЕЖМЕНТ”. УБ., 2017, эмхэтгэсэн Ц.МӨНХНАСАН

16. 195
хэвийн амьдрал, амьдрах орчинд сөрөг нөлөө үзүүлдэг нь батлагдсан тул
хэрэглэхээс татгалзаад байна.
Биологийн арга
Үлийн цагаан оготнотой тэмцэх биологийн арга нь тэдгээрээр хооллодог бусад
төрлийн амьтдыг ашиглан авлахад суурилдаг. Өөрөөр хэлбэл үлийн цагаан
оготноор хооллодог махчин амьтад /үнэг, хярс, үен гэх мэт/, махан идэштэн
шувуудыг /талын сар, шонхор, харцага гэх мэт/ оготнын тархалт ихтэй нутгуудад
нутагшуулах, хамгаалах, амьдрах орчныг нь бүрдүүлэх ажлыг зохион байгуулах
хэрэгтэй юм. Хамгийн түгээмэл хэрэглэгддэг биологийн арга бол оготнын тархалт
ихтэй нутагт “Т” хэлбэрийн шувууны суудлыг мод, чулуу, төмөр зэргийг ашиглан
мал амьтан мөргөж шүргэхэд унахааргүйгээр бэлчээрт 1-1.5 метрийн өндөрт бат
бөх босгох юм.
Микробиологийн арга
Үлийн цагаан оготнын тоо олширч их хэмжээний талбайг хамран хөнөөл учруулж
байгаа тохиолдолд тэдний тоог бууруулах хамгийн хурдан, илүү үр дүнтэй арга
бол микробиологийн арга юм. Микробиологийн арга гэдэг нь үлийн цагаан
оготнод өвчин үүсгэгч бактериар баяжуулсан тэжээлийг өгөөш болгон тархалт
ихтэй бэлчээрт тавьж өгөхийг хэлнэ. Өвчин үүсгэгч бактери нь зөвхөн үлийн
цагаан оготнод нөлөө үзүүлэхээр тооцсон байдаг тул бусад мал, амьтанд сөрөг
нөлөө үзүүлдэггүй байна. Микробиологийн аргаар үлийн цагаан оготнотой тэмцэх
ажлыг нэлээд улс орон хэрэглэж байгаа бөгөөд өвчин үүсгэгч бодисын үйлчлэл
нь аажим байдаг төдийгүй халдварладаг тул тэмцэх ажлын үр ашгийг
нэмэгдүүлдэг давуу талтай.
Бэлчээрийн менежментийн арга
Үлийн цагаан оготно нь богино өвстэй бэлчээрт, байршдаг ба бэлчээр
талхлагдсан газар нутгуудад популяц нь өндөр түвшинд хүрдэг. Үлийн цагаан
оготнын хэт олшролтыг зохицуулах хамгийн хямд, үр дүнтэй, удаан хугацааны
арга нь бэлчээрийн талхагдлыг багасгах, ургамлын нөхөн ургах боломжийг хангах
хэлбэр мөн. Сүүлийн үед бэлчээрийн хөнөөлт мэрэгчтэй тэмцэхэд хэрэглэх
шаардлагатай хэмээн тодорхойлж буй энэ арга нь дан ганц мэрэгчтэй тэмцэх
төдийгүй бэлчээрийн менежментийг сайжруулж зохистой ашигласнаар байгаль
орчин, нийгэм, эдийн засагт олон талын эерэг нөлөө үзүүлнэ.
Зураг 8.1.7.1 Бэлчээрийн ургамалд хөнөөл учруулж буй үлийн цагаан оготнотой
тэмцэх аргуудыг нутаг бэлчээрийн онцлогт тохируулан хэрэглэх бүдүүвч

17. 196
Дээрх тэмцэх аргийг үндэслэн доорх зургийг хийж гүйцэтгэлээ. Зургаас харвал
малчин айл бүр 1 км радиуст энгийн механик арга, 3км радиуст бол
Микробиологи, Биологийн арга хэрэглэж тэмцэхээр төлөвлөж өгөв. Өрх бүр
энгийн механик аргаар тэмцэж чадвал нийт талбайн 70-80 хувийг бууруулна.
Зураг 8.1.7.2 Бэлчээрийн доройтлыг сэргээх төлөвлөлт
Эх сурвалж: ГЗБГЗЗГ-ын мэдээ, БСТ-н боловсруулалт
8.2 ХОТ ТОСГОН БУСАД СУУРИН ГАЗРЫН ГАЗАР ЗОХИОН БАЙГУУЛАЛТЫН
ТӨЛӨВЛӨЛТ
Батцэнгэл сум нь 2015 онд хот суурины ерөнхий төлөвлөгөөг “Зууны гүүр” ХХК -
аар хийж гүйцэтгүүлсэн байна. Энэ төлөвлөгөө нь 2034 он хүртэл төлөвлөсөн
байна. Үүнд:

