SlideShare una empresa de Scribd logo
1 de 68
स्वागतम तथा नमस्कार
बाख्रा पालन
तयारी तथा संकलन: कपुर भुसाल
ljifo;"lr
qm=;
+=
ljifo sIff;+Vof
! tflndsfkl/ro,p2]Zo/ afv|fkfngsf]kmfO{bf/ a]kmfO{bfx? !
@ afv|fsf]hft/ hftsf]ljj/0f !
# cfxf/fJoj:yfkg–kf}li6stTj,xl/of]3fF;,bfgftyfljleGg pd]// cj:yfsfafv|fx?sf]x]/rfx ug]{af/]hfgsf/L !
$ vf]/ Joj:yfkg/ afv|fsf]nflucfjZoskg]{ 7fpFaf/]hfgsf/L !
% afv|fsf]k|hggJoj:yfkg–k|hggljlw tyfpd]// cj:yfcg';f/ afv|f5gf}6ug]{tl/sf !
^ :jf:YoJoj:yfkg–lg/f]uL/ /f]uLafv|fdfleGgtf, cf}iflwk|of]uug]{ tl/sf/ v;L kfbf{sf]kmfO{bf af/]
hfgsf/L
!
& afv|fsf]afXotyfcfGtl/s k/lhjLaf/]hfgsf/L !
* afv|fsf]ckr,c?rL,k]6km'Ng],5]/f}6Laf/]hfgsf/L !
( afv|fsf]af+emf]kg,lgdf]lgof,5 df;]/ d'cfnf]/f]uaf/]hfgsf/L !
!) afv|fsf]lk=lk=cf/=/ vf]/]t/f]uaf/]hfgsf/L !
!! afvfkfngdfclen]v Joj:yfkg,h}ljs;'/Iff / ahf/Joj:yfkg !
!@ tflndl/Eo"/ ;dfkg !
s[ifsx?sf] nfluafvfkfng tflnd
kl/ro
g]kfndf cflbdsfnb]lv g} kz'kfng If]qsf] Ps cleGg Joj;fosf] ?kdf afv|fkfng ub}{
cfPsf] b]lvG5 . afv|fkfng Joj;fon] d'n'ssf] u|fdL0f tyf b'u{d If]qdf /x]sf s[ifsx?sf]
cy{tGqdf k|d'v e'ldsf lgjf{x u/]sf] kfO{G5 To;}n] s[lif If]qdf ;+nUg s[ifsx? dWo]
%! k|ltzt 3/k/Ljf/ afv|fkfng k]zfl;t cfj4 /lx cfPsf]5 . vf; u/L afv|fkfng df;'
pTkfbgsf] nflu u/L cfPsf] eP tfklg o;af6 pTkfbg x'g] 5fnf, /f}+ -k:dLgf_, b"w tyf
x88Lx? ljleGg ;fdfgx?sf] pTkfbgdf /fd|/Lg} pkof]u e}/x]sf] kfO{G5.
afv|fkfngg}lsg
-!_ afv|f d[To';Fu n8g ;Sg] Ifdtf af]s]sf] k|f0fL xf] . of]
bfgf k.gLsf] sdL, cToflws udL{ vKg ;Sg] ePsf]n] o;nfO{
cfo cfh{g ug{df Ps cToGt pkof]uL hgfj/sf] ?kdf lnOPsf]
5 . ;fy} ;fy} kl/jlt{t hnjfo', df};d tyf tfkqmd / kxf8L
e"lddf klg afv|fkfng ug{ ;lsg] ePsf]n] c? kz' eGbf
afv|fnfO{pRrk|fyldstfdf/flvPsf]xf] .
-@_ afv|fsf] k|hgg hDdf % dlxgfsf] x'g], jfnL nufpg hlxn] klg
;lsg] / o;n] w]/}h;f] h'DNofxf lbg] ePsf]n] nlIft p2]Zo cln
l56f] k|fKt ug{ ;lsG5 .
-#_ ! j6f ufO{ e};L kfNgsf nfuL rflxg] 7fpF / nufgLaf6 ^ j6f ;Dd
afv|f kfNg ;lsg] ePsf]n] afv|f kfngnfO{ul/asf] ufO{klg elgG5.
-$_ jfv|fh:tf] klg 3fF; vfg] ePsf]n]x'sf{pg ;d:of gx'g] /
;fy} o:sf]uf]j/, dnd'qs[lifpTkfbga9fpg
kmnbfoL dn x'G5 .
-%_ sd >daf6pRr k|ltkmncfpg] .
dxTj M
!= /f}+, klZdgf
@= ul/jsf]ufO{,ul/jsf]a}+s
#= o;sf] df;'df&^=* k|ltzt kfgL,@=^ k|ltzt af];f],
!(=^ k|ltzt k|f]l6g /! k|ltzt vlgh kfOg] .
$= o;sf] b'wdf 6o'j/s'lnAofl;n;eGg] ;'Idlhjf0f'k|foM
b'n{ex'g]x'Fbf :jf:Yosf]nflunfebfos
%=afv|fsf] b'waf6lgld{tlrhsf] dfFu cToflws ePsf].
^= ;fdflhsk/Dk/f cg';f/laz]if dxTj
&= dnsf] nflu
*=yf]/} k"hL/ ;lhn}:ofxf/;';f/ug{ ;lsg] .
(= s"n afv|f(!=*^nfv /x]sf] / s"n df;'pTkfbgdf @) k|Ltztof]ubfg /x]sf] .
afv|fkfngsf]kmfObftyfa]kmfObfx?
kmfO{bfx? a]kmfO{bfx?
 sd nufgLdf ug{ ;lsg] .
 5f]6f] cjlwdf w]/} ;+Vofdfkf7fkf7L pTkfbg
x'g] .
 Pp6f e}+;Lsf] nflu rflxg] 3fF;bfgfaf6 sl/a *
b]lv ( j6f afv|f kfNg ;lsg] .
