Fotosintesi-prozesuaren bidez, elikadura autotrofoa duten izaki bizidunek karbohidratoak sortzen dituzte, substantzia ez-organikoetan oinarrituz (ura eta karbono dioxidoa)
Fotosintesi-prozesuaren bidez, elikadura autotrofoa duten izaki bizidunek karbohidratoak sortzen dituzte, substantzia ez-organikoetan oinarrituz (ura eta karbono dioxidoa)
Lurraren egitura eta dinamika aztertzen da. Plaken tektonikaren azalpena: aurrekariak Wegenerren kontinenteen jitoa, plaken tektonika, ertz-motak eta bakoitzari dagozkion egitura geologikoak
1. PLAKEN TEKTONIKAREN TEORIA
Litosfera zatiturik dago, eta zati edo plaka horiek baterantz eta
besterantz mugitzen dira, goiko mantuaren gainetik, elkarrekiko
kokapena aldatuz; eta plaken arteko mugetan gertatzen dira
barne prozesu geologiko gehienak: lurrikarak, sumendien
erupzioak…
6. 1) DORTSAL OZEANIKOAK: ertz dibergente edo
eraikitzaileak
Dortsal ozeanikoa, plaken arteko muga bat, eta gainera erliebe
mota bat da. Haran edo rift batek bereizten dituen laba
solidifikatutako bi gailur-zerrenda paraleloz osatuta dago. Lerro
baten gisa luzatzen dira, eta 3.000 metroko goratasuna izaten
dute ordoki abisalen gainetik.
7. DORTSAL OZEANIKOAK: ertz dibergente edo
eraikitzaileak
Dortsala: elkarrengandik urruntzen ari diren bi plaken arteko muga da
Dortsaletan, sumendi-jarduera izaten da.
Magma horrek, hoztu eta berriro solidoturik, harri basaltikoak eratzen ditu,
eta harri horiek litosfera ozeaniko berria osatzen dute.
8. DORTSAL OZEANIKOAREN ERAKETA
a) Litosfera kontinentala sabeldu egiten da lehendabizi, ondoren
zartatu egiten delarik. Harri horietako batzuk urtu egiten dira.
b) Sabeldutako eta zartatutako litosfera kontinentala hondoratu
egiten da, rift valley deitzen zaion sakonune edo fosa bat eratuz.
c) Magmaren goratze- eta trinkotze-prozesuaren eraginez,
azkenean, kontinente-blokeak bereizi egiten dira, eta litosfera
ozeanikoa sortzen da litosfera kontinentalari atxikirik.
d) Dortsalen bidez magma etengabe goratzen eta trinkotzen
denez, litosfera ozeanikoa sortuz jarraitzen da, ozeanoaren
hondoa zabalduz eta kontinenteak elkarrengandik urrunduz.
DORTSALETAN AZALEKO FOKUKO LURRIKARAK IZATEN
DIRA.
OSATZEN DIREN HARRI BATZUEK METAMORFISMOA
JASATEN DUTE; HAU DA ERALDATU, ETA BESTE HARRITAN
12. 2) SUBDUKZIO ZONAK: ertz konbergente
edo suntsitzaileak
Subdukzio zonetan bi plakek elkar jotzen dute, eta haieteko
bat tolestu eta bestearen azpian sartzen da subdukzio bat
gertatzen da, eta mantuan hondoratzen da.
13. SUBDUKZIO ZONAK
Litosfera ozeanikoaren toleste eta hondoratze horren ondorioz,
sakonune handi bat eratzen da ozeanoaren azpian, bi plakek
elkar jotzen duten aldean; erliebe-akzidente berezi horri
sakonune edo fosa ozeanikoa esaten zaio. Sakonuneak “V”
asimetriko baten itxura izaten dute, eta 10 km eta gehiagoko
sakonera izan dezakete.
14. SUBDUKZIO ZONAK: sismikotasuna
Litosfera zurruna
denez, tolestean
zartatu egiten da; fokua
azaletik hurbil duen
sismikotasuna sortzen
da.
Litosfera ozeanikoa
mantuan barrena 600
km eta gehiagoko
sakoneraraino
hondoratzen denez,
foku ertaineko eta
sakoneko
sismikotasuna
gertatzen da.
Metamorfismoa eta
magmatismoa
gertatzen dira
Lurrikaren fokuak elkarrekin lotzen dituen plano
makurtuari Bennioffen
planoa esaten zaio
15. SUBDUKZIO ZONAK MOTAK
Bi eratako subdukzio zonak daude, elkarrekin
talka egiten duen litosfera moten arabera:
Bi plaken ertz ozeanikoen artekoa.
Plaka baten ertz ozeanikoaren eta bestearen ertz
kontinentalaren artekoa.
16. BI PLAKEN ERTZ OZEANIKOEN
ARTEKO SUBDUKZIO ZONA
Bi plaken litosfera ozeanikoek talka egiten dutenean, magmak
sortzen dira. Magma horiek hondoratzen ez den plakan sortutako
arrakaletatik gora egitean, sumendiak era ditzakete. Sumendi
horiek itsas mailatik gora igotzen badira, sumendi-uhartez
osatutako arku bat eratzen dute.