18. 197
Барилга, байгууламж төлөвлөлт: Спорт цогцолбор-1, Мэдээлэл холбооны
газар- 2 давхар байр -1, Бизнес мэдээллийн төв - 2 давхар байр-1, Хүүхэд
хөгжлийн төв 2 давхар байр-1, Ахмадын цогцолбор төв 2 давхар-1, сургуулийн
өргөтгөл барих-2-3 давхар 960 сурагчтай, Цэцэрлэг-80 хүүхэд, 100 хүүхэд,
багтаах 2 давхар байр -2, хүүхдийн дотуур байр- 80 хүүхдийн 2 давхар байр -1,
нарийн мэргэжлийн эмнэлэг-2 давхар байр-1, уламжлалт эмнэлэг- 2 давхар байр-
1, ахмадын сувилал -2 давхар байр-1, 15 айлын орон сууц-3 давхар байр-8,
халуун усны газар-7, Шахмал түлшний үйлдвэр, Мал эмнэлгийн шинжилгээний
лаборатори, Мал нядалгааны цех, Сүү цагаан идээ боловсруулах жижиг үйлдвэр,
арьс шир боловсруулах цех, зэрэг барилгуудыг төлөвлөж өгсөн байна.
Мөн соёл амралтын хүрээлэн, цэцэрлэгт хүрээлэн – 4.5 га талбайг төлөвлөж
өгсөн. Дээрх төлөвлөсөн ажлуудаас 2027 он хүртэл бүтээн босгох ажлуудыг сум
орон нутаг өөрсдөө шийднэ.
Шугаман байгууламж төлөвлөлт: Эрчим хүчний салбартай хамтран цахилгаан
дэд станцыг өргөтгөж шинээр төлөвлөсөн хорооллуудыг цахилгаанаар хангах,
нэгдсэн халаалтын шугамтай холбож айл өрхүүдийг дулаанаар хангах, бага
оврын цэвэрлэх байгууламж барих зэрэг ажлуудыг төлөвлөсөн.
Зурган мэдээллийн дэлгэрэнгүйг Хавсралт 8.2-с харна уу.
Сум орон нутгийн удирдлагууд болон малчдын төлөөлөлтэй уулзахад энэ
байгууллагын хийсэн төлөвлөлтөөр цаашид явна гэсэн саналтай байгаа тул
түүнийг өөрчлөх шаардлагагүй гэж үзэв.
Мөн Газрын мэргэжлийн байгууллага “Геоботаник” ХХК 2018 онд газрын төлөв
байдлын чанарын хянан баталгааны ажил хийж гүйцэтгэсэн байна. Тухайн
байгууллагын тодорхойлсон судалгаагаар сумын тэг гортиг буюу суурин газрын
хилийг цаашид томсгон, өргөтгөхөөр төлөвлөж өгсөн байна. Одоо ашиглаж
байгаа 611 га талбайг 1105.8 га болгож өргөтгөхөөр төлөвлөж байна /Зураг 8.2.1/.

19. 198
Зураг 8.2.1 Сумын тэг гортиг төлөвлөлт
Эх сурвалж: Геоботаник ХХК -ын мэдээ, БСТ-н боловсруулалт
Байгалийн эрсдэл: Одоогийн сумын төвийн байршил нь газарзүйн байршлаар
Уулын урд энгэр бэл хэсэг, голын хөндий, нуур орчимд байршиж, далайн
түвшнээс дээш 1377.6-1403.1 м өндөрт байрладаг. Зүүн хойд талд давстай
нууртай. Сумын төвийн зүүн ба зүүн урд хэсэгт байх гэр хороолол нь үерийн
гамшигт өртөж болзошгүй эрсдэлтэй бүсэд байгаа юм. Доорх 9.14 Зурагт тод
цэнхэр өнгөөр харагдаж байгаа газрууд нь бороо хур орох тохиолдолд ус
хуримтлагдан тогтох хонхор газрууд юм. Эрсдэлтэй айлуудыг улаан хүрээгээр
тодотгон харуулав.

20. 199
Зураг 8.2.2 Сумын төвийн одоогийн эрсдэлийн зураг 3D
Зураг 9.15 нь төлөвлөлтийн зураг бөгөөд улаанаар харагдаж байгаа нь цаашид
газар олголтоор өгөхөөр төлөвлөсөн газрууд юм. Энэ зургаас харахад хэд хэдэн
газар нь ус тогтох, эрсдэлтэй харагдаж байна. Шар өнгөөр тэмдэглэсэн газруудад
газар олголт хийхгүй байх, зайлшгүй тохиолдолд үерийн эрсдэлийн талаар
урьдчилан анхааруулж, хөрөнгө оруулалт их шаардах үл хөдлөх хөрөнгө
бариулахаас сэрэмжлүүлэх нь зүйтэй юм.
Зураг 8.2.3 Сумын төвийн төлөвлөлтийн эрсдэлийн зураг 3D
Эх сурвалж: БСТ-н боловсруулалт
8.2.2 Хог хаягдлын төлөвлөлт
Монгол улсын Засгийн газрын 2017 оны 03 дугаар сарын 20-ны өдрийн 98 дугаар
тогтоолоор “Агаар, орчны бохирдлыг бууруулах үндэсний хөтөлбөр”-ийг баталсан
нь Архангай аймгийн “Агаар, орчны бохирдлыг бууруулах дэд хөтөлбөр”
боловсруулах үндэслэл болсон байна. Хог хаягдлын тухай хууль болон энэхүү
дэд хөтөлбөр нь энд дурдсан төлөвлөлтийн үндэс болж байгаа юм.

