1. FRANCOREN DIKTADURA 1939-1975
1. FRANKISMOA
– FRANKISMOAREN OINARRIAK
– GARAPENA ETA NAZIOARTEKO HARREMANAK
– AUTARKIA
– MODERNIZAZIOA: 6. eta 7. HAMARKADAK
– OPOSIZIOAREN HAZKUNDEA ETA SISTEMAREN KRISIA
2. EUSKAL HERRIA DIKTADURAPEAN
1. MENDERAKUNTZAREN ONDORIOAK
2. HERRIALDEAREN ERALDATZEA
3. ERREGIMENARI EMANDAKO ERANTZUNA
4. EUSKAL KULTURA FRANKISMOAREN GARAIAN
2. • FRANKISMOA
1.1 FRANKISMOAREN OINARRIAK
1.1.1 Gerraren ondorioak
• Gerra bukatu baina bakerik ez: jazarpena, errepresio bortitza
nagusi garaituen aurka eta baita Altxamenduaren alde egin ez
zutenen aurka ere.
• Askatasun guztiak, zuzenbide estatua, 31ko konstituzioa,
Errepublikako lege guztiak; lurren banaketa, irakaskuntza
sistema, aurrerapen sozialak indargabetu.
• Estatu aparatu ahaltsua eratu:
• Kontrol eta errepresio aparatu bat: zelatariak, poliziak, Guardia Zibila.
• Propaganda aparatua, bere irudia goresteko.
3. 112. Gorespena eta errepresioa
• 1938an, gerra bukaera aldera, Francok bazuen gobernu bat
osatua. Bertan hiru botereak, ejerzitoarena eta alderdi
bakarrarena bere esku biltzen zituen: sistema autoritario eta
faxista beraz.
• Esaten da bere mesianismoaz konbentziturik izan zela heriotza
arte: hauxe gizarteratzeko, propaganda sistematiko izugarria
(2. agiria).
• Errepresioa baita Errepublika garaian haren alde egin zutenen
aurka ere: espetxeratzeak, desjabetzeak, fusilatzeak, torturak,
konzentrazio eremuak, gizarte-bazterketa . (datuak 367 orr.)
• Aurreko guztiari erbestera jo behar izan zutenak gehitu behar
• Demografia jaitsiera: 600.00 hildako –”gazte”-inguru 42.urte
bitartean, erbestaldia, egoeraekonomiko kaskarrak ezkontzen
atzeratzea.
4. 113. Estatu autoritarioa
• Erregimenaren eta ideologiaren oinarriak Europan: faxismoak
eta naziak (liberal, komunista/sozialista, demokrazia ororren
aurka): botere guztiak bere esku.
• Barne liskarrak: Franco bakegile eta bitertekari bere boterea
indartu.
• Alderdi Bakarra antolatu: Falange Española Tradizionalista
y las JONS.
• Gudarosteen, Elizaren hierarkiaren babes ia erabatekoa lortu
zuen. Hasieran batez ere, baita monarkiaren aldekoena.
• Administrazio karguak mugimenduarekiko leialtasuna sari
gisa: aberasbidea eta gizarte bizitzaren fiskalizazio bide:
komisario politikoak.
• “Sindikatu bertikala” –derrigorrezkoa zena- (OSE-tik
eratorria): greba debekaturik, guztiz erregimenaren kontrolpean.
• Gazteriaren kontrol ideologiko handia: “ad hoc” sortutako
elkarteak.
5. • Gorteek sasi-aholkua, eta sasi-iritzia baino ez: “Demokrazia
Organikoa” izeneko sistema.
• Eliz hierarkiaren babes ezinbesteko erregimenaren aparatuetan
integratuz: “gurutzada”. Euskarri ideologiko beharrezkoa barne
zein kanpoan.Ordainetan:
• Elizgizonen soldatak ordaindu, hezkuntza erakunde erlijioso ofizial
bihurtu, erlijioa ikastea nahitaezko, zentsura.
• Euskarririk garrantzizkoena: Gudarostea, barneko “garbiketa”
egin ostean: esaneko eta otzana Francorekiko. Espainia
berrespainiartu, garaipen militarraren gainean eraikita, eta ez
biztanleriaren gogoen gainean (366 orr., Jose Mª de Areilzaren testua):
• Hizkuntza bat –gaztelania-, lurralde bat, erlijio bat. (“Una, Grande,
Libre, Católica”).
• Ezaugarriak labur: etsaia suntsitu eta jazarri; errrenta banaketa
ez zuzena; nazioarteko zilegiztatzea bilatzen da; kontrol eta
garbiketa ideologikoaren bidez, erregimenaren euskarri
litzatekeen “gizarte masa” osatu nahi da.
