1. PHẦN THỨ HAI
HƯỚNG DẪN THỰC HIỆN CHUẨN KIẾN THỨC, KĨ NĂNG MÔN VẬT LÍ LỚP 12 THPT
MỘT SỐ ĐIỂM CẦN LƯU Ý KHI THỰC HIỆN CHUẨN KIẾN THỨC, KĨ NĂNG
1. Phần “Hướng dẫn thực hiện chuẩn kiến thức, kĩ năng” của tài liệu này được trình bày theo từng lớp và theo các chương. Mỗi chương đều
gồm hai phần là :
a) Chuẩn kiến thức, kĩ năng của chương trình : Phần này nêu lại nguyên văn các chuẩn kiến thức, kĩ năng đã được quy định trong chương trình
hiện hành tương ứng đối với mỗi chương.
b) Hướng dẫn thực hiện : Phần này chi tiết hoá các chuẩn kiến thức, kĩ năng đã nêu ở phần trên dưới dạng một bảng gồm có 4 cột và được sắp
xếp theo các chủ đề của môn học. Các cột của bảng này gồm :
- Cột thứ nhất (STT) ghi thứ tự các đơn vị kiến thức, kĩ năng trong mỗi chủ đề.
- Cột thứ hai (Chuẩn KT, KN quy định trong chương trình) nêu lại các chuẩn kiến thức, kĩ năng tương ứng với mỗi chủ đề đã được quy định
trong chương trình hiện hành.
- Cột thứ ba (Mức độ thể hiện cụ thể của chuẩn KT, KN) trình bày nội dung chi tiết tương ứng với các chuẩn kiến thức, kĩ năng nêu trong cột
thứ hai. Đây là phần trọng tâm, trình bày những kiến thức, kĩ năng tối thiểu mà HS cần phải đạt được trong quá trình học tập. Các kiến thức, kĩ
năng được trình bày trong cột này ở các cấp độ khác nhau và được để trong dấu ngoặc vuông [ ].
Các chuẩn kiến thức, kĩ năng được chi tiết hóa trong cột này là những căn cứ cơ bản nhất để kiểm tra đánh giá kết quả học tập của học sinh
trong quá trình học tập cấp THPT.
- Cột thứ tư (Ghi chú) trình bày những nội dung liên quan đến những chuẩn kiến thức, kĩ năng được nêu ở cột thứ ba. Đó là những kiến thức,
kĩ năng cần tham khảo vì chúng được sử dụng trong SGK hiện hành khi tiếp cận những chuẩn kiến thức, kĩ năng quy định trong chương trình, hoặc
đó là những ví dụ minh hoạ, những điểm cần chú ý khi thực hiện.
2. Đối với các vùng sâu, vùng xa và những vùng nông thôn còn có những khó khăn, GV cần bám sát vào chuẩn kiến thức, kĩ năng của chương
trình chuẩn, không yêu cầu HS biết những nội dung về chuẩn kiến thức, kĩ năng khác liên quan có trong các tài liệu tham khảo.
Ngược lại, đối với các vùng phát triển như thị xã, thành phố, những vùng có điều kiện về kinh tế, văn hoá xã hội, GV cần linh hoạt đưa vào
những kiến thức, kĩ năng liên quan để tạo điều kiện cho HS phát triển năng lực.
Trong quá trình vận dụng, GV cần phân hoá trình độ HS để có những giải pháp tốt nhất trong việc tổ chức các hoạt động nhận th ức cho HS.
Trên đây là những điểm cần lưu ý khi thực hiện chuẩn kiến thức, kĩ năng. Sở Giáo dục và Đào tạo chỉ đạo các trường THPT tổ chức cho
tổ chuyên môn rà soát chương trình, khung phân phối chương trình của Bộ, xây dựng một khung giáo án chung cho tổ chuyên môn đ ể từ đó
các GV có cơ sở soạn bài và nâng cao chất lượng dạy học.
13

2. A. CHƯƠNG TRÌNH CHUẨN
Ch-¬ng I. DAO §éNG C¥
1. ChuÈn kiÕn thøc, kÜ n¨ng cña ch-¬ng tr×nh
Chñ ®Ò Møc ®é cÇn ®¹t ghi chó
KiÕn thøc Dao ®éng cña con
a) Dao ®éng  Ph¸t biÓu ®-îc ®Þnh nghÜa dao ®éng ®iÒu hoµ. l¾c lß xo vµ con
®iÒu hoµ. C¸c l¾c ®¬n khi bá
 Nªu ®-îc li ®é, biªn ®é, tÇn sè, chu k×, pha, pha ban ®Çu qua c¸c ma s¸t vµ
®¹i l-îng ®Æc
lµ g×. lùc c¶n lµ c¸c dao
tr-ng
b) Con l¾c lß  Nªu ®-îc qu¸ tr×nh biÕn ®æi n¨ng l-îng trong dao ®éng ®iÒu ®éng riªng.
xo. Con l¾c hoµ. Trong c¸c bµi to¸n
®¬n  ViÕt ®-îc ph-¬ng tr×nh ®éng lùc häc vµ ph-¬ng tr×nh dao ®¬n gi¶n, chØ xÐt
®éng ®iÒu hoµ cña con l¾c lß xo vµ con l¾c ®¬n. dao ®éng ®iÒu hoµ
c) Dao ®éng
cña riªng mét con
riªng. Dao  ViÕt ®-îc c«ng thøc tÝnh chu k× (hoÆc tÇn sè) dao ®éng
®éng t¾t dÇn l¾c, trong ®ã :
®iÒu hoµ cña con l¾c lß xo vµ con l¾c ®¬n. Nªu ®-îc øng dông
con l¾c lß xo gåm
d) Dao ®éng cña con l¾c ®¬n trong viÖc x¸c ®Þnh gia tèc r¬i tù do.
mét lß xo, ®-îc
c-ìng bøc.  Tr×nh bµy ®-îc néi dung cña ph-¬ng ph¸p gi¶n ®å Fre-nen. ®Æt n»m ngang hoÆc
HiÖn t-îng
céng h-ëng.  Nªu ®-îc c¸ch sö dông ph-¬ng ph¸p gi¶n ®å Fre-nen ®Ó tæng treo th¼ng ®øng:
Dao ®éng duy hîp hai dao ®éng ®iÒu hoµ cïng tÇn sè vµ cïng ph-¬ng dao con l¾c ®¬n chØ
®éng. chÞu t¸c dông cña
tr× träng lùc vµ lùc
 Nªu ®-îc dao ®éng riªng, dao ®éng t¾t dÇn, dao ®éng c-ìng
e) Ph-¬ng c¨ng cña d©y treo.
bøc lµ g×.
ph¸p gi¶n ®å
Fre-nen  Nªu ®-îc ®iÒu kiÖn ®Ó hiÖn t-îng céng h-ëng x¶y ra.
 Nªu ®-îc c¸c ®Æc ®iÓm cña dao ®éng t¾t dÇn, dao ®éng c-ìng
bøc, dao ®éng duy tr×.
KÜ n¨ng
14

3.  Gi¶i ®-îc nh÷ng bµi to¸n ®¬n gi¶n vÒ dao ®éng cña con l¾c
lß xo vµ con l¾c ®¬n.
 BiÓu diÔn ®-îc mét dao ®éng ®iÒu hoµ b»ng vect¬ quay.
 X¸c ®Þnh chu k× dao ®éng cña con l¾c ®¬n vµ gia tèc r¬i tù
do b»ng thÝ nghiÖm.
2. H-íng dÉn thùc hiÖn
1. Dao ®éng ®iÒu hoµ
ChuÈn KT, KN quy
Stt ®Þnh trong ch-¬ng møc ®é thÓ hiÖn cô thÓ cña chuÈn KT, KN Ghi chó
tr×nh
15

4. 1 Ph¸t biÓu ®-îc [Thông hiểu] ChuyÓn ®éng cña vËt lÆp
®Þnh nghÜa dao ®i lÆp l¹i quanh mét vÞ
Dao ®éng ®iÒu hoµ lµ dao ®éng trong ®ã li ®é cña
®éng ®iÒu hoµ. trÝ ®Æc biÖt (gäi lµ vÞ
mét vËt lµ mét hµm c«sin (hay hàm sin) cña thêi
trÝ c©n b»ng), gäi lµ
gian.
dao ®éng c¬.
Ph-¬ng tr×nh cña dao ®éng ®iÒu hoµ cã d¹ng:
NÕu sau nh÷ng kho¶ng
x = Acos(t + ) thêi gian b»ng nhau,
trong ®ã, x lµ li ®é, A lµ biªn ®é cña dao ®éng gäi lµ chu k×, vËt trë
(lµ mét sè d-¬ng),  lµ pha ban ®Çu,  lµ tÇn sè l¹i vÞ trÝ cò và chuyÓn
gãc cña dao ®éng, (t + ) lµ pha cña dao ®éng t¹i ®éng theo h-íng cò th×
thêi ®iÓm t. dao ®éng cña vËt ®ã lµ
tuÇn hoµn.
Dao ®éng tuÇn hoµn ®¬n
gi¶n nhÊt lµ dao ®éng
®iÒu hoµ.
2 Nªu ®-îc li [Th«ng hiÓu] Víi mét biªn ®é ®· cho
®é, biªn ®é, th× pha lµ ®¹i l-îng
 Li ®é x cña dao ®éng lµ to¹ ®é cña vËt trong hÖ
tÇn sè, chu x¸c ®Þnh vÞ trÝ vµ
to¹ ®é cã gèc lµ vÞ trÝ c©n b»ng. §¬n vÞ ®o li ®é
k×, pha, pha chiÒu chuyÓn ®éng cña
lµ ®¬n vÞ ®o chiÒu dµi.
ban ®Çu lµ g×. vËt t¹i thêi ®iÓm t.
 Biªn ®é A cña dao ®éng lµ ®é lÖch lín nhÊt cña Gi÷a dao ®éng ®iÒu hoµ
vËt khái vÞ trÝ c©n b»ng. §¬n vÞ ®o biªn ®é lµ ®¬n vµ chuyÓn ®éng trßn ®Òu
vÞ ®o chiÒu dµi. cã mèi liªn hÖ lµ: §iÓm
 (t + ) gäi lµ pha cña dao ®éng t¹i thêi ®iÓm P dao ®éng ®iÒu hoµ
t, cã ®¬n vÞ lµ ra®ian (rad). Víi mét biªn ®é ®· trªn mét ®o¹n th¼ng
cho th× pha lµ ®¹i l-îng x¸c ®Þnh vÞ trÝ vµ chiÒu lu«n cã thÓ ®-îc coi lµ
chuyÓn ®éng cña vËt t¹i thêi ®iÓm t. h×nh chiÕu cña mét ®iÓm
  lµ pha ban ®Çu cña dao ®éng, cã ®¬n vÞ lµ M chuyÓn ®éng trßn ®Òu
ra®ian (rad). lªn ®-êng kÝnh lµ ®o¹n
th¼ng ®ã.
16