21. 200
Тулгамдаж буй бэрхшээл: Батцэнгэл сумын айл өрхүүд нь гудамж талбайд ил
задгай хог хаягдлаа хаядаг бөгөөд хугацаанд нь зайлуулдаггүй, хог агуулж байгаа
сав нь эрүүл ахуйн шаардлага хангадаггүй, хогийн цэг хашаажуулсан боловч
хашаанаас гадна хогоо асгадаг зэрэг бэрхшээлүүд тулгамдаж байна. Энэ нь
байгаль орчинд сөргөөр нөлөөлж хөрсний бохирдол үүсгэж, улмаар өвчний эх
үүсвэр болох эрсдэлтэй байна. Мөн хогийн нэг машин байгаа нь эвдэрсэн ба тэр
болгон айлуудын хогыг ачин тээвэрлэж чаддаггүй байна.
Түүнчлэн үхсэн малын сэг зэм устгахдаа хэдийгээр зарим малчид газар ухаж
булшилдаг боловч зарим малчид хойрго ханддаг байна.
Цаашид авах арга хэмжээ, төлөвлөлт. Хог хаягдлыг цаашид ангилан ялгах, хог
шатаах зуухтай болох, ангилсан хогоо дахин боловсруулах үйлдвэр байгуулах,
аж ахуй нэгж байгууллага, олон нийтийн газарт аюултай хог хаягдал ангилах
савуудыг байршуулах, гэх зэрэг хэд хэдэн ажлуудыг хэрэгжүүлэхээр төлөвлөж
байна. Мөн 3-5 тооны даацтай, зориулалтын бүхээгтэй хогны машин 1 шинээр
авахаар төлөвлөв.
Бодлогын чиглэл, зорилт:
 Орчны бохирдлыг бууруулахад иргэд, олон нийтийн оролцоо, үүрэг
хариуцлагыг нэмэгдүүлж, эрүүл амьдрах зөв дадлыг төлөвшүүлэх;
 Агаар, хөрс, усан орчныг хүний болон аж ахуйн үйл ажиллагаатай
холбоотой аливаа бохирдол, доройтлоос урьдчилан сэргийлэх, хамгаалах
ажлыг сумын бүх түвшинд зохион байгуулж сумын нутаг дэвсгэрийн
байгалийн унаган төрх байдлыг тогтвортой хадгалж, нутаг дэвсгэртээ хог
хаягдал хаядаггүй сум, баг болно;
 Аюултай хог хаягдлыг савлах, эх үүсвэр дээр түр хадгалах, тээвэрлэх үйл
ажиллагааг хуулийн дагуу хэрэгжүүлж, биелэлтэд хатуу хяналт тавих
журмыг хэрэгжүүлж, иргэд, аж ахуйн нэгжийн тэргүүний туршлага,
санаачлагыг дэлгэрүүлэх /Хог хаягдлын тухай хууль, шинэчилсэн
найруулга, 2017 он/ 22, 23, 24 дугаар зүйл/.
 Засаг дарга аж ахуйн нэгж, байгууллагатай хог хаягдлын гэрээ
байгуулахдаа “Хог хаягдлыг устгах, булшлах үйл ажиллагаанд тавигдах
ерөнхий шаардлагыг хангах /Байгаль орчин, аялал жуулчлалын сайдын
2018 оны 443 дугаар тушаалаар батлагдсан/” чиглэлээр хог хаягдлын гэрээ
байгуулсан байгууллагад дэмжлэг үзүүлэх, хамтран ажиллах болон
гэрээний хэрэгжилтэд хяналт тавих тухай заалтуудыг гэрээнд тодорхой
тусгаж байх
 “Энгийн хог хаягдлын төвлөрсөн цэг байгуулах, үйл ажиллагаа явуулах
аргачилсан заавар /БОАЖ сайдын 2018 оны А/445 дугаар тушаалаар
баталсан/”-ын дагуу “Сум, багийн хогийн төвлөрсөн цэг”-ийг үлгэр жишээ
тохижуулах ажлыг зохион байгуулах, иргэд, аж ахуйн нэгжийн дэмжлэг,
туслалцаа авах санаачилгыг өрнүүлэх /Хог хаягдлын тухай хууль
/шинэчилсэн найруулга, 2017 он/ , 10 дугаар зүйлийн 2.3 болон 2.17 /.
 Ахуйн шингэн хог хаягдлыг зайлуулах бага оврын зөөврийн цэвэр
байгууламж багийн төвд суурилуулах
 Аж ахуйн нэгж, айл өрхийн бие засах газрын асуудлыг шинэ технологийн
дагуу сонголт хийж, нэвтрүүлэх

22. 201
 Сумын хог хаягдлын менежментийг сайжруулах мастер төлөвлөгөө
боловсруулж хэрэгжүүлэх, энэ хүрээнд хог хаягдлыг бууруулах, дахин
боловсруулах өртөг-үр ашгийн тооцоо, хөрөнгө оруулалтын зардлыг
тооцоолж гаргах /хог хаягдлын менежментийг сайжруулах үндэсний
хөтөлбөр,
Дээрх асуудлыг шийдвэрлэхэд шаардагдах хөрөнгө оруулалтын тооцоог Хүснэгт
8.2.1-д харуулав.
Хүснэгт 8.2.1 Хог хаягдлын хүрээнд шаардагдах хөрөнгө оруулалтын
тооцоо
№ Нэр төрөл Үйлдвэрлэгч
улс
Марк,
модель
Нэгжийн үнэ,
төгрөг
Давуу, сул
тал
1. Хогны машин
(бүхээгтэй,
шахагчтай)
БНХАУ Faw, бусад 37,000,000 Үнэ хямд,
эвдрэл их,
сэлбэгийн
олдоц бага
2. Хогны машин
(бүхээгтэй,
шахагчтай)
БНСУ Hyundai,
Mayti
45,000,000 Эвдрэл их,
сэлбэгийн
олдоц их
3. Хогны машин
(бүхээгтэй,
шахагчтай)
Япон Nissan,
Mitsubishi
58,000,000 Үнэ өндөр,
эвдрэл бага,
сэлбэгийн
олдоц их
4. Хог ангилан
ялгах сав
(150кг, листэн
төмөр)
Монгол улс 300,000 Орон нутагт
үйлдвэрлэх
боломжтой
5. Хог шатааж
эрчим хүч
үйлдвэрлэх
үйлдвэр
БНХАУ 60,000,000 Утаан дахь
хорт
бодисын
агууламж
бага.
Эх сурвалж: Бодлого судлалын төвийн боловсруулалт
8.3 ЗАМ, ШУГАМ СҮЛЖЭЭНИЙ ГАЗРЫН ГАЗАР ЗОХИОН БАЙГУУЛАЛТЫН
ТӨЛӨВЛӨЛТ
8.3.1 Авто замын газрын төлөвлөгөө
Нутгийн иргэдийн санал, эрэлт, хэрэгцээ, болон авто замын газрын тохиромжтой
байдлын үнэлгээ зэргийг үндэслэн тус суманд хэд хэдэн газар зам засах