6. • FRANKISMOA
1.2 GARAPENA ETA NAZIOARTEKO
HARREMANAK
1.2.1 Franco eta Bigarren Mundu Gerra
• 1939ko irailean 2 Mundu Gerra piztu. Hasieran, Franco
“neutral” ofizialki.
• 1940an Italia ere sartuko zen Alemaniaren alde honek Frantzia
inbaditu zuenenean. Euren garaipenak argia zirudien eta Francok
profitatu gura zuen:
• HENDAIAko bilera eta ituna Hitlerrekin: Gerran sartezko eskakizunak
(Afrikako inperioa, frantses koloniak, Gibraltar...) gehiegizko jo zituen
Hitlerrek, eman zezakeen laguntzarekiko. Azkenik hornikuntza itun bat.
• Gerraren bilakaera ikusita, neutraltasuna utzi eta “gerran parte hartzen
ez duen herrialde” estatusa hartu zuen: zuzenean parte hartu gabe,
mugimendu militar estrategikoak Afrika iparraldean –Tanger-, eta
“Dibisio Urdina” –Sobiet Batasunaren aurka- eratu.
• 1942 gerraren bilakaera aldatzen hasi zen: “aliatuengana” gerturatu behar.
Berriz “neutral” izendatu ofizialki; Hala ere, 1945arte ez zuen ekarri
“Dibisio Urdina”.
7. 122. Nazioarteko blokeoa
• Gerra oste hurbila, logikoa zenez, “nazioarteko bakartze” garaia izan zen
Espainiarentzat.
• Horrez gain monarkikoen eskakizunak: Juan Borbongoa –1945ean Suitzan-.
• Nazio Batuek, 1946an erregimena kondenatu eta epe bat eman zion sistema
demokratikoagora itzul zedin. Gainera, herrilade kideei aholkatu zien
enbaxadoreak Espainiatik ateratzeko.
• Erregimenaren unerik latzenak hauexek izan ziren, izan ere, horretaz gain,
ekonomikoki egoera oso eskasa zen.
123. Erbestea, gatazkak eta oposizioa
• Azaldutako egoera aprobetxatuz, erbesteko oposizioa mugitzen hasi zen:
Donibane Loitzuneko ituna, Prietok –sozialista- eta Gil Robles-ek –
monarkikoa- egina, gobernu alternatiboa osatzeko asmoz. Honek eragin zuen
zatiketa Errepublikako erbesteko gobernuan –Prieto eta sozialisten azpijoku
eta traizioa-
• Aurrekoaz gain, -Komunisten aktibismoari esker batez ere- herri matxinada
ugari piztu ziren (370ko mapa), makien borroka indartu zen bitartean. Uste
zuten erregimena eror zitekeela.
8. • Erbesteratu asko (300.000 inguru) Frantziara, konzentrazio
esparruetan sarturik. Frantzia Alemaniak inbaditu eta nazien
aurkako frantziar Erresistentzian aritu ziren.
• Beste jomuga batzuk izan ziren: Sobiet Batasuna, Amerika –
Mexiko, Venezuela, Argentina ...-, Afrika iparraldea.
• Herrialde hauetan txertatu, eta Amerikan batez ere, intelektual,
zientzilari eta politikari ugarik fruitu onak eman zituzten,
bestalde Francoren Espainiarentzat galera handi izan zein hein
berean: Espainia basamortu intelektuala.
9. • FRANKISMOA
1.2 AUTARKIA
• Orokorrean, gerra bukatu ostean Espainia egoera negargarrian
gelditu zen, bai industri-azpiegiturei bai komunikazio-azpiegiturei
dagokienez.
• Hau horrela izanik ere, Francoren erregimenak ez zuen jakin
profitatzen ekonomia suspertzeko agertzen ziren aukerak: gerra ostean
Europa berreraiki beharra eta berehala mendebaldean –Europa
barne- nagusitu zen industri eta ekonomi garapen azkarra (45-70).
• Hurrengo urte luzeetan izan zen atzerapen ekonomikoa ulertzeko,
gehien bat, Francoren politika ekonomiko okerra hartu behar da
kontuan: autarkia –buruaskia- eta goitik beherako kontrola
ekonomian.
• Politika horren ezaugarrien artean:
Kanpo merkataritzan estatuak egiten zuen esku hartzeak- inportazio-
esportazioetarako baimen berezia behar; pezetaren balio altu irreala-
esportaziorako trabak eta kontsumorako produktu-urritasuna ekarri
zituen.
Industriaren sustapen ofiziala (RENFE, ENDESA, IBERIA). INIk
gidaturiko estatuaren industri multzoa eratu zuten, gastu-publikoa
izugarri jaso baina lehiakortasun gutxiko industria inondik ere.