5.   lµ tÇn sè gãc cña dao ®éng, cã ®¬n vÞ lµ VËn tèc cña dao ®éng
ra®ian trªn gi©y (rad/s). ®iÒu hoµ lµ
v = x' = -Asin(t + ) .
 Chu k× T cña dao ®éng ®iÒu hoµ lµ kho¶ng thêi
gian ®Ó vËt thùc hiÖn ®-îc mét dao ®éng toµn phÇn. Gia tèc cña dao ®éng
§¬n vÞ cña chu k× lµ gi©y (s). ®iÒu hoµ lµ
 TÇn sè (f) cña dao ®éng ®iÒu hoµ lµ sè dao ®éng a = v' = 2Acos(t + ) =  2x
toµn phÇn thùc hiÖn trong mét gi©y, cã ®¬n vÞ lµ
mét trªn gi©y (1/s), gäi lµ hÐc (kÝ hiÖu Hz).
HÖ thøc mèi liªn hÖ gi÷a chu k× vµ tÇn sè lµ
2
  2f.
T
2. CON L¾C Lß XO
ChuÈn KT, KN quy
Stt ®Þnh trong ch-¬ng møc ®é thÓ hiÖn cô thÓ cña chuÈn KT, KN Ghi chó
tr×nh
1 ViÕt ®-îc [Th«ng hiÓu] Con l¾c lß xo gåm vËt nhá
ph-¬ng tr×nh
 Ph-¬ng tr×nh ®éng lùc häc cña dao ®éng ®iÒu cã khèi l-îng m g¾n vµo lß
®éng lùc häc xo cã khèi l-îng kh«ng ®¸ng
hoµ lµ
vµ ph-¬ng kÓ, ®é cøng k, mét ®Çu g¾n
tr×nh dao ®éng k
F = ma =  kx hay a =  x vµo ®iÓm cè ®Þnh.
®iÒu hoµ cña m
§iÒu kiÖn kh¶o s¸t là lùc
con l¾c lß xo. trong ®ã F lµ lùc t¸c dông lªn vËt m, x lµ li c¶n m«i tr-êng vµ lùc ma s¸t
®é cña vËt m. kh«ng ®¸ng kÓ.
Ph-¬ng tr×nh cã thÓ ®-îc viÕt d-íi d¹ng : Lùc lu«n h-íng vÒ vÞ trÝ c©n
x" =   x
2
b»ng gäi lµ lùc kÐo vÒ, cã
 Ph-¬ng tr×nh dao ®éng cña dao ®éng ®iÒu hoµ ®é lín tØ lÖ víi li ®é vµ
g©y ra gia tèc cho vËt dao
17

6. lµ ®éng ®iÒu hoµ.
k
x = Acos(ωt + ) víi  
m
[Th«ng hiÓu]
2 ViÕt ®-îc c«ng
thøc tÝnh chu  C«ng thøc tÝnh tÇn sè gãc cña dao ®éng ®iÒu
k× (hoÆc tÇn k
sè) dao ®éng hoµ cña con l¾c lß xo lµ   m .
®iÒu hoµ cña
con l¾c lß xo.  C«ng thøc tÝnh chu k× dao ®éng cña dao ®éng
m
®iÒu hoµ cña con l¾c lß xo lµ T  2 .
k
Trong ®ã, k lµ ®é cøng lß xo, cã ®¬n vÞ lµ
niut¬n trªn mÐt (N/m), m lµ khèi l-îng cña
vËt dao ®éng ®iÒu hoµ, ®¬n vÞ lµ kil«gam
(kg).
3 Nªu ®-îc qu¸ [Th«ng hiÓu] Víi dao ®éng cña con l¾c lß
tr×nh biÕn ®æi Trong qu¸ tr×nh dao ®éng ®iÒu hoµ, cã sù biÕn xo, bá qua mäi ma s¸t vµ lùc
n¨ng l-îng ®æi qua l¹i gi÷a ®éng n¨ng vµ thÕ n¨ng. §éng c¶n, chän mèc tÝnh thÕ n¨ng
trong dao ®éng n¨ng t¨ng th× thÕ n¨ng gi¶m vµ ng-îc l¹i. ë vÞ trÝ c©n b»ng, th×
®iÒu hoµ. Nh-ng c¬ n¨ng cña vËt dao ®éng ®iÒu hßa lu«n
§éng n¨ng :
lu«n kh«ng ®æi.
1 2 2
W® = mv = Wsin (t + ).
2
ThÕ n¨ng :
1 2 2
Wt = kx = Wcos (t + ).
2
18

7. C¬ n¨ng :
1 2 1 2 2
W = kA = m A = h»ng
2 2
sè.
4 Gi¶i ®-îc [VËn dông] ChØ xÐt dao ®éng ®iÒu hoµ
nh÷ng bµi to¸n  BiÕt c¸ch chän hÖ trôc to¹ ®é, chØ ra ®-îc cña riªng mét con l¾c, trong
®¬n gi¶n vÒ c¸c lùc t¸c dông lªn vËt dao ®éng. ®ã, con l¾c lß xo dao ®éng
dao ®éng cña theo ph-¬ng ngang hoÆc theo
con l¾c lß xo  BiÕt c¸ch lËp ph-¬ng tr×nh dao ®éng, tÝnh ph-¬ng th¼ng ®øng.
chu k× dao ®éng vµ c¸c ®¹i l-îng trong c¸c
Chó ý mèc thêi gian ®Ó x¸c
c«ng thøc cña con l¾c lß xo.
®Þnh pha ban ®Çu cña dao
®éng.
3. CON L¾C §¥N
ChuÈn KT, KN quy
Stt ®Þnh trong ch-¬ng møc ®é thÓ hiÖn cô thÓ cña chuÈn KT, KN Ghi chó
tr×nh
1 ViÕt ®-îc [Th«ng hiÓu] Con l¾c ®¬n gåm vËt nhá khèi
ph-¬ng tr×nh  Víi con l¾c ®¬n, thµnh phÇn lùc kÐo vËt vÒ l-îng m treo vµo sîi d©y
®éng lùc häc vÞ trÝ c©n b»ng lµ kh«ng d·n cã khèi l-îng
vµ ph-¬ng kh«ng ®¸ng kÓ vµ chiÒu dµi
s s
tr×nh dao ®éng Pt =  mg = ma = ms" hay s" =  g =  s l. §iÒu kiÖn kh¶o s¸t lµ lùc
2
l l c¶n m«i tr-êng vµ lùc ma s¸t
®iÒu hoµ cña
con l¾c ®¬n. trong ®ã, s lµ li ®é cong cña vËt ®o b»ng mÐt kh«ng ®¸ng kÓ. Biªn ®é gãc
(m), l lµ chiÒu dµi cña con l¾c ®¬n ®o b»ng 0 nhá (0  10o).
19

8. mÐt (m). §ã lµ ph-¬ng tr×nh ®éng lùc häc cña
§éng n¨ng cña con l¾c ®¬n lµ
con l¾c ®¬n.
®éng n¨ng cña vËt m.
 Ph-¬ng tr×nh dao ®éng cña con l¾c ®¬n lµ lµ
1
W® = mv2
s  s0cos(t  ) 2
ThÕ n¨ng cña con l¾c ®¬n lµ
trong ®ã, s0 = l0 lµ biªn ®é dao ®éng.
thÕ n¨ng träng tr-êng cña
vËt m. Chän mèc tÝnh thÕ
n¨ng lµ vÞ trÝ c©n b»ng th×
Wt = mgl (1  cos)
NÕu bá qua ma s¸t, th× c¬
n¨ng cña con l¾c ®¬n ®-îc
b¶o toµn.
1
W = mv2  mgl (1  cos) = hằng số
2
2 ViÕt ®-îc c«ng [Th«ng hiÓu]
thøc tÝnh chu ë mét n¬i trªn Tr¸i §Êt (g
 C«ng thøc tÝnh tÇn sè gãc cña dao ®éng con kh«ng ®æi), chu k× dao ®éng
k× (hoÆc tÇn
sè) dao ®éng g T cña con l¾c ®¬n chØ phô
l¾c ®¬n : lµ   .
®iÒu hoµ cña l thuéc vµo chiÒu dµi l cña
con l¾c ®¬n. con l¾c ®¬n.
 C«ng thøc tÝnh chu k× dao ®éng : cña con l¾c
l
®¬n lµ T  2 .
g
Trong ®ã, g : lµ gia tèc r¬i tù do, cã ®¬n vÞ
lµ mÐt trªn gi©y b×nh ph-¬ng (m/s 2), l lµ
chiÒu dµi con l¾c, cã ®¬n vÞ lµ mÐt (m).
20

9. 3 Nªu ®-îc øng [Th«ng hiÓu]
dông cña con
 Dïng con l¾c ®¬n cã chiÒu dµi 1 m. Cho dao
l¾c ®¬n trong
®éng ®iÒu hoµ. §o thêi gian cña mét sè dao
viÖc x¸c ®Þnh
®éng toµn phÇn, tõ ®ã suy ra chu k× T.
gia tèc r¬i tù
do. 42l
 TÝnh g theo c«ng thøc :: g  .
T2
4 Gi¶i ®-îc [VËn dông] ChØ xÐt con l¾c ®¬n chÞu
nh÷ng bµi to¸n t¸c dông cña träng lùc vµ
 BiÕt c¸ch chän hÖ trôc to¹ ®é, chØ ra ®-îc lùc c¨ng cña d©y treo.
®¬n gi¶n vÒ
c¸c lùc t¸c dông lªn vËt dao ®éng.
dao ®éng cña Chó ý mèc thêi gian ®Ó x¸c
con l¾c ®¬n.  BiÕt c¸ch lËp ph-¬ng tr×nh dao ®éng, tÝnh ®Þnh pha ban ®Çu.
chu k× dao ®éng vµ c¸c ®¹i l-îng trong c¸c
c«ng thøc cña con l¾c ®¬n.
4. DAO §éNG T¾T DÇN. DAO §éNG C¦ìNG BøC
ChuÈn KT, KN quy
Stt ®Þnh trong ch-¬ng møc ®é thÓ hiÖn cô thÓ cña chuÈn KT, KN Ghi chó
tr×nh
1 Nªu ®-îc dao [Th«ng hiÓu] Dao ®éng duy tr× lµ
®éng riªng, dao ®éng cã biªn ®é
dao ®éng t¾t  Dao ®éng cña hÖ x¶y ra d-íi t¸c dông chØ cña néi ®-îc gi÷ kh«ng ®æi
dÇn, dao ®éng lùc gäi lµ dao ®éng tù do hay dao ®éng riªng. Dao b»ng c¸ch bï n¨ng
c-ìng bøc lµ ®éng riªng cã chu k× chØ phô thuéc c¸c yÕu tè trong l-îng cho hÖ ®óng
g×. hÖ mµ kh«ng phô thuéc vµo c¸ch kÝch thÝch ®Ó t¹o nªn b»ng n¨ng l-îng mÊt
dao ®éng. Trong qu¸ tr×nh dao ®éng, tÇn sè cña dao m¸t vµ tÇn sè dao
Nªu ®-îc c¸c
®éng riªng kh«ng ®æi. TÇn sè nµy gäi lµ tÇn sè riªng ®éng b»ng tÇn sè dao
®Æc ®iÓm cña
cña dao ®éng, kÝ hiÖu lµ f0. ®éng riªng cña hÖ.
dao ®éng t¾t
dÇn, dao ®éng  Dao ®éng t¾t dÇn lµ dao ®éng cã biªn ®é gi¶m dÇn Dao ®éng cña con l¾c
21