20. PLAKA BATEN ERTZ OZEANIKOAREN ETA
BESTEAREN ERTZ KONTINENTALAREN
ARTEKO SUBDUKZIO ZONA
Plaka ozeanikoa, bestea baino trinkoagoa eta meheagoa denez,
plaka kontinental arinago eta lodiagoaren azpian hondoratzen da.
21. Mendikate perikontinentala, bolkanismoa eta
metamorfismoa
Magmen zati bat azaleratu egiten da, eta bolkanismoa
eragiten du. Magma hori bizkor solidotzen da lurrazalean, edo
beste zati bat ez da azalera iristen, eta harri plutonikoak
eratzen ditu.
Plaka kontinentalak jasaten duen presioaren ondorioz
desitxuratu egiten da, lodituz. Desitxuratze eta magma-intrusio
horien ondorioz plakaren ertz kontinentala loditzeak eta bertan
eratzen diren sumendiek mendikate perikontinentala
eratzen dute.
•Zona hauetan
metamorfismoa
ere nabarmena da
tenperaturaren
erginez.
23. 3) KONTINENTEEN ARTEKO TALKA
-ZONA
Bi litosfera-plakaren ertz kontinentalek elkar jotzen dutenean,
ez da hondoratzerik gertatzen, biak arinak eta lodiak direlako.
Bi plaken ertzak tolestu eta zartatu egiten dira elkar jotzen
duten eremuan, eta litosfera lodiarazten dute, mendikate
interkontinentala edo kontinente arteko mendikatea
eratuz.
24. 3) KONTINENTEEN ARTEKO
TALKA-ZONA
Talkak eragindako presioaren poderioz, hausturak gertatzen dira
litosferan, eta haustura horiek lurrikarak eragin ohi dituzte; foku
sakonera txiki eta ertainekoak.
Magmak ere sortzen dira litosferako harriak urtuz, baina magma
horiek ez dira azaleratzen eta, beraz, ez dute jarduera
bolkanikorik eragiten. Metamorfismoa ere gertatzen da.
27. 4) ERALDAKETA- edo URRATZEFAILAK: ertz pasiboak
Bi litosfera-plaka elkarren
alboz albo mugitzen diren
mugari, eraldaketa-faila edo
urratze-faila deitzen zaio.
Horrelako mugak dortsalen
haustura-zonetan gertatzen
dira gehienbat.
Bi subdukzio zonen artean
ere izaten dira, baina
gutxiago dira halakoak.
28. ERALDAKETA-FAILAK
Gehienak ozeanoaren
hondoan daude, baina badira
kontinentean daudenak,
Kaliforniako San Andres faila,
adibidez.
Bi litosfera-plaken artean,
mugitu ahala, gertatzen diren
tentsioek lurrikarak eragiten
dituzte, eta litosferak muga
horretan duen loditasuna txikia
denez, lurrikara horien fokua
azaletik hurbil egon ohi da.
Metamorfismoa gertatzen
da, albokako mugimenduak
eragiten duen presio
ikaragarriaren ondorioz, baina
magmarik ez da eratzen.
Gehienak ozeanoaren
hondoan daude.
Badira kontinentean daudenak,
Kaliforniako San Andres faila, esaterako.
30. PLAKEN ARTEKO MUGA-ZONAK
Leku batzuetan plaken arteko mugak ez dira zehatzak, plaken
mugimenduak oso desberdinak baitira. Eremu honi plaken arteko
muga eremua esaten zaio. Adib: Alpe eta Mediterraneo lurraldea.
Eremu horretan plaka-zati txikiagoak (mikroplakak) bereizi dira,
egitura geologiko konplexuak.
1. Adriatikoa 2. Egeokoa 3. Turkiakoa
32. LITOSFERAKO PLAKEN MUGIMENDUAREN
JATORRIA: KONBEKZIO KORRONTEAK
Mantuko materialak egoera solidoan badaude ere, leku batzuetan ez dira
horren zurrunak eta mugitu egiten dira. Nukleoari darion beroaren eta isotopo
erradiaktiboen desintegrazioan aske geratzen den beroaren eraginez,
mantuaren behe aldeko materialak berotu egiten dira. Berotzean, dentsitatea
gutxitu egiten da, eta gorantz egiteko joera dute. Mantuko materialak gorantz
doazen heinean hoztu egiten dira, litosferaren azpian batez ere, eta, horren
ondorioz, haien dentsitatea handitu egiten da, eta beherantz egiten dute
berriro.
33. LITOSFERAKO PLAKEN MUGIMENDUAREN
JATORRIA: KONBEKZIO KORRONTEAK
Dortsalen azpian, adibidez, oso bizkor handitzen da
tenperatura (gradiente geotermiko handia dago); subdukzio
zonetan, aldiz, batez besteko gradiente geotermikoak
sakonera horietarako eskatuko lukeena baino apalagoa da
tenperatura.
Kolore-graduazioak mantu barruko tenperaturak adierazten ditu