 :j/f]huf/ x'g] .
 c?dnsf] t'ngfdf afv|fsf] dn a9L dlnnf] x'g] .
 afv|fsf] b"w kf]lifnf] / ;lhn} kRg] vfnsf] x'G5 .
 v;Lafv|fsf] df;' ;a}hft / wd{sf] dflg;x?n]
:jLsf/]]sf] kfO{G5 .
 r/gdf afv|fx?n] emf8L tyf a'6ofgnfO{ h/}
b]lv vfO{ lbg] x'gfn] r/g dfl;g] ;+efjgf x'G5 .
 b"w lbg] afv|fnfO{ lbgdf slDtdf @ k6s
b'xg'k5{ .
 afv|fkfng ubf{ d'cfnf] / a|';]Nnf]l;; h:tf
;+qmfds /f]u dflg;df ;g{;S5 .
 prfO{ / xfjfkfgLn] afv|fkfngdf 7"nf] c;/ ug{
;S5-kfgL nfUg] cflb_ .
ef}uf]lnscj:yf cg';f/sf]afv|fkfng
t/fO{ afv|f t/fO{ tyf leqLdw]z -#)) ld6/;Dd_
v/L -kxf8L afv|f_ tNnf] Pj+ dWo–kxf8L If]q -#)) ld6/b]lv
!%)) ld6/;Dd_
l;Gxfnafv|f pRr kxf8L If]q -!%))ld6/b]lv@%))
;Dd_
Rofªu|f lxdfnLIf]q-@%)) ld6/eGbfdfly_
afv|fsf]hftx?
xfjfkfgL prfO{sf] cfwf/df g]kfndf lgDgfg';f/sf] ljleGg hftsf :yfgLo afv|fx? kfO{G5gM–
-!_Rofªu|f -@_ l;Gxfn -#_ v/L jf kxf8L afv|f -$_ t/fO{ afv|f .
:yfgLo afv|fsf] gZn ;'wf/sf] nflu ljleGg b]zaf6 pGgt gZnsf af]sf, afv|f NofO{ kfngkf]if0f u/L
ltgLx?af6 j0f{z+s/ hftsf afv|f pTkfbg ul/Psf] 5 .
ljb]zL hftsf afv|fx?df hd'gfkf/L, afa]{/L, ;fgg, chd]/L / la6n kb{5g eg] xfn cfP/ af]P/ hftsf]
afv|fkfngdf j[l4 e}/x]sf] kfO{G5 .
;fgg hftsf afv|f b"w / lrh pTkfbgsf] nflu kflng] ul/Psf] 5 .
-s_:yfgLoafv|fsf]hftsf]ljj/0f
!= Rofªuf M–
dgfª, d':tfË, 8f]Nkf h:tflxdfnL If]qdf df;' /pgsf]
nflu kfnG5 .
 jo:s Rofªu|faf6aif{df @)) u|fd;Dd kl:dgf
pTkfbg x'G5 .
 k7]+ªu|L sl/a * b]lv ( dlxgf / af]sf sl/a !) b]lv
!@dlxgf pd]/k'u]kl5 k|hgg of]Uo x'G5g .
 Ps a]tdf Pp6fdfq kf7fkf7L kfp+5 .
 jo:s afv|fsf] cf}ift tf}n @%b]lv #)s]=hL=;Dd
x'G5
/ af]sfsf] cf}ift tf}n #)b]lv $) s]=hL=;Dd x'G5
.
#=v/Ljfkxf8Lafvf
 dWo kxf8L If]qsf lhNnfx?
vf;u/L pbok'/, dsjfgk'/, tgx'+,
:ofªhf, u'NdL, c3f{vf+rL, ;'v]{t,
s}nfnL cflb lhNnfx?df df;'sf]
nflu kflnG5 .
 of] hftsf] afv|fx? ljleGg /+usf
x'G5g To;df klg sfnf] / v}/f]
/+u a9L kfO{G5 .
 k7]+ªu|L sl/a ( b]lv !) dlxgf /
af]sf sl/a !@ dlxgf pd]/ k'u]
kl5 k|hgg of]Uo x'G5.
 Ps a]tdf @ jf @ eGbf a9L
kf7fkf7L kfp+F5 / @ aif{df #
k6s;Dd JofpF5 .
 jo:s afv|fsf] cf}ift tf}n @) b]lv
#) s]=hL=;Dd x'G5 / af]sfsf]
cf}ift tf}n @% b]lv $)
s]=hL=;Dd x'G5 .
$t/fO{afv|f
 afFs], alb{of, bf+u, wg'iff,
dxf]Q/L, lrtjg h:tf t/fO{ / leqL
dw]zsf lhNnfx?df df;' / b"w
b'j}sf] nflu kflnG5 .
 of] hftsf] afv|fx?df k|fo v}/f]
/+udf
;]tf] w;f{ x'G5 .
 k7]+ªu|L sl/a ( b]lv !) dlxgf /
af]sf sl/a !@ dlxgf pd]/ k'u]
kl5 k|hgg of]Uo x'G5 .
 Ps j]tdf ! b]lv @ eGbf a9L
kf7fkf7L kfpF5 / @ aif{df #
k6s;Dd Jofp+5 .
 jo:s afv|fsf] cf}ift tf}n @) b]lv
#) s]=hL=;Dd x'G5 / af]sfsf]
cf}ift tf}n #) b]lv #%
s]=hL=;Dd x'G5 .
-v_lab]zL gZnsf afv|fx?
!= hd'gfkf/L
 ef/tsf]pQ/ k|b]z/fHosf]O{6fjflhNnf
pTklt:yfg xf].
 of]hftsf]afv|fdf;'/ b"wb'j}sf]nflu kflnG5
.
 of] hftsf] afv|fx? ;fwf/0ftof ;]tf] jf
xNsfv}/f]/+udfkfO{G5g.
 of]hftsf]afvfsf]gfsp7]sf],sfgnfdf]
/ nq]sf]/ v'66fnfdf]x'G5
 k7]+ªu|Lsl/a !$b]lv!*dlxgf/ af]sfsl/a
!*dlxgf pd]/k'u]kl5 k|hggof]Uox'G5.