10. c-ìng bøc, dao theo thêi gian. Nguyªn nh©n g©y ra dao ®éng t¾t dÇn lß xo, cã tÇn sè chØ
®éng duy tr×. lµ lùc c¶n cña m«i tr-êng. VËt dao ®éng bÞ mÊt dÇn phô thuéc vµo m vµ
n¨ng l-îng. Biªn ®é cña dao ®éng gi¶m cµng nhanh khi k, lµ dao ®éng
lùc c¶n cña m«i tr-êng cµng lín. riªng.
 Dao ®éng c-ìng bøc lµ dao ®éng mµ vËt dao ®éng NÕu dao ®éng trong
chÞu t¸c dông cña mét ngo¹i lùc c-ìng bøc tuÇn hoµn. chÊt láng (m«i
: Dao ®éng c-ìng bøc cã biªn ®é kh«ng ®æi, cã tÇn sè tr-êng cã ma s¸t)
th×, dao ®éng cña
b»ng tÇn sè cña lùc c-ìng bøc. Biªn ®é cña dao ®éng
con l¾c ®¬n lµ dao
c-ìng bøc phô thuéc vµo biªn ®é cña lùc c-ìng bøc vµ
®éng t¾t dÇn.
®é chªnh lÖch tÇn sè cña lùc c-ìng bøc vµ tÇn sè
Dao ®éng cña th©n xe
riªng cña hÖ dao ®éng. Khi tÇn sè cña lùc c-ìng bøc
buýt g©y ra bëi
cµng gÇn víi tÇn sè riªng th× biªn ®é dao ®éng c-ìng chuyÓn ®éng cña pit-
bøc cµng lín. t«ng trong xilanh
cña m¸y næ, khi xe
 §Æc ®iÓm cña dao ®éng duy tr× : lµ biªn ®é dao
kh«ng chuyÓn ®éng,
®éng kh«ng ®æi vµ tÇn sè dao ®éng b»ng tÇn sè riªng lµ dao ®éng c-ìng
cña hÖ. Biªn ®é kh«ng ®æi lµ do : trong mçi chu k× ®· bøc.
bæ sung phÇn n¨ng l-îng ®óng b»ng phÇn n¨ng l-îng hÖ
tiªu hao do ma s¸t.
3 Nªu ®-îc ®iÒu [Th«ng hiÓu] HiÖn t-îng céng
kiÖn ®Ó hiÖn h-ëng cã thÓ cã h¹i
 HiÖn t-îng céng h-ëng lµ hiÖn t-îng biªn ®é cña
t-îng céng dao ®éng c-ìng bøc t¨ng ®Õn gi¸ trÞ cùc ®¹i khi tÇn nh- lµm háng cÇu
h-ëng x¶y ra. cèng, c¸c c«ng tr×nh
sè (f) cña lùc c-ìng bøc b»ng tÇn sè riªng (f0) cña x©y dùng, c¸c chi
hÖ dao ®éng. tiÕt m¸y mãc...
 §iÒu kiÖn x¶y ra hiÖn t-îng céng h-ëng : lµ f = Nh-ng còng thÓ cã cã
lîi, nh- hép céng
f 0.
h-ëng dao ®éng ©m
22

11. thanh cña ®µn ghita,
vi«lon,...
5. TæNG HîP HAI DAO §éNG §IÒU HOµ CïNG PH¦¥NG, CïNG TÇN Sè.
PH¦¥NG PH¸P GI¶N §å FRE-NEN
ChuÈn KT, KN quy
Stt ®Þnh trong ch-¬ng møc ®é thÓ hiÖn cô thÓ cña chuÈn KT, KN Ghi chó
tr×nh
1 Tr×nh bµy ®-îc [Th«ng hiÓu]
néi dung cña
Ph-¬ng tr×nh dao ®éng ®iÒu hoµ lµ
ph-¬ng ph¸p
gi¶n ®å Fre- x  A cos(t  ) . Ta biÓu
nen. diÔn dao ®éng ®iÒu hoµ
uuur
BiÓu diÔn ®-îc b»ng vect¬ quay OM cã
dao ®éng ®iÒu ®Æc ®iÓm sau : :
hoµ b»ng vect¬  Cã gèc t¹i gèc cña trôc täa ®é Ox.
quay.
 Cã ®é dµi b»ng biªn ®é dao ®éng, OM = A.
 Hîp víi trôc Ox mét gãc b»ng pha ban ®Çu vµ
quay ®Òu quanh O víi tèc ®é gãc , víi chiÒu
quay lµ chiÒu d-¬ng cña ®-êng trßn l-îng gi¸c,
ng-îc chiÒu kim ®ång hå.
[VËn dông]
BiÕt c¸ch biÓu diÔn ®-îc dao ®éng ®iÒu hoµ b»ng
vect¬ quay.
23

12. 2 Nªu ®-îc c¸ch [VËn dông] M + Dao ®éng tæng hîp cña
sö dông ph-¬ng hai dao ®éng ®iÒu hoµ
ph¸p gi¶n ®å  Ph-¬ng ph¸p gi¶n ®å Fre- M2
cïng ph-¬ng, cïng tÇn sè
Fre-nen ®Ó nen : : lµ mét dao ®éng ®iÒu hoµ
tæng hîp hai XÐt hai dao ®éng ®iÒu hßa cïng ph-¬ng, cïng tÇn sè
 M1
dao ®éng ®iÒu cïng ph-¬ng, cïng tÇn sè : víi hai dao ®éng ®ã.
hoµ cïng tÇn lµ x1 = A1cos(ωt + 1) vµ O P2 x NÕu   2  1 > 0 : th×
sè, cïng x2 = A 2cos(ωt + 2 ) . §Ó tæng P1 P
ph-¬ng dao dao ®éng x2 sím pha h¬n
hîp hai dao ®éng ®iÒu hoµ nµy, ta thùc hiÖn nh- dao ®éng x , hay dao
®éng. 1
sau:
®éng x1 trÔ pha so víi
 VÏ hai vect¬ OM 1 vµ OM 2 biÓu diÔn hai dao dao ®éng x .
2
®éng thµnh phÇn x1 vµ x2.
NÕu   2  1 < 0 : th×
VÏ vect¬ OM  OM1  OM 2 lµ vect¬ biÓu diÔn dao dao ®éng x2 trÔ pha so
®éng tæng hîp :. H×nh b×nh hµnh OMM1M2 kh«ng biÕn víi dao ®éng x1, hay dao
uuur
d¹ng, quay ®Òu víi tèc ®é  quanh O. Vect¬ OM ®éng x1 sím pha h¬n dao
còng quay ®Òu nh- thÕ. Do ®ã x = x1 + x2 = ®éng x2.
Acos(t + ). NÕu   2  1 = 2n (n =
 Biªn ®é A vµ pha ban ®Çu  cña dao ®éng tæng 0 ;; 1;; 2 ; ; 3...)
hîp ®-îc x¸c ®Þnh b»ng c«ng thøc : : : th× hai dao ®éng cïng
pha vµ biªn ®é dao ®éng
A  A1  A 2  2A1A 2cos(2  1) ;
2 2
tæng hîp lín nhÊt : lµ:
A sin 1  A 2 sin 2
tan   1 A = A 1 + A 2.
A1cos1  A 2 cos2
NÕu   2  1 = (2n +
1) (n = 0; ; 1 ;; 2
 §é lÖch pha cña hai dao ®éng thµnh phÇn lµ :
;; 3...) : th× hai dao
  (t  2 )  (t  1)  2  1 ®éng thµnh phÇn ng-îc
24

13. pha nhau vµ biªn ®é dao
®éng nhá nhÊt : lµ:
A = A1  A 2 = A min
6. Thực hành: KHẢO SÁT THỰC NGHIỆM CÁC ĐỊNH LUẬT DAO ĐỘNG CỦA CON LẮC ĐƠN
ChuÈn KT, KN quy
Stt ®Þnh trong ch-¬ng møc ®é thÓ hiÖn cô thÓ cña chuÈn KT, KN Ghi chó
tr×nh
1 Xác định chu kì dao [Thông hiểu]
động của con lắc đơn Hiểu được cơ sở lí thuyết:
và gia tốc rơi tự do - Nêu được cấu tạo của con lắc đơn.
bằng thí nghiệm
- Nêu được cách kiểm tra mối quan hệ giữa chu kì với chiều dài của con lắc đơn khi
co lắc dao động với biên độ góc nhỏ.
[Vận dụng]
 Biết cách sử dụng các dụng cụ và bố trí được thí nghiệm:
- Biết dùng thước đo chiều dài, thước đo góc, đồng hồ bấm giây hoặc đồng hồ đo thời
gian hiện số.
- Biết lắp ráp được các thiết bị thí nghiệm.
 Biết cách tiến hành thí nghiệm:
- Thay đổi biên độ dao động, đo chu kì con lắc.
- Thay đổi khối lượng con lắc, đo chu kì dao động.
- Thay đổi chiều dài con lắc, đo chu kì dao động.
- Ghi chép số liệu vào bảng.
 Biết tính toán các số liệu thu được từ thí nghiệm để đưa ra kết quả:
- Tính được T, T2, T2/l.
25

14. - Vẽ được đồ thị T(l) và đồ thị T2(l).
- Xác định chu kì dao động của con lắc đơn bằng cách đo thời gian t1 khi con lắc thực
t t
hiện n1 dao động toàn phần, tính T1  1 ; tương tự T2  2 … từ đó xác định T .
n1 n2
4 2
- Đo chiều dài l của con lắc đơn và tính g theo công thức g  .
T2
- Từ đồ thị rút ra các nhận xét.
Ch-¬ng II. SãNG C¥
1. ChuÈn kiÕn thøc, kÜ n¨ng cña ch-¬ng tr×nh.
Chñ ®Ò Møc ®é cÇn ®¹t ghi chó
26

15. KiÕn thøc
a) Kh¸i niÖm  Ph¸t biÓu ®-îc c¸c ®Þnh nghÜa vÒ sãng c¬, sãng däc,
sãng c¬. Sãng sãng ngang vµ nªu ®-îc vÝ dô vÒ sãng däc, sãng ngang.
ngang. Sãng
 Ph¸t biÓu ®-îc c¸c ®Þnh nghÜa vÒ tèc ®é truyÒn
däc
sãng, b-íc sãng, tÇn sè sãng, biªn ®é sãng vµ n¨ng
b) C¸c ®Æc l-îng sãng.
tr-ng cña
 Nªu ®-îc sãng ©m, ©m thanh, h¹ ©m, siªu ©m lµ g×. Møc c-êng ®é ©m lµ : :
sãng : : tèc
®é truyÒn  Nªu ®-îc c-êng ®é ©m vµ møc c-êng ®é ©m lµ g× vµ ®¬n I
vÞ ®o møc c-êng ®é ©m. L (dB) = 10lg .
sãng, b-íc I0
sãng, tÇn sè  Nªu ®-îc vÝ dô ®Ó minh ho¹ cho kh¸i niÖm ©m s¾c.
sãng, biªn ®é Tr×nh bµy ®-îc s¬ l-îc vÒ ©m c¬ b¶n, c¸c ho¹ ©m.
sãng, n¨ng
l-îng sãng  Nªu ®-îc c¸c ®Æc tr-ng sinh lÝ (®é cao, ®é to vµ ©m
s¾c) vµ c¸c ®Æc tr-ng vËt lÝ (tÇn sè, møc c-êng ®é ©m
c) Ph-¬ng
vµ c¸c ho¹ ©m) cña ©m. Kh«ng yªu cÇu häc sinh
tr×nh sãng
 M« t¶ ®-îc hiÖn t-îng giao thoa cña hai sãng mÆt dïng ph-¬ng tr×nh sãng
d) Sãng ©m.
n-íc vµ nªu ®-îc c¸c ®iÒu kiÖn ®Ó cã sù giao thoa cña ®Ó gi¶i thÝch hiÖn t-îng
§é cao cña
hai sãng. sãng dõng.
©m. ¢m s¾c.
C-êng ®é ©m.  M« t¶ ®-îc hiÖn t-îng sãng dõng trªn mét sîi d©y vµ
Møc c-êng ®é nªu ®-îc ®iÒu kiÖn ®Ó khi ®ã cã sãng dõng khi ®ã.
©m. §é to cña  Nªu ®-îc t¸c dông cña hép céng h-ëng ©m.
©m
KÜ n¨ng
e) Giao thoa
 ViÕt ®-îc ph-¬ng tr×nh sãng.
cña hai sãng
c¬. Sãng  Gi¶i ®-îc c¸c bµi to¸n ®¬n gi¶n vÒ giao thoa vµ
dõng. Céng sãng dõng.
h-ëng ©m  Gi¶i thÝch ®-îc s¬ l-îc hiÖn t-îng sãng dõng trªn
mét sîi d©y.
 X¸c ®Þnh ®-îc b-íc sãng hoÆc tèc ®é truyÒn ©m b»ng
27