23. 202
сайжруулах, шинээр хатуу хучилттай авто зам тавих ажлуудыг ирэх 7 жилийн
төлөвлөгөөнд тусгав. Үүнд:
 Мянганы замын хэвтээ тэнхлэгийн Орхон гол-Их тамирын чиглэлийн гүүр,
хатуу хучилттай авто замыг барьж байгуулах ажлыг эрчимжүүлэх
 Цэнхэрийн гүүрээс сумын төв хүртэлх хатуу хучилттай авто зам тавих
Тус суманд нийт 1.1 мянган га талбайд 107 км авто зам төлөвлөсөн /хүснэгт
8.3.1.1/.
Хүснэгт 8.3.1.1 Авто замын газрын төлөвлөгөө
№ Замын төрөл Замын чиглэл
Замын
урт /км/
Хамгаалалтын зурвас
Өргөн /м/ Талбай /га/
1
Хатуу хучилттай
авто зам
Хэвтээ тэнхлэгийн Орхон
гол-Их тамирын
чиглэлийн гүүр, мянганы
зам
63 100 652.7
2
Цэнхэрийн гүүрнээс -
Батцэнгэл сумын төв
44 100 439.6
Нийт 107 - 1092.3
Автозамын шаардлагатай хөрөнгө оруулалт
Хүснэгт 8.3.1.2 Аймаг, сум хоорондын хатуу хучилттай автозам барих
хөрөнгө оруулалтын хэмжээ
№ Замын төрөл Замын чиглэл
Замын
урт /км/
Нэгж км-ын
жишиг үнэ,
сая ₮
Нийт төсөв,
сая ₮
1 Хатуу
хучилттай
авто зам
Хэвтээ тэнхлэгийн
Орхон гол-Их
тамирын чиглэлийн
гүүр, мянганы зам
63 1,000₮ 63,000₮
2
Цэнхэрийн гүүрнээс -
Батцэнгэл сумын төв
44 1,000₮ 44,000₮
Нийт 107 107,000₮
Орон нутгийн хатуу хучилттай автозам барих жишиг үнэ 1 км тутамд 1 тэрбум
төгрөг байна.
8.3.2 Зам дагуух даваа, гуу жалга, бартаа, саадыг засах төлөвлөгөө
Нутгийн иргэдийн санал, эрэлт хэрэгцээ болон тохиромжтой байдлын үнэлгээнд
тулгуурлан үер усны гамшгаас болж эвдэрч сүйдсэн овоо, даваа, гуу жалга болон
бартаатай замыг засах төлөвлөгөөг боловсруулав. Үүнд:
 Баян-Уул багийн Улаан толгой, Эрэг, Солбийн давааны цаад тал,
Балтгарын эрүү

24. 203
 Хөнөг багийн Шовхын давааны баруун зүүн тал
 Улаан чулуу багийн Шивэртийн давааны зам
 Тээл, Тэрэгтийн шуудууны гарам гарцыг засаж сайжруулах
Хүснэгт 8.3.2.1 Ердийн шороон замын газрын төлөвлөгөө
Багийн
нэр
Газрын нэр Төрөл
Байршлын солбицол
Уртраг Өргөрөг
Баян-Уул
Солбийн давааны цаад
тал, Балтгарын эрүү
Гуу жалга
101° 52' 57.771"
E
47° 47' 36.707"
N
Баян-Уул Улаан толгой Гуу жалга
101° 47' 29.102"
E
47° 47' 41.384"
N
Дэл Тээл, тэрэгтийн шуудуу Гарам
101° 45' 33.921"
E
47° 45' 23.992"
N
Улаан
чулуу
Шивэртийн давааны зам
Даваа
Засах
102° 5' 59.128" E 48° 14' 0.083" N
Хөнөг Шовхын давааны зам
Даваа
Засах
102° 3' 6.439" E
47° 52' 34.833"
N
Баян-Уул Эрэг Гуу жалга
101° 37' 17.893"
E
47° 52' 56.535"
N
Зураг 8.3.2.1 Авто замын газрын төлөвлөлт
Эх сурвалж: БСТ-н боловсруулалт

25. 204
8.3.3 Цахилгаан холбооны шугамын газрын төлөвлөлт
Батцэнгэл сум нь Булган аймгаас цахилгааны эх үүсвэрээ хангадаг ба шинээр
станц барих болон засварлах төлөвлөгөө Эрдэнэт-Булганы цахилгаан түгээх
сүлжээ төрийн өмчит хувьцаат компанид байхгүй байна.
Сум орон нутаг иргэдийн зүгээс хэд хэдэн газарт гар утасны антен босгох
хэрэгтэй байна гэсэн саналууд гаргаад байна. Үүнд:
 Баян-Уул багийн Шовх, Төмөрт, Солив,
 Хөнөг багийн Хайрхан, Өргөө, Бор азарга,
 Цац багийн Сэрвэн орой, Хужирт,
 Улаан чулуу багийн Өгөөмөр, Цагаанбаатар
 Дайр бор багийн Олон овоот зэрэг газруудыг нэрлэсэн байна.
Мөн Аялал жуулчлал хөгжүүлэх маршрутад орсон Цацын рашаан, Агуйт гэх
чиглэлд цахилгааны шугам татах гэсэн иргэдийн санал гаргасныг төлөвлөв.
Хүснэгт 8.3.3.1 Шугам, сүлжээний газрын төлөвлөлт
№ Шугамын төрөл Чиглэл
Шугамын
урт /км/
Хамгаалалтын зурвас
Өргөн /м/ Талбай /га/
1 Цахилгааны шугам
Сумын төвөөс - Цац
багийн төв, Цац
рашаан, Агуйт
23 15 68
Эрчим хүчний шаардлагатай хөрөнгө оруулалт
Хүснэгт 8.3.3.2 Цахилгааны шугам сүлжээг шинээр байгуулах хөрөнгө
оруулалтын хэмжээ
№ Шугамын төрөл Чиглэл
Шугамын
урт /км/
Нэгж км-ын
жишиг үнэ,
сая ₮
Нийт төсөв, сая ₮
1 Цахилгааны шугам
Сумын
төвөөс - Цац
багийн төв,
Цац рашаан,
Агуйт
23 29 667.0
10КВ-ын агаарын шугам суурилуулах жишиг үнэ нь 1км тутамд 29.0 сая₮ байна.
Эцсийн хэрэглэгчийн хэрэглээнээс хамаарч дэд станц болон трансформатор
байрлуулах тул түүний зардлыг тооцоогүй болно.