 Ps j]tdfPs kf7fkf7Lkfp+5/ aif{dfPs
k6s;DdJofp+5.
 b}lgs b"wpTkfbg@ b]lv# ln6/;DdlbG5 .
 jo:s afv|fsf] cf}ift tf}n %) b]lv ^) s]=hL=;Dd
x'G5 / af]sfsf] cf}ift tf}n ^) b]lv ()
s]=hL=;Ddx'G5 .
21s[ifsx?sf] nflu afv|fkfng tflnd k'l:t sf (Manual)
@= af/a]/L
 k"jL{ ckm|Lsfsf] afa]{/f zx/df pTklt ePsf]
xf]/ ef/tsf]pQ/k|b]zdfk|z:tkfO{G5.
 of] hftsf] afv|fx?df ;]tf]df xNsf
v}/f]
/+usf]6f6fx'G5t/ slxn]sflxsfnf]6f6f klg
kfO{G5.
 of]hftsf]afv|fsf]5f]6f]v'66f, vFlbnf]z/L/
/ ;fgf]/ 5f]6f]sfgx'G5.
 k7]ªu|L sl/a ( b]lv !) dlxgf / af]sf sl/a !@
dlxgfpd]/k'u]kl5k|hgg of]Uo x'G5 .
 Ps j]tdf k|fo @ kf7fkf7L kfp+5 / @ aif{df #
k6s;DdJofp+5.
 jo:s afv|fsf] cf}ift tf}n @% b]lv #)
s]=hL=;Dd x'G5 / af]sfsf] cf}ift tf}n #) b]lv
$)s]=hL=;Ddx'G5 .
#= ;fgg afv|f
 :jL6h/n}08sf] ;fgg pkTosfdf ljsf;
ul/Psf]afv|fxf].
 of] hftsf] afv|f b"w pTkfbgsf] nflu
kflnG5.
 b}lgs @b]lv % ln6/ b"wpTkfbgx'G5 eg]
lrNnf]kbfy{# b]lv $k|ltztx'G5 .
 of]hftsf]afv|fx?sf]/+u k|fo;]tf]/ qmLd
/+usf]x'G5 .
 of]hftsf]afv|fsf]z/L/df5f]6f]/f}+/ bfx|L
x'G5t/ l;Ë gx'g klg ;S5.
 k7]ªu|Lsl/a* b]lv( dlxgf/ af]sfsl/a
!) b]lv !@dlxgfpd]/k'u]kl5k|hgg of]Uo
x'G5.
 Ps j]tdfk|fo!kf7fkf7Lkfp+5/ @ aif{df #
k6s;DdJofp+5.
 jo:s afv|fsf] cf}ift tf}n %) b]lv ^%
s]=hL=;Dd x'G5 / af]sfsf] cf}ift tf}n ^%
b]lv() s]=hL=;Ddx'G5 .
$= l;/f]xL÷chd]/L afv|f
 ef/tsf]/fh:yfgdfljsf;ul/Psf]afv|fxf].
 of] hftsf] afv|f df;' / b"w pTkfbgsf] nflu
kflnG5.
 Pp6f afv|faf6 b}lgs ! ln6/;Dd b"w pTkfbg
ug{ ;lsG5 .
 of] afv|fsf] z/L/sf] aflx/L] /Ë v}/f] / To;df
xNsf sfnf]v}/f] /Ësf] 6f6f x'G5 eg] sfg
kftnf]/ nfdf]x'G5 .
 k7]+ªu|L sl/a !# b]lv !$ dlxgf pd]/ k'u] kl5
k|hggof]Uox'G5.
 Ps j]tdf! b]lv @ uf]6f kf7fkf7L kfpF5 / k|fo
aif{df!k6s;DdJofp+5.
 afv|fsf] cf}ift tf}n @#—@% s]=hL=/
af]sfsf] cf}ifttf}n%)s]=hL=;Ddx'G5.
 of]hftsf]afv|fdf/f]u;xg]zlQma9L x'G5.
%= af]P/ afv|f
 of]afv|fblIf0fclk|msfdfljsf;ul/Psf]xf].
 of] hftsf] afv|f df;' / b"w pTkfbgsf] nflu
kflnG5.
 of]hftsf]afv|fx?sf]/+u k|fo;]tf]/ lj|md
/+usf]x'G5 .
 k7]+ªu|L sl/a * b]lv ( dlxgf / af]sf sl/a !)
b]lv !@ dlxgf pd]/ k'u] kl5 k|hgg of]Uo
x'G5.
 Ps j]tdf k|fo @ kf7fkf7L kfp+5 / @ aif{df #
k6s;DdJofp+5.
 jo:s afv|fsf] cf}ift tf}n &) b]lv *) s]=hL=;Dd
x'G5 eg] jo:s af]sfsf] cf}ift tf}n () s]=hL=
eGbfa9Lx'G5 .
 b}lgs @ ln6/;Dd b"w pTkfbg x'G5 eg]
b"wdf lrNnf] kbfy{ sl/a * k|ltzt x'G5 t;y{
kf7fkf7Lx'sf{pg]Ifdtfa9Lx'G5 .
 k7]+ªu|L sl/a ( b]lv !) dlxgf / af]sf sl/a !)
b]lv !@ dlxgf pd]/ k'u]kl5 k|hgg of]Uo
x'G5.
cfxf/f Joj:yfkg
-s_ cf j Zos kf}li6s tTjx?–
cfxf/fdf kf]ifs tTjsf] sdL eof] eg] zf/Ll/s a[l4 gx'g], pTkfbgdf sdL cfpg], ;dodf efn] gvf]Hg], sdhf]/ kf7fkf7L hGdg, /utsf] sdL
x'g], /ftL cf+vf gbVg]] h:tf ;d:ofx? b]vf kb{5g . z/L/nfO{ sfjf]{xfO{8«]6;, k|f]l6g, lrNnf] kbfy{, vlgh kbfy{, le6fldgx? / kfgL
cfjZoskb{5.
!=sf j f]{xfO{8«]6 ; –
 o;n]z/L/nfO{tfk/ zlQmlbG5 .
 vfPsf]3fF;tyfbfgfkfgLnfO{krfpgdf;xof]uub{5.
 ;f;km]g]{k|s[of/ d'6';+rfngsfo{df;xof]uub{5.
 ds},sf]bf],ux'+,hf},gn,k/fn,pv'h:tf]a:t'dfal9kfO{G5.