16. ph-¬ng ph¸p sãng dõng.
2. H-íng dÉn thùc hiÖn
1. SãNG C¥
Stt ChuÈn KT, KN quy møc ®é thÓ hiÖn cô thÓ cña chuÈn KT, KN Ghi chó
®Þnh trong ch-¬ng
28

17. tr×nh
1 Ph¸t biÓu ®-îc [Th«ng hiÓu] VÝ dô: Sãng ©m truyÒn
c¸c ®Þnh nghÜa trong kh«ng khÝ :, c¸c
vÒ sãng c¬,  Sãng c¬ lµ qu¸ tr×nh lan truyÒn dao ®éng c¬ trong phÇn tö kh«ng khÝ dao
sãng däc, sãng mét m«i tr-êng. ®éng däc theo ph-¬ng
ngang vµ nªu  Sãng däc lµ sãng trong ®ã c¸c phÇn tö m«i tr-êng truyÒn sãng, hoÆc dao
®-îc vÝ dô vÒ dao ®éng theo ph-¬ng trïng víi ph-¬ng truyÒn sãng. ®éng cña c¸c vßng lß xo
sãng däc, sãng Sãng däc truyÒn ®-îc c¶ trong chÊt khÝ, chÊt láng chÞu t¸c dông cña lùc
ngang. vµ chÊt r¾n. ®µn håi theo ph-¬ng
 Sãng ngang lµ sãng trong ®ã c¸c phÇn tö cña m«i trïng víi trôc cña lß
tr-êng dao ®éng theo ph-¬ng vu«ng gãc víi ph-¬ng xo, ®ã lµ nh÷ng dao
truyÒn sãng. Sãng ngang truyÒn ®-îc ë mÆt chÊt ®éng c¬ t¹o ra sãng
láng vµ trong chÊt r¾n. däc.
Víi sãng trªn mÆt n-íc,
: c¸c phÇn tö n-íc dao
®éng vu«ng gãc víi
ph-¬ng truyÒn sãng, ®ã
lµ dao ®éng c¬ t¹o ra
sãng ngang.
2 Ph¸t biÓu ®-îc [Th«ng hiÓu] C«ng thøc liªn hÖ gi÷a
c¸c ®Þnh nghÜa chu k× T, tÇn sè f, tèc
 Biªn ®é sãng lµ biªn ®é dao ®éng cña mét phÇn tö
vÒ tèc ®é ®é v vµ b-íc sãng  ,
truyÒn sãng, m«i tr-êng cã sãng truyÒn qua.
lµ : :
b-íc sãng, tÇn  Chu k× T (hoÆc tÇn sè f) lµ chu k× (hoÆc tÇn sè f) v
sè sãng, biªn dao ®éng cña mét phÇn tö m«i tr-êng cã sãng truyÒn   vT 
f
®é sãng vµ qua. C¸c ®¹i l-îng ®Æc tr-ng
n¨ng l-îng  Tèc ®é truyÒn sãng v lµ tèc ®é truyÒn dao ®éng cña mét sãng h×nh sin
sãng. trong m«i tr-êng. lµ biªn ®é cña sãng,
chu k× cña sãng, b-íc
 B-íc sãng  lµ qu·ng ®-êng mµ sãng truyÒn ®-îc sãng, n¨ng l-îng sãng.
29

18. trong mét chu k×. Hai phÇn tö n»m trªn cïng mét
ph-¬ng truyÒn sãng, c¸ch nhau mét b-íc sãng th×
dao ®éng ®ång pha víi nhau.
 TÇn sè sãng f lµ sè lÇn dao ®éng mµ phÇn tö m«i
tr-êng thùc hiÖn trong 1 gi©y khi sãng truyÒn qua.
TÇn sè cã ®¬n vÞ lµ hec (Hz).
 N¨ng l-îng sãng cã ®-îc do n¨ng l-îng dao ®éng
cña c¸c phÇn tö cña m«i tr-êng cã sãng truyÒn qua.
Qu¸ tr×nh truyÒn sãng lµ qu¸ tr×nh truyÒn n¨ng
l-îng.
3 ViÕt ®-îc [Th«ng hiÓu]
ph-¬ng tr×nh
sãng.  Ph-¬ng tr×nh dao ®éng t¹i ®iÓm O lµ uO = Acosωt.
Sau kho¶ng thêi gian t, dao ®éng tõ O truyÒn ®Õn
M c¸ch O mét kho¶ng x = v.t.
 Ph-¬ng tr×nh dao ®éng cña phÇn tö m«i tr-êng t¹i
®iÓm M bÊt k× cã täa ®é x lµ
 x  t x
uM(t) = Acos  t   = Acos2   
 v T 
Ph-¬ng tr×nh nµy cho biÕt li ®é u cña phÇn tö cã
to¹ ®é x vµo thêi ®iÓm t. §ã lµ mét hµm võa tuÇn
hoµn theo thêi gian, võa tuÇn hoµn theo kh«ng
gian.
2. Sù GIAO THOA
Stt ChuÈn KT, KN quy møc ®é thÓ hiÖn cô thÓ cña chuÈn KT, KN Ghi chó
®Þnh trong ch-¬ng
30

19. tr×nh
1 M« t¶ ®-îc [Th«ng hiÓu] Gi¶i thÝch : : Mçi
hiÖn t-îng  M« t¶ thÝ nghiÖm : : nguån sãng S1, S2 ®ång
giao thoa cña thêi ph¸t ra sãng cã
hai sãng mÆt Cho cÇn rung cã hai mòi S1 vµ S2 ch¹m nhÑ vµo mÆt gîn sãng lµ nh÷ng ®-êng
n-íc vµ nªu n-íc. Gâ nhÑ cÇn rung. trßn ®ång t©m. Trong
®-îc c¸c ®iÒu :Ta quan s¸t thÊy trªn mÆt n-íc xuÊt hiÖn mét miÒn hai sãng gÆp nhau,
kiÖn ®Ó cã sù lo¹t gîn sãng æn ®Þnh cã h×nh c¸c ®-êng hypebol cã nh÷ng ®iÓm ®øng yªn,
giao thoa cña víi tiªu ®iÓm lµ S1 vµ S2. do hai sãng gÆp nhau ë
hai sãng. ®ã triÖt tiªu nhau. Cã
 HiÖn t-îng giao thoa lµ hiÖn t-îng hai sãng khi nh÷ng ®iÓm dao ®éng rÊt
gÆp nhau th× cã nh÷ng ®iÓm chóng lu«n t¨ng c-êng m¹nh, do hai sãng gÆp
lÉn nhau, cã nh÷ng ®iÓm chóng lu«n lu«n triÖt tiªu nhau ë ®ã t¨ng c-êng
lÉn nhau. lÉn nhau. TËp hîp nh÷ng
®iÓm ®øng yªn hoÆc tËp
 Hai nguån dao ®éng cïng tÇn sè vµ cã ®é lÖch pha
hîp nh÷ng ®iÓm dao ®éng
kh«ng ®æi theo thêi gian gäi lµ hai nguån kÕt hîp.
rÊt m¹nh t¹o thµnh c¸c
Hai sãng do hai nguån kÕt hîp ph¸t ra gäi lµ hai
sãng kÕt hîp. ®-êng hypebol trªn mÆt
n-íc.
 §iÒu kiÖn ®Ó x¶y ra hiÖn t-îng giao thoa lµ
trong m«i tr-êng truyÒn sãng cã hai sãng kÕt hîp
vµ c¸c phÇn tö sãng cã cïng ph-¬ng dao ®éng.
 HiÖn t-îng giao thoa lµ mét hiÖn t-îng ®Æc tr-ng
cña sãng. Qu¸ tr×nh vËt lÝ nµo g©y ra ®-îc hiÖn
t-îng giao thoa còng lµ mét qu¸ tr×nh sãng.
2 Gi¶i ®-îc c¸c [VËn dông] ChØ xÐt bµi to¸n cã hai
bµi to¸n ®¬n  BiÕt c¸ch tæng hîp hai dao ®éng cïng ph-¬ng, nguån kÕt hîp.
31

20. gi¶n vÒ giao cïng tÇn sè, cïng biªn ®é ®Ó tÝnh vÞ trÝ cùc ®¹i Gäi d , d lµ kho¶ng
1 2
thoa. vµ cùc tiÓu giao thoa.
c¸ch tõ mét ®iÓm M lÇn
Nh÷ng ®iÓm t¹i ®ã dao ®éng cã biªn ®é cùc ®¹i (cùc l-ît ®Õn hai nguån S 1,
®¹i giao thoa) lµ nh÷ng ®iÓm mµ hiÖu ®-êng ®i cña
hai sãng tõ nguån truyÒn tíi b»ng mét sè nguyªn S2 (d1=MS1, d2=MS2).
lÇn b-íc sãng. C«ng thøc øng víi cùc ®¹i giao thoa
lµ Quü tÝch c¸c ®iÓm cùc
d2 – d1 = k , víi k ®¹i giao thoa, hoÆc c¸c
= 0, ± 1, ± 2... ®iÓm cùc tiÓu giao thoa
Nh÷ng ®iÓm t¹i ®ã dao ®éng triÖt tiªu (cùc tiÓu
giao thoa) lµ nh÷ng ®iÓm mµ hiÖu ®-êng ®i cña hai lµ nh÷ng ®-êng hypebol
sãng tõ nguån truyÒn tíi b»ng mét sè nöa nguyªn cã hai tiªu ®iÓm lµ vÞ
lÇn b-íc sãng. C«ng thøc øng víi cùc tiÓu giao trÝ hai nguån kÕt hîp.
thoa lµ
1
d2 – d1 = (k + ),
2
víi k = 0, ± 1, ± 2...
 BiÕt c¸ch dùa vµo c«ng thøc ®Ó tÝnh ®-îc b-íc
sãng, sè l-îng c¸c cùc ®¹i giao thoa, cùc tiÓu
giao thoa.
3. SãNG DõNG
ChuÈn KT, KN quy
Stt ®Þnh trong ch-¬ng møc ®é thÓ hiÖn cô thÓ cña chuÈn KT, KN Ghi chó
tr×nh
32