10. • Merkatu askerik ez zen. Adibidez administarzioak jartzen zituen
prezioak eta enpresa pribatuek prezio horretan –beti baxuak eta
batzuetan kostu-gastua baino txikiagoak- saldu behar zizkioten
estatuari produktuok. Ondorioak:
Hornidura falta--------Merkatu beltza ugaritzea(estraperloa)
elkarrelikatzea
Errazionamendu (lagintzea) kartilak denboran luzatzea
Nazioarteko bakartzeak aurreko egoera larriagotzen zuen.
131. Nazioartean berriro onestea
Poliki-poliki bakartzetik irteten joan zen: Arrazoiak:
1947tik Gerra hotza: EE.BB----SESB. Gune estrategikoa.
1953an, testuinguru bertsuan eta arrazoi berdinengatik,
Vatikanoarekin Konkordatoa (378. orri)
Aurrekoaren ondorioak: laguntza ekonomikoa jaso,
hitzarmen militarra –egoitza militarrak-, eta NBEk 1955ean
eskubide osoko kide gisa onartu.
11. 132. Trantsizio ekonomikoa
• Izatez, Nazio Batuak erakundean onartua izanak politikoak ez
ezik ekonomikoak ziren onura handiak ekarri zizkion
Espainiari:
• Nazioarteko erakunde ekonomikoetan integratzen joan zen (NDF, MB...):
maileguak lortzea.
• 1959an Eisenhower-en bisita.
• Merkataritzarako erraztasunak: itun ekonomikoak EE.Bbekin (produktuen
salerostea ...)
12. • FRANKISMOA
1.4 MODERNIZAZIOA: 6. eta 7. HAMARKADAK
• 1959tik aurrera susperraldi ekonomikoa, EEBBetako laguntzari
esker eta munduko garapen-egoerak lagunduta.
• Leundu zen 20 urteko atzerapen ekonomikoa
• Egoera berria propagandarako erabili zuen erregimenak:
• Errepublika, komunismoa, desordena, eta anarkia gailendu dituena
• Bakea ekarri duena (2. mundu gerran parterik ez)
• Garapen ekonomikoa ekarri duena.
• 59an baina, krisiaren aztarnak nabarmenak ziren eta hainbat
ekimen abian jarri beharra zegoen:
141. 59ko Ekonomia Egonkortzeko plana.
• Opus Dei-ko teknokratek berebiziko garrantzia:
• Pezeta debaluatu, esportazioak gora.
• Gastu publikoa murriztu
• Merkatua zabaldu poliki-poliki, kanpoko inbertsioak erakartzeko.
13. • Ondorioak hasieran txarrak:
• Langabezia
• Soldatak izoztuak
• Emigrazioa (Europa erdialdera)-(dibisak)
• 61-73 ordea, sekulako hazkunde ekonomikoa, idustrializazio eta
modernizazio prozesua izugarri azkartuz.
142. Industrializazioa
• Aipatu garapena ulertzeko zergatiak:
• Goraldi garaian liberalizatu izana: inbertsio handiak
kanpotik.
• Emigrazioa:
• Kanporakoa: langabezia behera eta dibisak
• Barnekoa: lan-esku merkea. Barnealdetik itsasertzeetara
eta landatik hirietara.
• Turismoaren eztanda: dibisa sarrera oparo
14. 143. Garapen planak
• “Mirari ekonomikoa” deiturikoa ulertzeko gogoan izan behar
dugu baita eratu ziren plangintza ekonomikoak ere: Garapen
Planak -Lopez Rodók 1.a (374.ko testua)-. Hauen barruan adibidez:
• Onura fiskalak azpiegituretarako
• Esportaziorako laguntzak
• Produkzio sektore zein eskualde batzuk –garapen gune- bultzatu
laguntzak emanez.
– Mirari ekonomikoa (Erlatibizatu behar: ikus. 381 grafikoa)
• Ekonomiaren eta industriaren hazkundeak ekarri:
• Demografia ziklo modernoetan sartu: biztanleria zahartzea.
• 1. sektoretik 2.erako –industria (metala nagusi)- etengabeko bilakaera
• Indusrtria-eskualdeetako hiriek ikaragarrizko hazkundea. ( 6.h-n
%27 100mila--- 7,5 %50: konurbazioak)
• Familien diru sarrerak handitu---Kontsumoa gora---salmentak
baita---produkzioa ere---enpresa irabaziak gora--inbertsioak ere—
soldatak gora--langabezia behera---ogasuna gizen---dirulaguntzak
gora--- ...
15. • FRANKISMOA
1.5 OPOSIZIOAREN HAZKUNDEA ETA
SISTEMAREN KRISIA
• Gizarte tradizional eta autarkikoa---bilakaera azkarra---
gizarte kontsumistaren hastapenak. Derrigorrez, azpiegitura
ekonomiko berriak, gainegitura ideologikoaren aldaketa ekarri
behar zuen (Ikus. K. Marx). Askoz nabarmenago belaunaldi
gazteengan: Unibertsitarioak –protestaldiak- Europari begira
(zinema, ohiturak, pentsamendu eta prentsa askatasunak, moda ...)