@=k|f]l6g–
 zf/Ll/stf}n/ pTkfbga9fpgdf;xof]uub{5.
 a9b}u/]sf],x's{b}u/]sf]/ ule{0fLnfO{k|f]l6gal9rflxG5.
 sf]if]8fn]3fF;,u]8fu'8L/ sf]if]e'O{3fF;dfal9k|f]l6gx'G5 .
 df5fsf]l;b|f,df;'sf]w"nf],xl88sf]w"nf],/utsf]w"nf]k|f]l6gsf]>f]txf].
#=lr Nnf] kbfy{–
 z/L/dftfkk}bfub{5.
 lrNnf]kbfy{n]dl:tisnfO{tfhfagfp5.
 tf]/L,ltn,abfd,;"o{d'vLsf]km"n,e6df;sf]lkgfcflbdfw]/}lrNnf]kbfy{kfO{G5.
 lrNnf]kbfy{n]sfjf]{xfO{8«]]6;n]eGbf b'O{u'0ffal9tfkk}bfub{5.
$= vlgh kbfy{–
 zf/Ll/sa[l4dfd2tub{5.
 b"wpTkfbg,;Gtfg pTkfbg,xl88 alnof]agfpgd2tub{5.
 /f]ulj?4 n8g ;xof]uub{5.
 sf]z]3fF;,lkgf, kz'hGokbfy{x?dfof]al9 kfO{G5.
%= le6fldgx?M –
 zfl//Lsa[l4/ ;GtfgpTkfbgdfclt cfjZos kb{5.
 /f]ul;tn8g]/ k|hggIfdtfdfa[l4ub{5.
 sdLePdft'lxg]],/ftLcf+vfgb]Vg],/fd|/Lzfl//Lsa[l4gx'g] / /utsf]sdLh:tf;d:ofx?b]vf kb{5.
 xl/of]3fF;dfk|z:tle6fldgx?kfO{G5.
bfgf agfpg] tl/sf
hGd]sf]& lbg k5fl8af6v'jfpg -lqmkcfxf/f_ x's]{sf]kf7fkf7Lsf]nflu-u|f]c/cfxf/_
l;=g+= sRrf kbfy{ sRrf kbfy{sf]k|ltzt
!= ds} @) !%
@= h}jf hf} $% $)
#= tf]l/sf]lkgf @) @)
$= df5fsf]w"nf] !) !)
%= v'bf] – !)
^= ux'Fsf]rf]s/ @ @
&= vlgh @ @
*= g"g ! !
(= s"n !)) !))
l;=g+
=
sRrf kbfy{ sRrf kbfy{sf]k|ltzt
!= ds}sf]
RofFVnf÷9'6f]
!)
@= bfnsf]rf]s6 #) @@
#= hf}sf]bfgf #) #%
$= ux'Fsf]rf]s/÷slgsf – %
%= tf]l/sf]lkgf & %
^= v'bf]÷e]nL & %
&= ldg/n ld>0f @ @
*= g"g ! @
(= s"n !)) !))
;fef/Mafv|fkfngk'l:tsf,k=;]=tyfk|=lg=@)&@
jo:s afv|fsf]nflu3/]n' bfgfsf]
l;=g+= sRrf kbfy{ sRrf kbfy{sf]
k|ltzt
s}lkmot
! @
!= ds}sf] RofFVnf #% #@
@= h}sf] bfgf #% #@
#= ux'Fsf] rf]s/ !$ !%
$= ;f]oflag ldn !% @)
%= g"g ! !
s"n !)) !))
k|f]l6gsf] k|ltzt !^ !*
-s_ xl/of] e'O{ 3fF;
!= al;{d
 of] lxp+b] sf]z] 3fF; cflZjgb]lv sflt{s;Dd
nufO{G5 .
 of] 3fF; t/fO{ b]lv dWo kxf8;Dd nufpg ;lsG5 .
 k|lt x]S6/ @)–@% s]=hL=;Dd aLp cfjZos
kb{5 .
 aLp 5/]sf] %)–^) lbgdf klxnf]k6s xl/of] 3fF;
sf6g ;lsG5 .
 /fd|/L nufPsf] cj:yfdf $–% k6s;Dd 3fF; sf6g
;lsG5 .
 k|lt x]S6/ cf}ift xl/of] 3fF; &))–*)) SjL06n
;Dd pTkfbg x'G5 .
@= h}
 of] lxp+b] 3fF; cflZjg b]lv sflt{s;Dd nufO{G5 .
 of] 3fF; t/fO{ b]lv dWo kxf8;Dd nufpg ;lsG5 .
 k|lt x]S6/ !))–!@)s]=hL=;Dd aLp cfjZos kb{5 .
 aLp 5/]sf] ^) lbgdf klxnf] k6s xl/of] 3fF; sf6g ;lsG5 .
 /fd|/L nufPsf] cj:yfdf #k6s;Dd 3fF; sf6g ;lsG5 .
 k|lt x]S6/ cf}ift xl/of] 3fF; #))–%))SjL06n;Dd
pTkfbg lng;lsG5 .
#= :6fO{nf]
 of]ax'aif]{]3fF; h]7b]lvcfiff9;DdnufO{G5.
 of]3fF;t/fO{b]lvdWokxf8;Ddnufpg;lsG5 .
 k|ltx]S6/$–%s]=hL=;DdaLpcfjZoskb{5.
 aLp5/]sf]^)–() lbgdfklxnf]k6sxl/of]3fF;sf6g ;lsG5 .
 /fd|/LnufPsf]cj:yfdf$–%k6s;Dd3fF; sf6g;lsG5 .
 k|ltx]S6/cf}iftxl/of]3fF; %))–^)) SjL06n;DdpTkfbg x'G5 .
$=abfd]
 of]ax'aif]{]3fF; cfiff9b]lv>fj0f;DdnufO{G5.
 of]3fF;t/fO{b]lvdWokxf8;Ddnufpg;lsG5 .
 k|ltx]S6/sl/a!)))) sl6Ë -ltg cf+VnfePsf] 6'qmf_jf
!)–#) s]=hL=;Dd aLp cfjZos kb{5 . aLp eGbf sl6Ë
nufpga9LJojxfl/s x'G5.
 sl6ËnfO{Ps Psld6/sf]km/sdfnfO{gagfO{/f]Kg'kb{5.