21. 1 M« t¶ ®-îc [Th«ng hiÓu] Khi ph¶n x¹ trªn vËt
hiÖn t-îng  M« t¶ hiÖn t-îng sãng dõng trªn d©y : : c¶n cè ®Þnh, sãng
sãng dõng trªn ph¶n x¹ lu«n lu«n
XÐt mét sîi d©y ®µn håi PQ cã ®Çu Q cè ®Þnh. Gi¶ sö
mét sîi d©y vµ ng-îc pha víi sãng
cho ®Çu P dao ®éng liªn tôc th× sãng tíi vµ sãng
nªu ®-îc ®iÒu tíi ë ®iÓm ph¶n x¹
ph¶n x¹ liªn tôc gÆp nhau vµ giao thoa víi nhau, v×
kiÖn ®Ó cã vµ chóng triÖt tiªu
chóng lµ c¸c sãng kÕt hîp. Trªn sîi d©y xuÊt hiÖn
sãng dõng lÉn nhau ë ®ã.
nh÷ng ®iÓm lu«n lu«n ®øng yªn (gäi lµ nót) vµ nh÷ng
khi ®ã. ®iÓm lu«n lu«n dao ®éng víi biªn ®é lín nhÊt (gäi lµ Khi ph¶n x¹ trªn vËt
bông). c¶n tù do, sãng ph¶n
Sãng dõng lµ sãng trªn sîi d©y trong tr-êng hîp xuÊt x¹ lu«n lu«n cïng
hiÖn c¸c nót vµ c¸c bông. Kho¶ng c¸ch gi÷a hai bông pha víi sãng tíi ë
sãng liÒn kÒ vµ kho¶ng c¸ch gi÷a hai nót sãng liÒn ®iÓm ph¶n x¹ vµ
 chóng t¨ng c-êng lÉn
kÒ lµ . Kho¶ng c¸ch gi÷a mét bông sãng vµ mét nót nhau.
2
 Sãng tíi vµ sãng
sãng liÒn kÒ lµ .
4 ph¶n x¹, nÕu truyÒn
theo cïng mét
 §iÒu kiÖn ®Ó cã sãng dõng trªn mét sîi d©y cã hai
ph-¬ng, th× cã thÓ
®Çu cè ®Þnh :lµ chiÒu dµi cña sîi d©y ph¶i b»ng mét
giao thoa víi nhau,
sè nguyªn lÇn nöa b-íc sãng.
vµ t¹o thµnh sãng
 dõng.
l = k víi k = 0, 1, 2,...
2
 §iÒu kiÖn ®Ó cã sãng dõng trªn mét sîi d©y cã mét
®Çu cè ®Þnh, mét ®Çu tù do lµ : chiÒu dµi cña sîi

d©y ph¶i b»ng mét sè lÎ lÇn .
4
X¸c ®Þnh ®-îc
b-íc sãng hoÆc
33

22. tèc ®é truyÒn 
l = (2k + 1) , víi k = 0, 1, 2,...
sãng b»ng 4
ph-¬ng ph¸p [VËn dông]
sãng dõng.
Cã thÓ x¸c ®Þnh tèc ®é truyÒn sãng trªn d©y b»ng c¸ch
sö dông ph-¬ng ph¸p sãng dõng nh- sau:
 T¹o sãng dõng trªn mét sîi d©y cã hai ®Çu cè ®Þnh,
hoÆc trªn mét sîi d©y cã mét ®Çu cè ®Þnh, mét ®Çu tù
do.
 §o chiÒu dµi d©y, c¨n cø sè nót sãng (hoÆc bông
sãng) ®Ó tÝnh b-íc sãng  theo c«ng thøc trªn.

 TÝnh tèc ®é truyÒn sãng : theo c«ng thøc v =  f.
T
2 Gi¶i thÝch [VËn dông]
®-îc s¬ l-îc Khi cho ®Çu P cña d©y dao ®éng liªn tôc, th× sãng
hiÖn t-îng tíi tõ ®Çu P vµ sãng ph¶n x¹ tõ ®Çu Q lµ hai sãng
sãng dõng trªn kÕt hîp, chóng liªn tôc gÆp nhau vµ giao thoa víi
mét sîi d©y. nhau. KÕt qu¶ lµ trªn sîi d©y xuÊt hiÖn nh÷ng ®iÓm
lu«n lu«n ®øng yªn (nót sãng) vµ nh÷ng ®iÓm lu«n
lu«n dao ®éng víi biªn ®é lín nhÊt (bông sãng).
4. §ÆC TR¦NG VËT LÝ CñA ¢M
ChuÈn KT, KN quy
Stt ®Þnh trong ch-¬ng møc ®é thÓ hiÖn cô thÓ cña chuÈn KT, KN Ghi chó
tr×nh
34

23. 1 Nªu ®-îc sãng [NhËn biÕt] Mét vËt dao ®éng ph¸t
©m, ©m thanh, ra ©m lµ mét nguån ©m.
h¹ ©m, siªu ©m  Sãng ©m lµ c¸c sãng c¬ truyÒn trong c¸c m«i TÇn sè cña ©m ph¸t ra
lµ g×. tr-êng khÝ, láng, r¾n (m«i tr-êng ®µn håi). b»ng tÇn sè dao ®éng
 ¢m nghe ®-îc (©m thanh) cã tÇn sè trong kho¶ng cña nguån ©m.
tõ 16 Hz ®Õn 20 000 Hz. ¢m kh«ng truyÒn ®-îc
 ¢m cã tÇn sè trªn 20 000 Hz gäi lµ siªu ©m. trong ch©n kh«ng, nh-ng
truyÒn ®-îc qua c¸c
 ¢m cã tÇn sè d-íi 16 Hz gäi lµ h¹ ©m.
chÊt r¾n, láng vµ khÝ.
Tèc ®é truyÒn ©m trong
c¸c m«i tr-êng : :
vkhÝ < vláng < vr¾n
¢m hÇu nh- kh«ng truyÒn
®-îc qua c¸c chÊt xèp
nh- b«ng, len... Nh÷ng
chÊt ®ã gäi lµ nh÷ng
chÊt c¸ch ©m.
2 Nªu ®-îc c-êng [Th«ng hiÓu] Nh÷ng ©m cã mét tÇn sè
®é ©m vµ møc x¸c ®Þnh, th-êng do c¸c
 C-êng ®é ©m I t¹i mét ®iÓm lµ ®¹i l-îng ®o b»ng
c-êng ®é ©m lµ nh¹c cô ph¸t ra, gäi lµ
l-îng n¨ng l-îng mµ sãng ©m t¶i qua mét ®¬n vÞ
g× vµ ®¬n vÞ c¸c nh¹c ©m. Nh÷ng ©m
diÖn tÝch ®Æt t¹i ®iÓm ®ã, vu«ng gãc víi ph-¬ng
®o møc c-êng nh- tiÕng bóa ®Ëp,
truyÒn sãng, trong mét ®¬n vÞ thêi gian.
®é ©m. tiÕng sÊm, tiÕng ån ë
I
Nªu ®-îc c¸c  §¹i l-îng L = lg gäi lµ møc c-êng ®é ©m. Trong ®-êng phè, ë chî,...
®Æc tr-ng vËt I0 kh«ng cã mét tÇn sè x¸c
lÝ (tÇn sè, ®ã, I lµ c-êng ®é ©m, I0 lµ c-êng ®é ©m chuÈn (©m ®Þnh th× gäi lµ c¸c t¹p
møc c-êng ®é 12 2 ©m.
cã tÇn sè 1 000 Hz, c-êng ®é I0 = 10 W/m ).
©m vµ c¸c ho¹ §¬n vÞ c-êng ®é ©m lµ
©m) cña ©m.  §¬n vÞ cña møc c-êng ®é ©m lµ ben, kÝ hiÖu B. o¸t trªn mÐt vu«ng, kÝ
35

24. Tr×nh bµy ®-îc Trong thùc tÕ, ng-êi ta th-êng dïng ®¬n vÞ lµ hiÖu W/m2.
s¬ l-îc vÒ ©m ®ªxiben (dB). C¸c ®Æc tr-ng vËt lÝ
c¬ b¶n, c¸c 1 cña ©m lµ tÇn sè, møc
ho¹ ©m. 1 dB = B
10 c-êng ®é ©m vµ ®å thÞ
C«ng thøc tÝnh møc c-êng ®é ©m theo ®¬n vÞ ®ªxiben dao ®éng cña ©m.
lµ : : Tæng hîp tÊt c¶ c¸c ho¹
I ©m trong mét nh¹c ©m ta
L (dB) = 10lg
I0 ®-îc mét dao ®éng tuÇn
hoµn phøc t¹p, cã cïng
tÇn sè víi ©m c¬ b¶n.
 TÇn sè ©m lµ mét trong nh÷ng ®Æc tr-ng vËt lÝ
quan träng nhÊt cña ©m. §å thÞ dao ®éng cña ©m
®ã kh«ng cã d¹ng h×nh
 Møc c-êng ®é ©m lµ ®Æc tr-ng vËt lÝ thø hai cña
©m. sin. §å thÞ dao ®éng
cña cïng mét nh¹c ©m do
 Khi cho mét nh¹c cô ph¸t ra mét ©m cã tÇn sè f 0, c¸c nh¹c cô kh¸c nhau
gäi lµ ©m c¬ b¶n, th× bao giê nh¹c cô ®ã còng ®ång ph¸t ra lµ hoµn toµn
thêi ph¸t ra mét lo¹t ©m cã tÇn sè lµ mét sè kh¸c nhau. §å thÞ dao
nguyªn lÇn ©m c¬ b¶n 2f0, 3f0... C¸c ©m nµy gäi lµ ®éng cña ©m kh¸c nhau
c¸c ho¹ ©m. cho nh÷ng ©m s¾c kh¸c
nhau. §ã lµ ®Æc tr-ng
vËt lÝ thø ba cña ©m.
C-êng ®é ©m chuÈn I0 lµ
©m nhá nhÊt mµ tai cã
thÓ nghe ®-îc.
5. §ÆC TR¦NG SINH LÝ CñA ¢M
ChuÈn KT, KN quy
Stt ®Þnh trong ch-¬ng møc ®é thÓ hiÖn cô thÓ cña chuÈn KT, KN Ghi chó
tr×nh
36