26. 205
Хүснэгт 8.3.3.2 Гар утасны антен байгуулах газруудын байршил
Багийн нэр Газрын нэр, алсын бараа харагдах зай
Байршлын солбицол
Уртраг Өргөрөг
Хөнөг Бор Азарга Уул 1899.1, 25 км хүртэл харна 102° 10' 52.011" E 47° 51' 55.449" N
Дайр бор Олон овоот 1676.0 101° 58' 57.531" E 47° 50' 26.549" N
Улаан чулуу 1946.2, 18 км хүртэл харна 102° 5' 51.902" E 48° 3' 25.768" N
Цац 2071 101° 52' 42.947" E 48° 0' 26.172" N
Баян-Уул Төмөрт Уул 1749.2 101° 32' 33.263" E 47° 48' 9.847" N
Зураг 8.3.3.1 Шугам, сүлжээний газрын төлөвлөлт
Эх сурвалж: БСТ-н боловсруулалт

27. 206
8.4 УСАН САН БҮХИЙ ГАЗРЫН ГАЗАР ЗОХИОН БАЙГУУЛАЛТЫН ТӨЛӨВЛӨЛТ
Нутгийн иргэдийн санал, эрэлт, хэрэгцээг үндэслэн шинээр худаг гаргах, хөв
байгуулах, булгийн эх хаших зэрэг ажлуудыг ирэх 7 жилийн төлөвлөгөөнд тусгав.
Ус хүрэлцээгүй талбайг тогтоохдоо усан хангамжийн эх үүсвэрээс ойрын хөлийн
мал бэлчих зай буюу 3 км радиус татаж тооцон, үлдсэн талбайг усны хүрэлцээ
муутай гэж тооцов.
Сумын хэмжээнд нийт 17 худаг шинээр гаргах болон хуучин худгуудыг сэргээн
засварлах, 44 булаг, шандын эхийг хашиж хамгаалах, 6 газарт хөв байгуулахаар
төлөвлөв.
Д/д Багуудын нэрс Худаг гаргах газрын нэрс хугацаа
1 ДЭЛ баг 1.Эрх нарийн 2. Хайлааст 3.Луузан 4.
Чөдөр
2020-2027
2 БАЯН-УУЛ баг 1.Хужиртын тойром.3.Агьтын мануу. 2020 - 2027
3 ЦАЦ баг 1. Хярын өвөлжөө. Хэрмийн тал. Бятга,
Доохой, Жаргалант
2020 -2027
4 УЛААН ЧУЛУУ баг 1. Лансын эх 2. Гөрөөчин.3. Ханан
чулуут
2020 -2027
5 ХӨНӨГ баг 1. Хагийн дөрөлжийн зүүн тал, 2.
Азаргын шил цагаан чулуут.
2020 -2027
6 Дайр бор баг 1.Ужигын хөндийд чулуун хороот, 2.
Дулааны өвөр, 3. Өндөр хөх хажуу,
2020 -2027
Дэлгэрэнгүй мэдээллийг 8.4 хавсралтаас үзнэ үү.
Хүснэгт 8.4.1 Төлөвлөлтөд тусгагдсан уст цэгийн тоо
№ Багийн нэр Төлөвлөсөн
Хугацаа
Худгийн
тоо
Булаг, шандын
тоо Хөв
1 Дэл 4 11 1 2020-2027
2 Баян-Уул 2 8 0 2020-2027
3 Цац 5 8 2 2020-2027
4 Улаан чулуу 3 11 2 2020-2027
5 Хөнөг 3 6 1 2020-2027
6 Дайр бор 3 0 0 2020-2027

28. 207
Нийт 20 44 6 2020-2027
Зураг 8.4.1 Усан сан бүхий газрын төлөвлөлт
Эх сурвалж: БСТ-н боловсруулалт
Усан хангамжийг сайжруулахад шаардлагатай хөрөнгө оруулалт:
Бэлчээрт инженерийн хийцтэй гүний худаг гаргах болон хүлээн авахдаа
холбогдох стандартыг баримтлах бөгөөд нэгж худгийг түлхүүр хүлээлцэх
нөхцөлөөр гүйцэтгэх жишиг ханш нь 25.0 сая₮ байна. Мөн аймгийн байгаль орчин
аялал жуулчлалын газраас гүний худаг гаргах зөвшөөрөл авах шаардлагатай.
Хүснэгт 8.4.2 Бэлчээрт мал услах зориулалтаар худаг гаргах
№ Багийн нэр
Шаардлагатай санхүүжилт
Худгийн тоо Нэгж жишиг үнэ, мян.төг Төсөв Хугацаа
1 Дэл 4 25,000₮ 100,000₮ 2020-2027
2 Баян-Уул 2 25,000₮ 50,000₮ 2020-2027
3 Цац 5 25,000₮ 125,000₮ 2020-2027
4 Улаан чулуу 3 25,000₮ 75,000₮ 2020-2027
5 Хөнөг 3 25,000₮ 75,000₮ 2020-2027
Нийт 17 20,000₮ 425,000₮ 2020-2027