 3fF; nufPkl5 sl/a$ O{Gr-!) ;]G6Lld6/_cUnf] eP kl5sf6g ;lsG5 .
 k|ltx]S6/cf}iftxl/of]3fF; ^)–^%SjL06n;DdpTkfbgx'G5.
:6fOnf]
%= g]lko/
 h]7÷cfiff9df nufOg] of] ax'aif]{ 3fF; e";+/If0fsf] nflu
klg pkof]uL dflgG5 .
 of] 3fF; t/fO{b]lv dWo kxf8;Dd nufpg ;lsG5 .
 k|lt x]S6/ !@)));]6; -uf+h jf h/fsf] 6'qmf_ cfjZos
kb{5 .
 ltg cf+Vnf ePsf];]6; 58s] kf/L Ps
csf]{l;t sl/a ! ld6/sf] km/sdf /f]Kg' kb{5 .
 3fF; nufPsf] sl/a ()lbg kl5 klxnf] k6s xl/of] 3fF; lng
;lsG5 .
 /fd|/L nufPsf] cj:yfdf &–* k6s;Dd 3fF; sf6g ;lsG5
.
 k|lt x]S6/ cf}ift xl/of] 3fF; !@))–!%))SjL06n;Dd
pTkfbg x'G5 .
-v_xl/of] 8fn] 3fF;
afv|fsf] nflu aif}{e/L xl/of] 3fF; pTkfbg u/L v'jfpg ;s]sf] v08df dfq xfdLn] ;f]r] cg';f/sf] pTkfbg k|fKt ug{
;lsG5 . afv|fsf] cfxf/f k"lt{ ug{df xl/of] 8fn] 3fF;sf] of]ubfgnfO{ dxTjk"0f{ dflgG5 . afv|fsf] nflu pkof]uL
8fn] 3fF;x?df 6f+sL, sf]O{/fnf], s'6ld/f], as}gf, a8x/, b'lwnf], v;|', vGo', k}o"+, baba], :ofnkm''';|f], O{lkn
O{lkn, lrp/L, afF; cflb kb{5g . oL 3fF;x? cfnL, sfGnf, kfvf] tyf v]/ uPsf] hldgdf nufO{ xl/of] 8fn] 3fF;
pTkfbg ug{ ;lsG5 .
-u_bfgf–
 afv|fnfO{ kf7fkf7Lsf] :6f6{/÷qmLk cfxf/f, x's{g] /f;g /lkmlg;/ bfgf u/L ltg lsl;dsf] bfgf k|of]u ul/G5 .
 dfpsf] ljuf}tL b"w 5'6fP kl5 kf7fkf7LnfO{ qmLk cfxf/f # dlxgf;Dd v'jfO{G5 .
 x's{bf] kf7fkf7LnfO{ !%s]=hL= tf}n k|fKt ubf{;Dd x's{g] /f;g v'jfO{G5 .
 kf7fkf7Lsf] tf}n !% s]=hL= ePkl5 lkmlg;/bfgf v'jfO{G5 .
 pd]/ / zf/Ll/s cj:yf cg';f/afv|fnfO{ cfxf/fsf] Joj:yf ug'{ kb{5 .
 ;fwf/0ftof afv|fnfO{ zf/Ll/s tf}nsf] ! k|ltztn] ;Gt'lnt bfgf lbg' kb{5 .
 Jofpg] /JofPsf] dfpnfO{ b}lgs @%)b]lv $))u|fd ;Gt'lnt bfgf v'jfpg' kb{5.
 v;LnfO{ b}lgs !%)b]lv @%)u|fd;Dd b}lgs ;Gt'lnt bfgf v'jfpg' kb{5 t/a9L bfgf ePdfz/L/df af];f]sf]
dfqf a9b5 .
 aLp af]sfnfO{ b}lgs #))b]lv%))u|fd;Dd ;Gt'lnt bfgf v'jfpg' kb{5 .
afx|}dlxgf xl/of] 3fF; pknAwug]{ tl/sf
3fF; afnLsf] gfd aLp 5g]{ ;do aLpsf] dfqf k|lt x]S6/ -
x]=_
3fF; sf6g] ;do
xl/of]
3fF;
pTkfbg -
x]=_
l6cf];]G6L(Teosenti) r}q– a}zfv #) – $) s]=hL= aLpm 5/]sf]^) – &% lbgkl5 *)–*%6g
af]8L (Cowpea) r}q– a}zfv @) – @% s]=hL= aLpm 5/]sf]^) lbgkl5 @) –#) 6g
ds} (Maize) h]i7– c;f/ @% – #) s]=hL=
5/]sf]^) lbgkl5jf 3fF;sf] prfO{
@lkm6eGbf a9L ePkl5 #% –$) l6g
al;{d (Berseem) c;f]h – sflt{s @)– @% s]=hL=
klxnf]sl6Ë aLpm 5/]sf] @
dlxgfkl5
/ To;k5!÷! dlxgfsf] km/sdf
!))– !@)6g
h}(Oat) sflt{s – d+l;/ *_ – !)) s]=hL=
klxnf]sl6Ë aLpm 5/]sf] @
dlxgfkl5
/ To;kl5!÷! dlxgfsf] km/sdf
%) –^) 6g
n';g{(Lucern)
-ax'jlif{o #÷$ jif{;Dd_ sflt{s – d+l;/ !% – @) s]= hL= klxnf]sl6Ë ^) – &%lbgkl5 ^% –*) 6g
g]lko/ (Napier) h]i7– c;f/ !)– !@xhf/ 6'j|mf -;]6;_ /f]k]sf]@ – # dlxgfkl5 #)) 6g
:6fOnf] (Stylo) a}zfv – h]7 % s]=hL= klxnf]sl6Ë @ – @=% dlxgkl5 %) –^) 6g
-3_ le6fldg / ldg/n–
 afv|fnfO{ le6fldg P, 8L, O{ sf] cfjZostf kb{5 .