25. 1 Nªu ®-îc c¸c [Th«ng hiÓu] C¸c ®Æc tr-ng sinh lÝ
®Æc tr-ng sinh cña ©m lµ ®é cao, ®é to
 §é cao cña ©m lµ mét ®Æc tr-ng sinh lÝ cña ©m
lÝ (®é cao, ®é vµ ©m s¾c cña ©m.
g¾n liÒn víi ®Æc tr-ng vËt lÝ tÇn sè ©m. ¢m cµng
to vµ ©m s¾c)
cao khi tÇn sè cµng lín.
cña ©m.
 §é to cña ©m lµ mét ®Æc tr-ng sinh lÝ cña ©m g¾n
liÒn víi ®Æc tr-ng vËt lÝ møc c-êng ®é ©m. ¢m cµng
to khi møc c-êng ®é ©m cµng lín.
 ¢m s¾c lµ mét ®Æc tr-ng sinh lÝ cña ©m, gióp ta
ph©n biÖt ©m do c¸c nguån ©m kh¸c nhau ph¸t ra. ¢m
s¾c cã liªn quan mËt thiÕt víi ®å thÞ dao ®éng ©m.
2 Nªu ®-îc vÝ dô [Th«ng hiÓu]
®Ó minh ho¹ Mét chiÕc ®µn ghita, mét chiÕc ®µn vi«lon, mét
cho kh¸i niÖm chiÕc kÌn s¨cx« cïng ph¸t ra mét nèt la ë cïng mét
©m s¾c. ®é cao. Tai nghe ph©n biÖt ®-îc ba ©m ®ã v× chóng
cã ©m s¾c kh¸c nhau. NÕu ghi ®å thÞ cña ba ©m ®ã
th× thÊy c¸c ®å thÞ ®ã cã d¹ng kh¸c nhau (tuy cã
cïng chu kú). Nh- vËy nh÷ng ©m s¾c kh¸c nhau th×
®å thÞ dao ®éng còng kh¸c nhau.
3 Nªu ®-îc t¸c [Th«ng hiÓu]
dông cña hép Hép ®µn cña c¸c ®µn ghita, vi«lon,... lµ nh÷ng hép
céng h-ëng ©m. céng h-ëng ®-îc cÊu t¹o sao cho kh«ng khÝ trong
hép cã thÓ dao ®éng céng h-ëng víi nhiÒu tÇn sè
kh¸c nhau cña d©y ®µn. Nh- vËy, hép céng h-ëng cã
t¸c dông lµm t¨ng c-êng ©m c¬ b¶n vµ mét sè ho¹
©m, t¹o ra ©m tæng hîp ph¸t ra võa to, võa cã mét
©m s¾c ®Æc tr-ng cho lo¹i ®µn ®ã.
37

26. Ch-¬ng III. DßNG §IÖN XOAY CHIÒU
1. ChuÈn kiÕn thøc, kÜ n¨ng cña ch-¬ng tr×nh
Chñ ®Ò Møc ®é cÇn ®¹t ghi chó
38

27. KiÕn thøc
a) Dßng ®iÖn  ViÕt ®-îc biÓu thøc cña c-êng ®é dßng ®iÖn vµ ®iÖn ¸p tøc
xoay chiÒu. thêi.
§iÖn ¸p xoay
 Ph¸t biÓu ®-îc ®Þnh nghÜa vµ viÕt ®-îc c«ng thøc tÝnh gi¸ 
chiÒu. C¸c gi¸
trÞ hiÖu dông cña c-êng ®é dßng ®iÖn, cña ®iÖn ¸p.  Gäi t¾t lµ
trÞ hiÖu dông
cña dßng ®iÖn  ViÕt ®-îc c¸c c«ng thøc tÝnh c¶m kh¸ng, dung kh¸ng vµ tæng ®o¹n m¹ch RLC
xoay chiÒu. trë cña ®o¹n m¹ch cã R, L, C m¾c nèi tiÕp vµ nªu ®-îc ®¬n vÞ nèi tiÕp.
b) §Þnh luËt ¤m ®o c¸c ®¹i l-îng nµy.  §Þnh luËt ¤m
®èi víi m¹ch  ViÕt ®-îc c¸c hÖ thøc cña ®Þnh luËt ¤m ®èi víi ®o¹n m¹ch ®èi víi ®o¹n
®iÖn xoay chiÒu RLC nèi tiÕp (®èi víi gi¸ trÞ hiÖu dông vµ ®é lÖch pha). m¹ch RLC nèi
cã R, L, C m¾c  ViÕt ®-îc c«ng thøc tÝnh c«ng suÊt ®iÖn vµ c«ng thøc tÝnh tiÕp biÓu thÞ
nèi tiÕp. hÖ sè c«ng suÊt cña ®o¹n m¹ch RLC nèi tiÕp. mèi quan hÖ gi÷a
c) C«ng suÊt i vµ u.
 Nªu ®-îc lÝ do t¹i sao cÇn ph¶i t¨ng hÖ sè c«ng suÊt ë n¬i
cña dßng ®iÖn
tiªu thô ®iÖn.
xoay chiÒu. HÖ
sè c«ng suÊt.  Nªu ®-îc nh÷ng ®Æc ®iÓm cña ®o¹n m¹ch RLC nèi tiÕp khi x¶y
ra hiÖn t-îng céng h-ëng ®iÖn.
KÜ n¨ng
 VÏ ®-îc gi¶n ®å Fre-nen cho ®o¹n m¹ch RLC nèi tiÕp.
 Gi¶i ®-îc c¸c bµi tËp ®èi víi ®o¹n m¹ch RLC nèi tiÕp.
 Gi¶i thÝch ®-îc nguyªn t¾c ho¹t ®éng cña m¸y ph¸t ®iÖn
xoay chiÒu, ®éng c¬ ®iÖn xoay chiÒu ba pha vµ m¸y biÕn ¸p.
 TiÕn hµnh ®-îc thÝ nghiÖm ®Ó kh¶o s¸t ®o¹n m¹ch RLC nèi
tiÕp.
39

28. 2. H-íng dÉn thùc hiÖn
1. §¹I C¦¥NG VÒ DßNG §IÖN XOAY CHIÒU
ChuÈn KT, KN quy
Stt ®Þnh trong ch-¬ng møc ®é thÓ hiÖn cô thÓ cña chuÈn KT, KN Ghi chó
tr×nh
1 ViÕt ®-îc biÓu [Th«ng hiÓu] Chu k× cña dßng ®iÖn
thøc cña c-êng xoay chiÒu lµ : T
 Dßng ®iÖn xoay chiÒu lµ dßng ®iÖn cã c-êng ®é biÕn
®é dßng ®iÖn 2
®æi ®iÒu hoµ theo thêi gian : : = , tÇn sè :lµ
vµ ®iÖn ¸p tøc 
thêi. i = I0cos(t +)
 1
trong ®ã :, i lµ gi¸ trÞ tøc thêi cña c-êng ®é dßng f   .
2 T
®iÖn t¹i thêi ®iÓm t; , I0 > 0 lµ gi¸ trÞ cùc ®¹i Ng-êi ta t¹o ra dßng
cña i , gäi lµ biªn ®é cña dßng ®iÖn,;  > 0 lµ tÇn ®iÖn xoay chiÒu b»ng
sè gãc;, t +  lµ pha cña i t¹i thêi ®iÓm t ;,  m¸y ph¸t ®iÖn xoay
lµ pha ban ®Çu. chiÒu dùa trªn c¬ së
hiÖn t-îng c¶m øng
 BiÓu thøc cña ®iÖn ¸p tøc thêi còng cã d¹ng :
®iÖn tõ.
u  U 0cos(t+u )
trong ®ã, u lµ gi¸ trÞ tøc thêi cña ®iÖn ¸p t¹i
thêi ®iÓm t, U0 > 0 lµ biªn ®é cña ®iÖn ¸p,  lµ
tÇn sè gãc, (t + u) lµ pha cña u t¹i thêi ®iÓm t,
u lµ pha ban ®Çu.
2 Ph¸t biÓu ®-îc [Th«ng hiÓu] C¸c sè liÖu ghi trªn
®Þnh nghÜa vµ c¸c thiÕt bÞ ®iÖn ®Òu
 C-êng ®é hiÖu dông cña dßng ®iÖn xoay chiÒu lµ ®¹i
viÕt ®-îc c«ng lµ c¸c gi¸ trÞ hiÖu
l-îng cã gi¸ trÞ b»ng c-êng ®é cña mét dßng ®iÖn
40

29. thøc tÝnh gi¸ kh«ng ®æi, sao cho khi ®i qua cïng mét ®iÖn trë R dông. VÝ dô bãng ®Ìn
trÞ hiÖu dông th× c«ng suÊt tiªu thô trong R bëi dßng ®iÖn kh«ng cã ghi 220V- 0,3A,
cña c-êng ®é ®æi Êy b»ng c«ng suÊt trung b×nh tiªu thô trong R nghÜa lµ bãng ®Ìn
dßng ®iÖn, cña bëi dßng ®iÖn xoay chiÒu nãi trªn. ®-îc thiÕt kÕ dïng
®iÖn ¸p. §iÖn ¸p hiÖu dông ®-îc ®Þnh nghÜa t-¬ng tù. víi ®iÖn ¸p hiÖu dông
Gi¸ trÞ hiÖu dông cña ®¹i l-îng xoay chiÒu b»ng gi¸ 220V, khi ®ã th×
trÞ cùc ®¹i (biªn ®é) cña ®¹i l-îng chia cho 2 . c-êng ®é hiÖu dông
cña dßng ®iÖn lµ
 C«ng thøc tÝnh gi¸ trÞ hiÖu dông cña c-êng ®é
0,3A.
dßng ®iÖn vµ ®iÖn ¸p : :
C¸c thiÕt bÞ ®o ®èi
I0 U0 víi m¹ch ®iÖn xoay
I ; ; U
2 2 chiÒu chñ yÕu lµ ®o
gi¸ trÞ hiÖu dông.
trong ®ã, I0 lµ gi¸ trÞ cùc ®¹i (biªn ®é) cña dßng
®iÖn, U0 lµ gi¸ trÞ cùc ®¹i (biªn ®é) cña ®iÖn ¸p.
2. m¹ch cã r, l, c m¾c nèi tiÕp
ChuÈn KT, KN quy
Stt ®Þnh trong ch-¬ng møc ®é thÓ hiÖn cô thÓ cña chuÈn KT, KN Ghi chó
tr×nh
1 VÏ gi¶n ®å [VËn dông] NÕu ®o¹n m¹ch chØ cã
Fre-nen cho ®iÖn trë thuÇn th×
BiÕt c¸ch vÏ ®-îc gi¶n ®å Fre-
®o¹n m¹ch RLC :c-êng ®é dßng ®iÖn
nen cho m¹ch RLC nèi tiÕp theo
nèi tiÕp. c¸c b-íc: trong m¹ch cïng pha
ViÕt ®-îc c¸c r víi ®iÖn ¸p gi÷a hai
c«ng thøc tÝnh VÏ trôc dßng ®iÖn I n»m ngang. ®Çu m¹ch.
c¶m kh¸ng, u u u
r r r
VÏ c¸c vect¬ quay U R ,U L ,U C cã NÕu ®o¹n m¹ch chØ cã
dung kh¸ng vµ ®é lín tØ lÖ víi c¸c gi¸ trÞ R , tô ®iÖn, th× c-êng
tæng trë cña
41

30. ®o¹n m¹ch cã ur r ur r  ®é dßng ®iÖn sím pha
ZL, ZC ( U R trïng víi trôc I , U L lËp víi I mét gãc
R, L, C m¾c 2 
so víi ®iÖn ¸p
nèi tiÕp vµ ur r  2
nªu ®-îc ®¬n theo chiÒu d-¬ng, U C lËp víi I mét gãc 2 theo chiÒu gi÷a hai b¶n tô ®iÖn.
vÞ ®o c¸c ®¹i ©m).
NÕu ®o¹n m¹ch chØ cã
l-îng nµy. u u
r r ur ur
Vect¬ tæng hîp lµ U  U R  U L  UC biÓu diÔn ®iÖn ¸p cuén c¶m thuÇn th×
gi÷a hai ®Çu ®o¹n m¹ch. :c-êng ®é dßng ®iÖn