29. 208
Хөдөөгийн хүн ам, мал аж ахуйн усан хангамжийг сайжруулах зориулалтаар
худгийн цооног өрөмдөх, тоног төхөөрөмжийг суурилуулах, барилга барих ажлыг
зохион байгуулахад хамаарна. Уг стандартын нэр болон дугаар нь MNS 6088. :
2010 Худгийн цооног өрөмдөх, тоног төхөөрөмж суурилуулах ажилд тавих
техникийн шаардлага
Хадлангийн талбайн хажууд хөв байгуулах нь энгийн бэлчээрт хөв гаргахаас
илүү санхүүжилт шаардагддаг онцлогтой юм.
Хүснэгт 8.4.3 Мал болон хадлан тариалангийн талбай услах зориулалттай
хөв барих
№ Багийн нэр
Шаардлагатай санхүүжилт
Хөв
Нэгж жишиг
үнэ, мян.төг
Төсөв Тайлбар Хугацаа
1 Дэл 1 10,000₮ 10,000₮
Бэлчээрийн
зориулалтаар
2020-2027
2 Баян-Уул 0 10,000₮ 0₮
Бэлчээрийн
зориулалтаар
2020-2027
3 Цац 2 10,000₮ 20,000₮
Бэлчээрийн
зориулалтаар
2020-2027
4 Улаан чулуу 1 45,000₮ 45,000₮ Хадлангийн зориулалтаар
5 Улаан чулуу 1 10,000₮ 10,000₮
Бэлчээрийн
зориулалтаар
2020-2027
6 Хөнөг 1 10,000₮ 10,000₮
Бэлчээрийн
зориулалтаар
2020-2027
Нийт 17 20,000₮ 95,000₮ 2020-2027
8.5 ТУСГАЙ ХЭРЭГЦЭЭНИЙ ГАЗРЫН ТӨЛӨВЛӨЛТ
2016 онд TNC /Дэ нэйчи консерванси/ Олон улсын байгууллага, Байгаль орчин,
ногоон хөгжлийн яам (хуучнаар) болон Газрын харилцаа, геодези, зурагзүйн
газар хамтран Монгол алтай, Их нууруудын хотгор, Олон нууруудын хөндий
болон Хангай, Хөвсгөлийн бүсэд экологийн бүс нутгийн үнэлгээг хийж,
экосистемийн хувьд хамгаалбал зохих газруудыг сонгосон байна. Батцэнгэл
сумын хувьд Тамирын голын хөндий хамрагдсан байна.
Эдгээр газар нутгийг цаашид нөөц газрын ангиллаар улсын тусгай
хамгаалалтад авах зайлшгүй шаардлагатай гэж нутгийн иргэд үзэж байна. Мөн
Хөнөг багийн Баянхайрхан Уул, Дайр бор хайрхан, Даш лүнгийн овоо, Эрдэнэ
толгой, Аргалант, Норов түмбийн овоо орон нутгийн тусгай хамгаалалтад авах
санал гарсан юм.
Батцэнгэл сумын хувьд 7 байршилд хамгаалалтад авах газрыг төлөвлөв.
Ингэснээр 53194.8 га талбай буюу нийт газар нутгийн 15.05 % -ийг хамгаалалтад
авч байна.

30. 209
Хүснэгт 8.5.1 Төлөвлөж буй тусгай хамгаалалтад авах газрын нэрс
№ Сумын нэрс
Экосистемийн
хувьд
хамгаалах
талбай /га/
Хамгаалалт Төлөвлөлт
он
Эзлэх
хувь
1
Тамирын
голын хөндий
51588.0
Улсын тусгай
хамгаалалтад авах
/нөөц газарт бүртгэх/
2020-2027 14.6
2
Баян хайрхан
Уул
236.0
Орон нутгийн тусгай
хамгаалалтад авах 2020-2027 0.1
3 Эрдэнэтолгой 68.6
Орон нутгийн тусгай
хамгаалалтад авах 2020-2027 0.02
4
Дайр бор
хайрхан
95.8
Орон нутгийн тусгай
хамгаалалтад авах 2020-2027 0.03
5
Даш лүнгийн
овоо
210.2
Орон нутгийн тусгай
хамгаалалтад авах 2020-2027 0.06
6 Аргалант 528.1
Орон нутгийн тусгай
хамгаалалтад авах 2020-2027 0.15
7
Норов
түмбийн овоо
468.1
Орон нутгийн тусгай
хамгаалалтад авах 2020-2027 0.13
Нийт 53194.8 15.05

31. 210
Зураг 8.5.1 Тусгай хамгаалалттай газрын төлөвлөлт
Эх сурвалж: Дэ нэйчи консерванси ОУБ-ын мэдээ, БСТ-н боловсруулалт