 le6fldg P xl/of] 3fF;kft / ds}af6, le6fldg O{ ux'+, ux'+sf] rf]s/, cGg/ xl/of] 3fF;kftaf6 / le6fldg 8L
;"o{sf] ls/0faf6 pknJwx'g ;Sb5 .
 afv|fnfO{ SoflN;od, km:kmf]/;,tfdf, kmnfd, h:tf, sf]jfN6 / cfof]l8gsf] sdL x'g ;Sb5 .
 afv|fdf SoflN;od / km:kmf]/;sf] sdLn] x88L sdhf]/ x'G5 /tfdf, kmnfd /sf]jfN6sf] sdLn] /utsf] sdL
x'g ;Sb5 .
 bfgfdf x88Lsf] w"nf] jf l;kLsf] w"nf] ld;fP/ v'jfpgfn] SoflN;od / km:kmf]/;sf] sdL x'glbb}g .
 le6fldg / ldg/n ldS:r/x? ahf/df lsGg kfO{G5 .
pd]/ / cj:yf cg';f/ afv|fsf]x]/rfx
ev{/ hGd]sf] kf7fkf7Lsf] x]/ rfx–
 hGdg] lalts} gfssf] hfnf] x6fO{ lbg' k5{ .
 gfO{6f]df l6Gr/ cfof]l8g jf l6Gr/ a]Ghf]O{g nufO{ lbg' k5{ .
 ev{/hGd]sf] kf7fkf7LnfO{ & lbg;Dd dfpsf] ljuf}tL b"w v'jfpg' kb{5 h;n] ubf{ kf7fkf7Ldf /f]u
k|lt/f]wfTds Ifdtfsf] ljsf; x'G5 .
 ljuf}tL b"w lbgsf] # k6s;Dd v'jfpg' kb{5 .
Jofpg] dfpsf] x]/ rfx–
 Jofpg' eGbf sl/a ! xKtf cufl8 Jofpg] 7fpFdf g/d ;f]Q/sf] Joj:yf u/L a]Un} /fVg' kb{5 .
 ule{0fL afv|fnfO{ s'6g], nv]6g] ug'{ x'+b}g .
 ule{0fL afv|fnfO{ k|z:t kf]lifnf] 3fF; / dfp x]/L b}lgs @%) b]lv#)) u|fd;Dd;Gt'lnt bfgf lbg' kb{5 .
 Jofpg' eGbf sl/a !% lbg cufl8 h'sfsf] cf}iflw v'jfpg' kb{5 .
JofPsf] dfpsf] x]/rfx–
 JofPsf] dfpnfO{ Gofgf] 7fpFdf /fvL dg tftf] vf]n] lbg'kb{5 .
 JofPsf] dfpnfO{{ k|z:tkf]lifnf] 3fF; vfg lbg'kb{5 .
 JofPsf] @÷#kl5af6 dfp x]/L b}lgs #)) b]lv $)) u|fd;Dd ;Gt'lnt bfgf lbg' kb{5 .
aLp af]sfsf] x]/ rfx–
 aLp af]sfnfO{ k|z:t;kmf kfgL / kf]lifnf] xl/of] 3fF; v'jfpg' kb{5 .
 af]sfnfO{ k|hggsf] nflu k|of]u u/]sf] cj:yfdf yk bfgf v'jfpg' kb{5 .
 ^.^ dlxgfdf gfDn] / h'sfsf] cf}iflw v'jfpg' kb{5 .
 jLp af]sfnfO{ $ jif{ gf3]kl5 aLpsf] nflu k|of]u ug'{ Tolt pko'Qm x'+b}g .
 af]sfnfO{ df]6f] x'g lbg'x'+b}g /;+w} km'lt{nf] agfO{ /fVg' k5{ .
 af]sfsf] v'/sf] lgoldt x]/ljrf/ ug'{ kb{5 .
vf]/ Joj:yfkg
 afv|fsf] vf]/ agfp+bf ;'Vvf,kfl/nf] / xfjf v]Ng]
7fpF 5gf}6 ug'{ kb{5 .
 vf]/ agfp+bf hldgaf6 sl/a ! ld6/ cUnf] x'g] u/L
agfpg' kb{5 .
 afv|fsf] hft, ln+u, pd]/, 7fpFsf] prfO{ /
xfjfkfgLsf] cfwf/df vf]/sf] ;fO{hs]xL km/s x'g
;S5 .
 vf]/sf] e+'O{ tof/ ubf{ sf7 jf af+; k|of]u u/L
a8sf}+nf
;lhn} l5g]{ u/L 6fF8 agfpg' kb{5 .6f+8sf] Kjfn
w]/} 7"nf ePdfv'66f l5/]/ ef+lrg ;S5 .
 ev{/hGd]sf] kf7fkf7L, afv|f, Jofpg] dfp /
af]sfnfO{ a]Unfa]Un]} vf]/df /fVg' kb{5 .
 afv|fsf] pd]// cj:yf cg';f/cfjZos kg]{ cg'dflgt 7fpFM
–# dlxgf;Ddsf] kf7fkf7LnfO{ !kmL6 nDafO{ ! kmL6 rf}8fO{ 7fpF rflxG5 .
–& kmL6 nDafO{ / ^ kmL6 rf}8fO{ ePsf] 7fpFdf !)j6f;Dd kf7fkf7L /fVg
;lsG5 .
–k7]u|LnfO{ # kmL6 nDafO{ / @ kmL6 rf}8fO{ ePsf] 7fpF rflxG5 .
–jo:s afv|fnfO{ ;/b/% kmL6 nDafO{ / $ kmL6 rf}8fO{ 7fpF rflxG5 .
–dfp afv|fnfO{ ^ kmL6 nDafO{ / % kmL6 rf}8fO{ 7fpF rflxG5 .
–jo:s af]sfsf] nflu * kmL6 nDafO{ / & kmL6 rf}8fO{ 7fpF kb{5 .