[Th«ng hiÓu] trÔ pha so víi
2
®iÖn ¸p tøc thêi.
 C«ng thøc tÝnh tæng trë Z cña
m¹ch RLC nèi tiÕp lµ
: Z  R2  (Z L  ZC )2
Trong ®ã:
R lµ ®iÖn trë thuÇn cña m¹ch;
ZL lµ c¶m kh¸ng cña cuén c¶m, ®-îc tÝnh b»ng c«ng
thøc ZL = L;
ZC lµ dung kh¸ng cña tô ®iÖn, ®-îc tÝnh b»ng c«ng
1
thøc Z C  .
C
 §iÖn trë thuÇn R , c¶m kh¸ng Z L , dung kh¸ng ZC vµ
tæng trë Z ®Òu cã ®¬n vÞ lµ «m ().
2 ViÕt ®-îc c¸c [Th«ng hiÓu] NÕu ®o¹n m¹ch chØ cã
hÖ thøc cña
 §Þnh luËt ¤m : : C-êng ®é hiÖu dông trong mét ®o¹n ®iÖn trë thuÇn th×
®Þnh luËt ¤m
m¹ch ®iÖn xoay chiÒu cã R,L,C m¾c nèi tiÕp cã gi¸ I = U . :
®èi víi ®o¹n R
trÞ b»ng th-¬ng sè cña ®iÖn ¸p hiÖu dông gi÷a hai
42

31. m¹ch RLC nèi ®Çu ®o¹n m¹ch vµ tæng trë cña ®o¹n m¹ch : :
NÕu ®o¹n m¹ch chØ cã
tiÕp (®èi víi U
I= U
gi¸ trÞ hiÖu tô ®iÖn th× I = .
Z ZC
dông vµ ®é
lÖch pha).  §é lÖch pha  gi÷a ®iÖn ¸p u ®èi víi c-êng ®é dßng
®iÖn i ®-îc x¸c ®Þnh tõ c«ng thøc : : NÕu ®o¹n m¹ch chØ cã
cuén c¶m thuÇn th×
Z L  ZC
tan   I=
U
. :
R ZL
NÕu ZL > ZC, > 0 th× u sím pha h¬n so víi i.
NÕu ZL < ZC,  < 0 th× u trÔ pha h¬n so víi i.
3 Nªu ®-îc nh÷ng [Th«ng hiÓu]
®Æc ®iÓm cña
®o¹n m¹ch RLC  Trong ®o¹n m¹ch xoay chiÒu cã R, L, C m¾c nèi tiÕp,
nèi tiÕp khi khi ZL= ZC th× ®iÖn ¸p biÕn thiªn cïng pha víi dßng
x¶y ra hiÖn ®iÖn, trong m¹ch x¶y ra hiÖn t-îng céng h-ëng. Khi ®ã
t-îng céng ta cã :
h-ëng ®iÖn. 1 2
: L  hay  LC = 1 :
C
 HiÖn t-îng céng h-ëng cã nh÷ng ®Æc ®iÓm sau:
 Tæng trë cña m¹ch ®¹t gi¸ trÞ cùc tiÓu: Zmin = R,
lóc ®ã c-êng ®é dßng ®iÖn hiÖu dông trong m¹ch ®¹t
U
gi¸ trÞ cùc ®¹i: I max  .
R
 §iÖn ¸p gi÷a hai ®Çu ®o¹n m¹ch biÕn ®æi cïng pha
víi c-êng ®é dßng ®iÖn.
 §iÖn ¸p tøc thêi gi÷a hai b¶n tô ®iÖn vµ ®iÖn ¸p
tøc thêi gi÷a hai ®Çu cuén c¶m cã biªn ®é b»ng nhau
43

32. nh-ng ng-îc pha nªn triÖt tiªu nhau. §iÖn ¸p gi÷a
hai ®Çu ®iÖn trë b»ng ®iÖn ¸p hai ®Çu ®o¹n m¹ch.
3 Gi¶i ®-îc c¸c [VËn dông] ChØ xÐt m¹ch cã R,
bµi tËp ®èi L, C m¾c nèi tiÕp.
víi ®o¹n m¹ch  BiÕt c¸ch tÝnh c¸c ®¹i l-îng trong c«ng thøc cña
§o¹n m¹ch xoay chiÒu
RLC nèi tiÕp. ®Þnh luËt ¤m cho m¹ch ®iÖn RLC nèi tiÕp vµ tr-ßng hîp
chØ cã R, L hoÆc C
trong m¹ch x¶y ra hiÖn t-îng céng h-ëng ®iÖn.
lµ c¸c tr-êng hîp
 BiÕt c¸ch lËp ®-îc ph-¬ng tr×nh c-êng ®é dßng ®iÖn riªng cña ®o¹n m¹ch
tøc thêi hoÆc ®iÖn ¸p tøc thêi cho m¹ch RLC nèi RLC nèi tiÕp.
tiÕp.
4. C¤NG SUÊT ®iÖn TI£U THô CñA M¹CH §IÖN XOAY CHIÒU.
HÖ Sè C¤NG SUÊT
ChuÈn KT, KN quy
Stt ®Þnh trong ch-¬ng møc ®é thÓ hiÖn cô thÓ cña chuÈn KT, KN Ghi chó
tr×nh
1 ViÕt ®-îc c«ng [Th«ng hiÓu] Cã thÓ sö dông c¸c c«ng
thøc tÝnh c«ng thøc sau:
suÊt ®iÖn vµ  C«ng thøc tÝnh c«ng suÊt tiªu thô trong mét m¹ch
2
®iÖn xoay chiÒu cã RLC nèi tiÕp : lµ U
c«ng thøc tÝnh P = UIcosφ =R  
hÖ sè c«ng P = UIcos φ = RI2 Z
suÊt cña ®o¹n Trong ®ã, U lµ gi¸ trÞ hiÖu dông cña ®iÖn ¸p, I lµ U
gi¸ trÞ hiÖu dông cña c-êng ®é dßng ®iÖn cña m¹ch cos  R
m¹ch RLC nèi U
tiÕp. ®iÖn vµ cosφ gäi lµ hÖ sè c«ng suÊt cña m¹ch ®iÖn. C«ng suÊt tiªu thô
 C«ng thøc tÝnh hÖ sè c«ng suÊt: trong m¹ch ®iÖn cã R,
R L, C m¾c nèi tiÕp b»ng
: cos = c«ng suÊt to¶ nhiÖt
Z
trªn ®iÖn trë thuÇn R.
trong ®ã, R lµ ®iÖn trë thuÇn vµ Z lµ tæng trë cña
m¹ch ®iÖn.
44

33. [Th«ng hiÓu]
2 Nªu ®-îc lÝ do
C«ng suÊt hao phÝ trªn ®-êng d©y t¶i ®iÖn lµ
t¹i sao cÇn
2
ph¶i t¨ng hÖ P 1
P hp  rI 2  r . Trong ®ã, P lµ c«ng suÊt tiªu
sè c«ng suÊt ë U cos2  2
n¬i tiªu thô thô, U lµ ®iÖn ¸p hiÖu dông tõ nhµ m¸y;, r lµ ®iÖn
®iÖn. trë cña d©y t¶i ®iÖn. Víi cïng mét c«ng suÊt tiªu
thô, nÕu hÖ sè c«ng suÊt nhá th× c«ng suÊt hao phÝ
trªn ®-êng d©y lín;. V× vËy ®Ó kh¾c phôc ®iÒu nµy,
ë c¸c n¬i tiªu thô ®iÖn n¨ng, ph¶i bè trÝ c¸c m¹ch
®iÖn sao cho hÖ sè c«ng suÊt lín. HÖ sè nµy ®-îc
nhµ n-íc quy ®Þnh tèi thiÓu ph¶i b»ng 0,85.
5. M¸Y BIÕN ¸P
ChuÈn KT, KN quy
Stt ®Þnh trong ch-¬ng møc ®é thÓ hiÖn cô thÓ cña chuÈn KT, KN Ghi chó
tr×nh
1 Gi¶i thÝch [Th«ng hiÓu] ë chÕ ®é kh«ng t¶i th×
®iÖn ¸p hiÖu dông ë hai
nguyªn t¾c  M¸y biÕn ¸p lµ thiÕt bÞ cã kh¶ n¨ng biÕn ®æi
®Çu mçi cuén d©y cña m¸y
ho¹t ®éng cña ®iÖn ¸p xoay chiÒu.
biÕn ¸p tØ lÖ víi sè
m¸y biÕn ¸p.  M¸y biÕn ¸p gåm hai cuén d©y cã sè vßng kh¸c vßng d©y : :
nhau, quÊn trªn mét lâi s¾t tõ khÐp kÝn (lµm U2 N2
b»ng thÐp silic). Mét trong hai cuén d©y ®-îc =
U1 N1
nèi víi nguån ®iÖn xoay chiÒu ®-îc gäi lµ cuén
trong ®ã, U1 lµ ®iÖn ¸p
s¬ cÊp, cã N1 vßng d©y. Cuén thø hai ®-îc nèi víi
t¶i tiªu thô, gäi lµ cuén thø cÊp, cã N2 vßng cña cuén s¬ cÊp, U2 lµ
d©y. ®iÖn ¸p cña cuén thø
cÊp.
 M¸y biÕn ¸p ho¹t ®éng dùa vµo hiÖn t-îng c¶m
45

34. øng ®iÖn tõ. Nguån ph¸t ®iÖn t¹o nªn mét ®iÖn ¸p N2
NÕu > 1 : th× m¸y
xoay chiÒu tÇn sè f ë hai ®Çu cuén s¬ cÊp. Dßng N1
®iÖn xoay chiÒu trong cuén s¬ cÊp g©y ra biÕn biÕn ¸p lµ m¸y t¨ng ¸p,;
thiªn tõ th«ng trong trong hai cuén. Do cÊu t¹o N2
vµ nÕu < 1 : th× lµ
cña m¸y biÕn ¸p, cã lâi b»ng chÊt s¾t tõ nªn hÇu N1
nh- mäi ®-êng søc tõ do dßng ®iÖn ë cuén s¬ cÊp m¸y h¹ ¸p.
g©y ra ®Òu ®i qua cuén s¬ cÊp, nãi c¸ch kh¸c tõ
th«ng qua mçi vßng d©y cña cuén s¬ cÊp vµ cuén NÕu ®iÖn n¨ng hao phÝ
thø cÊp lµ nh- nhau. KÕt qu¶ lµ trong cuén thø kh«ng ®¸ng kÓ (m¸y biÕn
cÊp cã sù biÕn thiªn tõ th«ng, do ®ã xuÊt hiÖn ¸p lÝ t-ëng), ë chÕ ®é
mét suÊt ®iÖn ®éng c¶m øng. Khi m¸y biÕn ¸p lµm cã t¶i th× c-êng ®é dßng
viÖc, trong cuén thø cÊp xuÊt hiÖn dßng ®iÖn ®iÖn qua mçi cuén d©y tØ
xoay chiÒu cïng tÇn sè f víi dßng ®iÖn ë cuén s¬ lÖ nghÞch víi ®iÖn ¸p
cÊp. hiÖu dông ë hai ®Çu mçi
cuén : :
I1 U2
 .
I 2 U1
M¸y biÕn ¸p cã nhiÒu øng
dông trong ®êi sèng vµ
kÜ thuËt, nhÊt lµ trong
truyÒn t¶i ®iÖn n¨ng ®i
xa vµ trong c«ng nghiÖp
nh- nÊu ch¶y kim lo¹i vµ
hµn ®iÖn.
6. M¸Y PH¸T §IÖN XOAY CHIÒU
ChuÈn KT, KN quy
Stt ®Þnh trong ch-¬ng møc ®é thÓ hiÖn cô thÓ cña chuÈn KT, KN Ghi chó
tr×nh
46