• Errregimenaren aldetik, halako itxurazko irekiera –adib.
folklorismoa- erakutsi nahi izan zuen –batez ere kanpora begira-,
baina izatez erabateko kontrol zorrotza ezarrita gizarte
bizitzaren arlo guztietan:
• 1966an Fraga ministroaren prentsaren legea: bahiketa eta isunak.
• Estatuaren Lege Organikoa –67an-: modernizazio itxurazko
legeak,izan ere botere absolutu guztiak biltzen zituen bertan diktadoreak.
• Sistema eta erregimenaren bermatzaile eta jaraunsle izendatu zuen
Francok 69an Joan Karlos Borbongoa, baita Asturiasko Printze ere.
16. 151. Eliza Jesuri begira
• Vatikanoko II. Kontzilio Ekumenikoa (59-62) aldarria izan
zen: aldaketa eta modernizazio nabarmena (Bibliaren ikerketa
historiko-kritikoa onetsi, gizartearekiko engaimendu askoz
handiago, laikoen garrantzia, ekumenismoa, Giza Eskubideen
defentsa, justizia ondasunen banaketan, kultura guztiekiko
errespetua...)
• Kristau elkarte gehienek, apaiz askok eta baita hierarkiako
batzuek –batez ere Katalunian eta Euskal Herrian- oso pozik
eta ilusionaturik hartu zuten norabide berria.
• Gazteen Kristau Elkarte berriak sortu ziren sistemarekiko oso
kritikoak
• Errepresioa apaizenganaino ere heldu zen: espetxea, tortura.
• Azkenik Espainiako Gotzainen Konferentziak ere adierazi
zuen “elizak” erregimenarekin zituen loturak apurtzekotan zela.
• Erregimenaren euskarri ideologiko nagusia aldentzen da.
17. 152. Krisia
• 7. Hamarkadan liskar eta gatazka etengabeak: batez ere
langileak eta ikasleak.
• Barruan ere ezadostasunak: erreformaren aldekoak eta irmoak
• Franco nagusi eta gaixo: 73an Carrero Blanco (irmoa)
gobernu buru izendatu. Honek errepresioa areagotu.
• Abenduan ETAk Carrero Blanco Madrilen hil.
• Ordezkoa Arias Navarro: irekitasun pixka bat.
• Baina 73an, munduan ekonomiaren krisi orokorra. Espainian
eragina eta gatazkak eta protestak ugaritu. Erregimenak berriz
ere errepresio bortitzez erantzun zuen. Adib:(73-74) Heriotze
zigor gauzatuak: ETA eta FRAPeko kideak.
• Honek atzerrian oihartzun handia eta kritika gogor orokorrak:
• Enbaxadoreak atera
• Paulo VI-k (Aita Santua) salatu egindakoa
• Amaiera gertu.
18. EUSKAL HERRIA DIKTADURAPEAN
1. MENDERAKUNTZAREN ONDORIOAK
a. Gerra osteko kalteak:
- Araba/Nafarroa: ia kalterik ez
- Gipuzkoa/Bizkaia: kalte handiak
b. Azken bi probintzi hauetan:
- Errepresio izugarria
- Erbesteratu beharra (Irun-Frantzia, gero Bizkaiara eta handik Kantabria eta
Asturiasera)
- 150.000 pertsona inguruk ihes egin
- Espetxeak bete ziren (38.000)
- Gerran hildakoak (20.000 inguru)
- Demografia galera izugarria
c. Gerra ostea eta arazo ekonomikoak:
- Ondorio demografikoak: higiene, osasun eta elikadura faltak haurren heriotza tasa
igo
- Ondorio materialak:
- Bide sare eta argindar azpiegiturek kalte handia
- Industria sareak ez zuen jasan kalterik (Francoren gudarosteak probetxu atera)
- Gerora, estatuaren interbentzionismoak ez utzi garatzen
- Ondorio sozialak:
- Ondasunen banaketa irregularra:
- Burgesia handiak irabazi handiak
- Herria miserian (ERRAZIONAMENDUA)
19. • Estatuaren zentralizazioa arma politiko
bezala
– Errepublikarekin zerikusia zuen guztia kendu
(autonomia estatutua, legediak...)
– Garbiketa politikoak: funtzionari talde handiak
beren lanpostutik kendu eta erregimenaren
aldekoak jarri (gizarte eta politikan gora
egiteko aukera)
– Elizgizon nazionalisten inguruan
20. HERRIALDEAREN
ERALDATZEA
• 50.hamarkadatik aurrera:
– Industrializazio bizkorra
– Barrukaldea hustu
– Inmigrazio oldeak
– Hirietako masifikazio prozesua
– Laneko gatazkak azaldu