–@%kmL6 nDafO{ / !% kmL6 rf}8fO{ ePsf] 7fpFdf @) uf]6f;Dd afv|f
kfNg ;lsG5 .
lkm8/ / kfgLsf] efF8f] –
 vf]/df bfgf / kfgL vfg] efF8f]sf] Joj:yf x'g'kb{5 .
 afv|fsf] 3f+6L tGsfP/ 3fF; vfg] afgLx'g] x'Fbf 3fF; e'm08fP/ Vjfpg] Joj:yf
ug'{ kb{5 .
 3fF;v]/gkmfnL /fd|/L vfgsf] nflu 6f6gf] agfO{ lbg'kb{5 .
k|hgg Joj:yfkg
k|hgg l j lw–
 a9Lkf7fkf7Llbg], :j:y / 7"nf];fO{hsf:yfgLoafv|fx?5gf}6u/Lk|hgg u/fpg'kb{5.
 k|hgg of]Uo afv|fnfO{ k|hggu/fpFbfpGgt hftsf]af]sfk|of]uug'{ kb{5.
 @% b]lv#) uf]6fafv|fsf]nflu Pp6faLpaf]sfk|of]uug{;lsG5 .
 aLpaf]sfsf]pd]/^ b]lv &aif{sf]eP kl5 k|hggsf]nflu k|of]u
ug'{ x'+b}g.
 dfpafv|fnfO{%÷^ j]tkl5pTkfbgIfdtfx]/Lx6fpg'kb{5.
 glhssf]gftfkg]{afv|f/ af]sfljr slxn]klg k|hgg u/fpg'x'+b}g
.
 pd]/gk'usf]k7]u|L / af]sfnfO{k|hggsf]nflu k|of]uug'{ x'Fb}g .
 afv|fsf] Ct'sfnrqm @) lbgsf] x'G5 / o;n] af]sfvf]Hg]
;do@ b]lv# lbg;Dd /xG5.
 afv|fn] af]sf vf]h]sf] bf];|f] lbgdf af]sfl;t ld;fpg' k5{.
 afv|fn] af]sf vf]h]df– s/fO{ /xg], ;'t /ftf] x'g] / ;'lGgg],
;]kkmfNg],csf]{afv|faf]sfdflyr9g], vfg dggug]{ nI0f
b]vfpF5.
 afv|fsf]ue{wf/0fcjlw !$*b]lv !%@lbg -;/b/ !%) lbg_sf]x'G5 .
k|hggsf] nflu5gf}6 ljlw
kf7fkf7Lsf]5gf}6–
 x]bf{ :j:y, km'lt{nf] / rgfvf] x'g'k5{ .
 /fd|/L 3fF;, bfgf tyf kfgL vfg] x'g'k5{ .
 xnSs a9]sf] tyf ayfgdf jf h'DNofxf ;fyL
eGbf xnSs a9]sf] x'g' k5{ .
 z/L/sf] s'g} klg c+u e+u gePsf] jf ljs[lt
gePsf] x'g'k5{ .
 /fd|f] pTkfbg lbg] dfp tyf
h'DNofxf kf7fkf7L Jofpg] dfps]f
;Gtfg x'g'k5{ .
k7]u|Lsf] 5gf}6–
 x]bf{ :j:y, km'lt{nf] / rgfvf]
x'g'k5{ .
 :yfgLo xfjfkfgLcg';f/ kfNg;lsg]
x'g'k5{ .
 ^ dlxgfsf] pd]/df sl/a !%
s]=hL=;Dd tf}n ePsf] x'g'k5{ .
 v'§f 5f]6f], df]6f], uw{g 5f]6f]
/ 7"nf z/L/ ePsf] x'g'k5{ .
dfpafv|fsf]5gf}6–
 /fd|/L 3fF;, bfgfkfgL vfg] / pu|fpg]
x'g'k5{ .
 :j:y, km'lt{nf] / rgfvf] x'g'kg]{
x'g'k5{ .
 e/;s h'DNofxf kf7fkf7L kfpg]
x'g'k5{ .
 /fd|f]tf}n k'u]sf]kf7fkf7LhGdfpg]]
/ x'sf{pg] x'g'k5{ .
 @ aif{df # k6s;Dd Jofpg] x'g'k5{ .
 kf7fkf7L gt'xfpg]/ k6s
k6s plN6g]
;d:ofgePsf] x'g'k5{ .
afv|fs[lqduef{wg
 af]o/, af/a]/L / hd'gfkf/L af]sfsf] jLo{{ k|of]u u/Lcf=j= @)&)÷@)&!df g]kfndf klxnf] k6s afv|fdf
s[lqd uef{wfg
-s[=u_ ug]{ sfo{ z'? ul/Psf] xf] .
 To;kl5 /fli6«o kz' k|hgg s]Gb|, kf]v/fn] ef/tsf] k'0f] -k'gf_af6 af]sf lemsfO{ ;f]sf] jLo{{af6 hd]sf]
jLo{{pTkfbg u/Ls[u sfo{nfO{ lg/Gt/t lbFb} cfPsf] 5 .
 pQm s]Gb|n] af]o/, ;fgfg, hd'gfkf/L, af/a]/L hftsf af]sfaf6 pTkflbt jLo{{af6 hd]sf] jLo{{ pTkfbg u/L
ljt/0f ub}{ cfPsf] 5 .
 xfn ls;fgsf nflu aLp lahg nufot ljleGg ;+3 ;+:yfx?n] ljb]zaf6 pGgt af]sfx? / hd]sf] jLo{{ lemsfO{
afv|fdf s[lqd uef{wfg ;]jf lj:tf/ ug]{ k|of; ul//x]sf 5g
 afv|f s[lqd uef{wfg ;]jf ;~rfng ug]{ lgsfox?M
-s_ lhNnf kz';]jf sfof{no÷kz' ;]jf s]Gb|x?
-v_ afv|f ljsf; kmfd{x?
-u_ afv|f cg';Gwfg s]Gb|
-3_ ;fd'bflos kz' k|hgg s]Gb|x?
aLp af]sf 5gf}6–
 slDtdf @ j6f kf7fkf7L hGdfpg]
dfpsf]
;Gtfg x'g'k5{ .
 xnSs a9]sf], :j:y, km'lt{nf],
rgfvf], alnof] x'g'k5{ .
 hftLo u'0f k|i6 b]lvg] x'g'k5{ .
 rf}8f 5ftL ePsf], alnof] v'6f
ePsf] / rf/} v'6fn] a/fa/ 6]Sg]
x'g'k5{ .
 b'a} c08sf]if a/fa/ ePsf] x'g'k5{
.