32. 211
8.6 АЯЛАЛ, РЕКРЕАЦИЙН НӨӨЦ БҮХИЙ ГАЗРЫН ГАЗАР ЗОХИОН
БАЙГУУЛАЛТЫН ТӨЛӨВЛӨЛТ
Эдийн засгийн бүсчлэл: Архангай аймгийн хэмжээнд бүлэг суурины тогтолцоо
буюу эдийн засгийн бүсчлэлээр 4 бүс болгон хуваасан23 байна.
 I-бүс Хоргын бүс
 II-бүс Хануйн бүс
 III-бүс Өгий нуурын бүс
 IV-бүс Булган Уулын бүс
Зураг 8.6.1 Аймгийн Эдийн засгийн бүсчлэл
Батцэнгэл сум нь Булган Уулын бүс нутагт хамрагддаг. Булган Уулын бүсийг соёл
шинжлэх ухаан, танин мэдэхүйн аялал жуулчлалын бүс байхаар төлөвлөсөн
байна. Архангай аймгийн газар зохион байгуулалтын төлөвлөгөөг 2006 онд
газрын мэргэжлийн байгууллага Цогт-Хангай ХХК хийж гүйцэтгэсэн байна.
Аймгийн төлөвлөгөөнд Батцэнгэл сумын тухайд аялал, эртний түүх соёлын
дурсгалт олон газруудыг нэрлэснээс:
 Батцэнгэл сумын өнөөгийн төв нь 1846 онд байгуулагдсан Сайн Ноён Хан
аймгийн Түшээ гүн Лувсанхайдавын Лу гүн хүрээний суурь оршиж буй
бөгөөд хийдийн уран барилгын дурсгал өнөө болтол хадгалагдаж байдаг.
 Сумын төвөөс урагш Тамирын голын дундуур орших Тогтохын талд
дөрвөлжин булш, тамга бүхий хөшөө, зэл чулуу бүхий цогцолбор бий.
Эдгээрийг МЭӨ III зууны Нируны /Жужан/ үеийн дурсгал гэж үздэг.
 Цацын дэнж гэдэг газар орших 6 ш буган чулуун хөшөө, булш,
хиргисүүрүүдийг мөн Худгийн Толгой гэдэг газар орших Хүннүгийн үеийн
булшнуудыг хамтад нь 1998 онд Улсын хамгаалалтад авсан байна.
23
Аймгийн газар зохион байгуулалтын хөгжлийн төлөвлөгөө

33. 212
 Шивэртийн аманд хүрэл, төмөр зэвсгийн үед холбогдох дөрвөлжин булш
байдаг.
 Шивэртийн халуун рашаан Тоомын нуурын ар, Шивэртийн голын хоёр
захад далайн түвшнээс дээш 1720м өндөрт байрладаг ба Цэцэрлэг хотоос
зүүн хойш 21 км, сумын төвөөс 40 км зайд оршиж байна. Герциний үеийн
боржин, болронцор, чулуу сэвхэт чулуун суурь дээр мөн хуучин
төмөрлөгийн эрин үеийн их хувирсан занар, элсэн чулуу гэх зэрэг тунамал
чулуулгаас гадна одоо цагийн хурдас хайр, сайр, хучсан голын шавар
намагтай зүлгэн дотроос энэ рашааны хэд хэдэн булаг оргилон гарна.
Дээрх байгалийн үзэсгэлэнт газрууд болон эмчилгээний рашаануудыг аялал
жуулчлал хөгжүүлэх газрууд гэж оруулсан байна. Энэхүү 2006 онд Аймгийн
ГЗБЕТ –нд тусгасан газруудаас одоо Шивэртийн халуун рашаан л тогтмол үйл
ажиллагаа явуулж байна.
Аялал жуулчлалын дэд хөтөлбөр: Архангай аймгийн аялал жуулчлалын
дэд хөтөлбөрийг 2015 онд баталсан бөгөөд 2015-2030 он хүртэл төлөвлөсөн
бодлогын баримт бичгийг хөрсөн дээр буулгаж хэрэгжүүлэхэд ногоон хөгжил,
түүний салбар чиглэлүүд, гадаад харилцааны үндсэн бодлогууд ихээхэн
уялдаж өгөх юм.
Дэд хөтөлбөрийн үндсэн зорилго: Архангай аймгийн түүх соёлын
дурсгал, уламжлалт зан заншил, шашин соёл, байгалийн баялаг,
үзэсгэлэнт газар тэдгээрийн нөөц боломж, орон нутгийн онцлогт
тулгуурласан тогтвортой, ногоон хөгжлийн бодлогод нийцсэн
хариуцлагатай аялал жуулчлалыг цогцоор хөгжүүлж эдийн засгийн биеэ
даасан тэргүүлэх салбарын нэг болгоно.
Энэхүү дэд хөтөлбөрт 4 чиглэлийн тойрон аяллын маршрут төлөвлөсөн
байна. Үүний дотроос Архангай тойрон аялал-4 гэсэн маршрутад Батцэнгэл
сумын Шивэртийн халуун рашаан багтсан байна.
АРХАНГАЙН ТОЙРОН АЯЛАЛ - 4
Хархорин,
Эрдэнэзуу
Жаргалантын
амны буган чулуу
хөшөө
Хөшөө
цайдам
Өгийнуур
Гол мод
Тайхар чулуу
Цэнхэрийн халуун рашаан
Цэцэрлэг хот
Хар балгас
Гол мод 2
Чулуутын хавцал
Хорго Тэрхийн
цагаан нуур
Ноёнхангайн рашаан
Гэсэр ламын шарил
Хар хул хааны балгас
Шивэртийн
халуун рашаан
Зураг 8.6.2. Дэд хөтөлбөрт тусгагдсан маршрут