35. 1 Gi¶i thÝch [Th«ng hiÓu] M¸y ph¸t ®iÖn xoay chiÒu
®-îc nguyªn ba pha lµ m¸y t¹o ra ba
 Mçi m¸y ph¸t ®iÖn xoay chiÒu kiÓu c¶m øng ®Òu
t¾c ho¹t ®éng cã hai bé phËn chÝnh :: phÇn c¶m nh»m t¹o ra tõ suÊt ®iÖn ®éng xoay chiÒu
cña m¸y ph¸t tr-êng;, ®-îc cÊu t¹o bëi nam ch©m vÜnh cöu h×nh sin cïng tÇn sè,
®iÖn xoay hoÆc nam ch©m ®iÖn; phÇn øng gåm c¸c cuén d©y cïng biªn ®é vµ lÖch pha
chiÒu. mµ trong ®ã cã dßng ®iÖn c¶m øng. Bé phËn ®øng 2
yªn gäi lµ stato, bé phËn quay gäi lµ r«to. nhau tõng ®«i mét.
3
M¸y ph¸t ®iÖn xoay chiÒu cã r«to lµ phÇn c¶m CÊu t¹o cña m¸y ph¸t ®iÖn
(nam ch©m vÜnh cöu hoÆc nam ch©m ®iÖn) cã p cÆp
xoay chiÒu ba pha : gåm
cùc tõ, stato lµ phÇn øng (c¸c cuén d©y).
hai bé phËn:
 M¸y ph¸t ®iÖn xoay chiÒu ho¹t ®éng dùa trªn
- Stato gåm cã ba cuén
hiÖn t-îng c¶m øng ®iÖn tõ. Khi r«to quay víi
tèc ®é n (vßng/s) th× tõ th«ng qua mçi cuén d©y d©y h×nh trô gièng nhau
cña stato biÕn thiªn tuÇn hoµn víi tÇn sè f = ®-îc ®Æt trªn mét ®-êng
np. KÕt qu¶ lµ trong c¸c cuén d©y xuÊt hiÖn trßn t¹i ba vÞ trÝ ®èi
suÊt ®iÖn ®éng xoay chiÒu h×nh sin cïng tÇn sè xøng (ba trôc cña ba cuén
f: d©y n»m trªn mÆt ph¼ng
d ®-êng trßn, ®ång quy t¹i
e  t©m O cña ®-êng trßn vµ
dt
o
d lÖch nhau 120 ).
trong ®ã, lµ tèc ®é biÕn thiªn tõ th«ng qua
dt - R«to lµ nam ch©m vÜnh
cuén d©y. cöu hoÆc nam ch©m ®iÖn cã
thÓ quay quanh mét trôc
®i qua O.
Khi r«to quay víi tèc ®é
gãc ω th× trong mçi cuén
d©y cña stato xuÊt hiÖn
mét suÊt ®iÖn ®éng c¶m
øng cïng biªn ®é, cïng
tÇn sè, cïng biªn ®é vµ
47

36. 2
lÖch pha nhau .
3
7. §éNG C¥ KH¤NG §åNG Bé BA PHA
ChuÈn KT, KN quy
Stt ®Þnh trong ch-¬ng møc ®é thÓ hiÖn cô thÓ cña chuÈn KT, KN Ghi chó
tr×nh
1 Gi¶i thÝch [Th«ng hiÓu] Tõ tr-êng quay cã vect¬ c¶m
ur
®-îc nguyªn  Nguyªn t¾c ho¹t ®éng cña ®éng c¬ ®iÖn øng tõ B quay trßn theo thêi
t¾c ho¹t ®éng kh«ng ®ång bé ba pha dùa trªn hiÖn t-îng c¶m gian.
cña ®éng c¬ øng ®iÖn tõ vµ t¸c dông cña tõ tr-êng quay. Cã thÓ t¹o ra tõ tr-êng quay
kh«ng ®ång bé  Mét khung d©y dÉn ®Æt trong tõ tr-êng víi nam ch©m h×nh ch÷ U b»ng
ba pha. quay, th× khung sÏ quay theo tõ tr-êng ®ã c¸ch quay nam ch©m quanh trôc
víi tèc ®é gãc nhá h¬n tèc ®é quay cña tõ cña nã. §Æt trong tõ tr-êng
tr-êng. §éng c¬ ho¹t ®éng theo nguyªn t¾c quay mét (hoÆc nhiÒu) khung
nµy gäi lµ ®éng c¬ kh«ng ®ång bé. kÝn cã thÓ quay xung quanh
trôc trïng víi trôc quay cña
 Khi khung d©y dÉn ®Æt trong tõ tr-êng quay tõ tr-êng, th× khung quay,
th× tõ th«ng qua khung d©y biÕn thiªn, trong nh-ng tèc ®é gãc cña khung
khung d©y xuÊt hiÖn dßng ®iÖn c¶m øng. Tõ lu«n nhá h¬n tèc ®é gãc cña
tr-êng t¸c dông mét ngÉu lùc lªn khung d©y tõ tr-êng.
lµm khung d©y quay. Theo ®Þnh luËt Len-x¬,
chiÒu dßng ®iÖn c¶m øng xuÊt hiÖn trong Mçi ®éng c¬ ®iÖn ®Òu cã hai
khung ph¶i cã t¸c dông lµm quay khung theo bé phËn chÝnh : lµ r«to vµ
chiÒu tõ tr-êng quay ®Ó chèng l¹i sù biÕn stato.
thiªn tõ th«ng cña tõ tr-êng qua khung d©y. - R«to lµ khung d©y dÉn quay
KÕt qu¶ lµ khung quay nhanh dÇn ®uæi theo d-íi t¸c dông cña tõ tr-êng
tèc ®é quay cña tõ tr-êng. Tuy nhiªn khi tèc quay.
®é gãc cña khung d©y t¨ng lªn th× tèc ®é
48

37. biÕn thiªn tõ th«ng qua khung sÏ gi¶m ®i, do
- Stato gåm ba cuén d©y ®Æt
®ã c-êng ®é cña dßng ®iÖn c¶m øng, ®ång thêi
2
momen lùc tõ còng sÏ gi¶m ®i. Cho ®Õn khi lÖch nhau trªn vßng trßn.
3
momen lùc tõ võa ®ñ c©n b»ng víi momen lùc
Khi cã dßng ba pha ®i vµo ba
c¶n cña c¸c lùc c¶n vµ ma s¸t th× khung sÏ
cuén d©y, th× xuÊt hiÖn tõ
quay ®Òu. Tèc ®é gãc cña khung nhá h¬n tèc
tr-êng quay t¸c dông vµo r«to
®é gãc cña tõ tr-êng quay.
lµm cho r«to quay theo víi
 Trong ®éng c¬ kh«ng ®ång bé ba pha, tõ tèc ®é nhá h¬n tèc ®é quay
tr-êng quay ®-îc t¹o nªn bëi dßng ®iÖn ba cña tõ tr-êng. ChuyÓn ®éng
pha ch¹y trong c¸c cuén d©y stato. quay cña r«to ®-îc sö dông ®Ó
lµm quay c¸c m¸y kh¸c.
8. Thực hành: KHẢO SÁT ĐOẠN MẠCH ĐIỆN XOAY CHIỀU CÓ R, L, C MẮC NỐI TIẾP
ChuÈn KT, KN quy
Stt ®Þnh trong ch-¬ng møc ®é thÓ hiÖn cô thÓ cña chuÈn KT, KN Ghi chó
tr×nh
1 Tiến hành được [Thông hiểu]
thí nghiệm để khảo sát Hiểu được cơ sở lí thuyết:
đoạn mạch RLC nối
- Vận dụng phương pháp giản đồ vectơ để xác định L, r, C, Z và cos của
tiếp
đoạn mạch xoay chiểu R, L, C mắc nối tiếp.
[Vận dụng]
 Biết cách sử dụng các dụng cụ và bố trí được thí nghiệm
- Biết sử dụng đồng hồ đa năng với các chức năng là vôn kế xoay chiều và
ampe kế xoay chiều.
- Biết cách lắp ráp mạch theo sơ đồ.
 Biết cách tiến hành thí nghiệm:
- Đo các điện áp thành phần.
49

38. - Ghi kết quả vào bảng.
 Biết tính toán các số liệu thu được từ thí nghiệm để đưa ra kết quả
- Từ số liệu, biết vẽ giản đồ Fre-nen. Từ giản đồ Fre-nen tính các giá trị L,
C, r, Z.
- Nhận xét kết quả thí nghiệm.
Ch-¬ng IV. DAO §éNG Vµ SãNG §IÖN Tõ
50

39. 1. ChuÈn kiÕn thøc, kÜ n¨ng cña ch-¬ng tr×nh
Chñ ®Ò Møc ®é cÇn ®¹t ghi chó
KiÕn thøc
a) Dao ®éng ®iÖn  Tr×nh bµy ®-îc cÊu t¹o vµ nªu ®-îc vai trß cña tô ®iÖn
tõ trong m¹ch LC vµ cuén c¶m trong ho¹t ®éng cña m¹ch dao ®éng LC.
b) §iÖn tõ tr-êng.  ViÕt ®-îc c«ng thøc tÝnh chu k× dao ®éng riªng cña
Sãng ®iÖn tõ. C¸c m¹ch dao ®éng LC.
tÝnh chÊt cña sãng
®iÖn tõ  Nªu ®-îc dao ®éng ®iÖn tõ lµ g×.
c) S¬ ®å nguyªn  Nªu ®-îc n¨ng l-îng ®iÖn tõ cña m¹ch dao ®éng LC lµ
t¾c cña m¸y ph¸t g×.
vµ m¸y thu sãng v«  Nªu ®-îc ®iÖn tõ tr-êng vµ sãng ®iÖn tõ lµ g×.
tuyÕn ®iÖn
 Nªu ®-îc c¸c tÝnh chÊt cña sãng ®iÖn tõ.
 Nªu ®-îc chøc n¨ng cña tõng khèi trong s¬ ®å khèi cña
m¸y ph¸t vµ cña m¸y thu sãng v« tuyÕn ®iÖn ®¬n gi¶n.
 Nªu ®-îc øng dông cña sãng v« tuyÕn ®iÖn trong th«ng
tin, liªn l¹c.
KÜ n¨ng
 VÏ ®-îc s¬ ®å khèi cña m¸y ph¸t vµ m¸y thu sãng v«
tuyÕn ®iÖn ®¬n gi¶n.
 VËn dông ®-îc c«ng thøc T = 2 LC .
51