34. 213
8.6.1 Аялал, Рекреацийн газрын төлөвлөлт
Батцэнгэл сумын аялал рекреацийн газрын тохиромжтой байдлын үнэлгээнд
суурилан сумын иргэд, олон нийтийн саналыг үндэслэн сумын аялал жуулчлалын
маршрутыг төлөвлөсөн. Одоо үйл ажиллагаагаа явуулж байгаа Хасу шивэрт
сувилал, Их Улаан шивэрт жуулчны бааз зэргийг цаашид өргөжүүлэн хөгжүүлэх,
сайжруулах шаардлагатай.
 Хөшөө цайдам-Өгийн нуур-Гурван Тамирын бэлчир-Агуйт-Цацын дэнж-
Шивэртийн рашаан-Хүрээ нутгийн рашаан - Тайхар чулуу гэсэн чиглэлийн
маршрут. Энэхүү аялал жуулчлалын гол цэгүүдийг Олон Улсын аялал
жуулчлалын маршрутад оруулах
 Чингэлт Уул, Бөхөн шарын нуруунд аялал жуулчлалын бааз байгуулах
 Тамирын гол дагуу Эко загасчлал, тур байгуулах
Монголын газар нутаг дээр Түрэгийн үеэс эхлэн хүн чулуунууд бий болсон байна.
Тэд хаад ихэс дээдсийнхээ онгоныг байгуулахдаа гантиг чулуу зэргээр тэдний
дүр төрхийг дүрслэн хөшөөг нь хийдэг байжээ. Түрэгүүдийн байгуулсан тэдгээр
чулуун хөшөөнүүд өнөө үед үлдэж ирэхдээ толгойгүй байдлаар ихэвчлэн олдсон
билээ. Энэ нь түрэгийн дараа уйгарууд Монголын нутагт орж ирэхдээ нэлээд
сүйтгэсэнтэй холбоотой. Монголын нутгаас дундад зууны үед хамрах хүн
чулуунууд нэлээд олддог бөгөөд янз бүрийн хэлбэр дүрстэй байдгаараа
онцлогтой. Эртний нүүдэлчид /Хүннү, Түрэг, Уйгарын хаант улсын нийслэл /-ийн
өлгий нутаг учраас өвөг дээдсийн үлдээсэн хүн төрөлхтний үнэ цэнтэй түүх,
соёлын биет болон биет бус өвөөр дамжуулан, нутгийн иргэдэд түшиглэсэн
аялал жуулчлал, нүүдлийн соёлын аялал жуулчлалыг хөгжүүлэх боломжтой юм.

35. 214
Зураг 8.6.1.1 Аялал, рекреацийн газрын төлөвлөлт
Эх сурвалж: БОАЖГ-ын мэдээ, БСТ-ын боловсруулалт

36. 215
Дээрх аяллын маршрут болон байгаль, түүх, соёлын дурсгалт газрын нөөц,
ашиглалт, хамгаалалтын горимыг харгалзан аялал, жуулчлалын төлөвлөлтийн
бүсчлэлийг гаргасан.
Зураг 8.6.1.2 Аялал жуулчлалын бүс нутгийн төлөвлөлтийн зураг
Эх сурвалж: БОАЖГ-ын мэдээ, БСТ-ын боловсруулалт

37. 216
Дээрх зураг дээр аялал, жуулчлалын бүс нутгийн төлөвлөлтийг хийж
гүйцэтгэхдээ дараах хоёр бүсийг төлөвлөсөн. Үүнд:
 Тусгай горимын зохицуулалттай аялал жуулчлалын бүс
 Аялал жуулчлалын бүс
Тусгай горимын зохицуулалттай аялал жуулчлалын бүсэд ашиглалтын дараах
горимыг баримтална:
Дурсгалт газар дахь байгалийн болон түүх, соёлын дурсгалт зүйлээс О,1-З,О км-
ийн орчимд сүр бараа, үзэмжийг нь дарах барилга байгууламж барих, газар
хагалах, ухах, тэсэлгээ хийх, ашигт малтмал хайх, олборлох, байгалийн болон
түүх, соёлын дурсгалт зүйлийг хөндөх, эвдэх, буулгах, тэдгээрт хохирол
учруулахуйц бусад үйл ажиллагаа явуулахыг хориглоно.
Дэлхийн болон Үндэсний соёлын өвийн дурсгалт газрын хамгаалалтын
дэглэмийг хуулиар тогтооно.
Аялал жуулчлалын бааз байгуулах шаардагдах зардлын тооцоо:
Хүснэгт 8.6.1 Морин болон явган аяллын зориулалтаар 5-10 үйлчлүүлэгч хүлээн
авах гэр бааз байгуулахад шаардлагатай анхдагч хөрөнгө оруулалтын хэмжээ
Шаардлагатай эд, зүйлсийн нэрс
Нэгжийн
үнэ, төг
Шаардагдах тоо,
хэмжээ Үнэ, төг
4 ханатай гэр 800,000₮ 10 8,000,000₮
Био 00 530000 3 1,590,000₮
Гар угаалтуур 100000 4 400,000₮
Шүршүүр 200000 2 400,000₮
Цахилгаан үүсгүүр 1200000 1 1,200,000₮
Нарны толин систем 3квт 8000000 1 8,000,000₮
Газан тогоо 300000 1 300,000₮
Бусад 2000000 1 2,000,000₮
Нийт 21,890,000₮
Эдгээр нь зөвхөн үндсэн хөрөнгө бөгөөд худалдаж авах шаардлагагүй өөрсдөө
бэлдэх боломжтой зарим зүйлс болон ажилчдын цалингийн зардлыг тооцоогүй
болно. Ахуйн хэрэглээний болон хүнс бэлтгэлийн үеийн хувьсах зардлуудыг
тусгаагүй болно.
Баазын үндсэн зохион байгуулалт:
Хүснэгт 8.6.2 Зохион байгуулалтын тоо
Үзүүлэх үйлчилгээний нэр, төрөл Гэрийн тоо
Үйлчлүүлэгчдийн амралтын 4
Үйлчлүүлэгчдийн ариун цэврийн 2
Хоол хүнс бэлтгэлийн 1
Хооллох заалны 1
Ажилчдын байрлах 1
Хүнс болон бусад шаардлагатай зүйлс хадгалах 1