 !@ dlxgf b]lv sl/a $ aif{sf] pd]/
ePsf] x'g'k5{ .
 xf8gftf gkg]{ x'g'k5{{ .
 w]/} b'Anf] jf df]6f] x'g'x+b}g .
:jf:Yo Joj:yfkg
afvfkfngdf :jf:Yo Joj:yfkg Ps k|d'v kIf xf] . :j:y afv|faf6 dfq ;f]r] cg';f/ pTkfbg lng ;lsG5 h;n] ubf{ Joj;fo
kmfO{bfd"ns x'G5 . :j:y ?kdf afv|fkfng ug{nfO{ afv|fsf] :jf:Yodf cfpg] ljleGg ;d:ofx? af/] hfgsf/L lng'
cfjZos x'G5 .
/f]uL / lg/f]uLdf leGgtf–
lg/f]uL /f]uL
 k'mlt{nf]/ z/L/x[i6k'i6x'g] .  b''Jnf],emf]qmfP/a:g] .
 3fF;,bfgfkfgL/fd|/Lvfg] / pu|fpg].  dg nufP/gvfg]/ gpu|fpg].
 cf+vfrlDsnf],sfgxNnfpg].  cf+;'sr]/faufpg]/ sfg nqfpg].
 /f}+Psgf;sf]x'g] / 5fnfrlDsnf]x'g].  5fnfkm';|f],v;|f]x'g] / /f}+7f8f]x'g] .
 y't'gf]/l;nf] x'g].  y't'gf];'Vvf x'g], gfsaf6l;+ufg aUg] .
 a8sf}+nf,lk;fjdfv/faLgb]lvg] .  5]g]{/ lk;fjug{dfsl7gfO{x'g].
 pd]/cg';f/ zf/Ll/sa[l4x'g] .  ga9g], df;'gnfUg], Vofp6].
 3fF; tyfbfgf/fd|/LrkfP/vfg] .  vfgg;Sg], d'vdf 3fp/ vl6/f x'g] .
 z/L/df3fprf]6gePsf] .  nË8fpg]jf lx+8gdg gug]{ .
 ayfgdfldn]/a:g] .  ayfgaf6cnu a:g dgug]{.
/f]uL lg/f]uL
cf}iflw k|of]u ug]{ tl/sf–
 d'vaf6.
 ;'O{af6.
 z/L/sf]aflx/LefudfnufP/.
 kf7]3/df;'O{ lbP/.
 cf+vf,gfs,d'v,sfgdfdnxd/ emf]ncf}iflwnufP/.
v ; Lkfbf{ x'g] kmfO{bfx? –
 v;L kf/]sf]af]sf÷y'df;/n/ zfGt:jefjsf]x'G5 .
 df;'sf]pTkfbg/ u'0f:t/dfa[l4x'G5 .
 xf8gftfk|hggx'gjf6/f]lsG5.
 v;L, kf7Ltyfdfp;+u}r/fpg;lsG5 .
 sd;nvfnsf kz'x?sf] ;+Vofdf a[l4 x'g kfpF+b}g .
 kf7fnfO{ sl/a@ dlxgfsf] pd]/df v;Lkfg'{ kb{5.
 v;L kf/]sf]kf7fnfO{!@–!*dlxgfsf]pd]/dflaqmLug'{
pko'Qmx'G5.
afv|fsf] :jf:Yo ;d:of / /f]ux?
afv|fx?nfO{ ljleGg lsl;dsf afXo k/lhjL, cfGtl/s k/lhjL, c;+qmfds / ;+qmfds /f]ux? nfUg]
x'Fbf afv|fkfns s[ifsx? hlxn] klgo; k|lt ;hu /xg cfjZos b]lvG5 .
!= kfrg k|0ffnLsf; d:ofx?
-s_ ckr–
 kfrg k|s[ofdf u8a8 x'g' cyjf vfPsf] s'/f gkRg' g} ckr xf] .
 a9L k|f]l6g ePsf] bfgf jf s'lxPsf] jf 9';L k/]sf] bfgf a9L vfPdf jf bfgfsf] u'0f:t/ PSsf;L
kl/jt{g ePdf ckrsf]
;d:of x'g ;Sb5 .
 la/fdL kz'n] emf]qmfpg], vfg dg gug]{, gpu|fpg] / k]6 km'Ng]x'G5 .
 lb;f gx'g] jf sd x'g] / lk;fasd ug]{ ub{5 .
 kz' ;]jf k|fljlwssf] ;Nnfx cg';f/ ;dodf g} pkrf/ ug'{ kb{5 .
-v_ c?rL–
 afv|fsf] :jf:Yodf c;fdfGo l:ylt pTkGg ePsf] s'g} klg cj:yfdf c?rLx'g ;S5 h:t}M
–d'vdf 3fp ePdf.
–d'vsf efux?df kIf3ft ePdf.
–cfGtl/s k/lhjL nfu]df .
–;+qmfds /f]u nfu]df .
–3fF;kft gdL7f] ePdf.
–vlgh nj0fsf] sdL ePdf.
-u_ k]6 k'mNg] –
 eF'8L leq cTolws xfjf pTkGg eO{aflx/ lg:sg g;s]sf] cj:yfdf k]6 km'Nb5 .
 w]/} kf]lifnf] 3fF; jf a9L cGg jf u]8fu'8L vfPdf x'G5 .
 ljiffn' emf/kft vfPdf x'G5 .
 k]6 km'n]df kz'56k6fpg], ;f; ufx|f] u/Lkm]g]{ / a]nfa]nfdf s/fpg] ub{5 .
 k]6 9fl8Psf] b]lvG5 /afofFk§L lxsf{pFbf 8ofd 8ofd cfjfh cfp+5 .
 kz' ;]jf k|fljlwssf] ;Nnfxcg';f/;dodfg} pkrf/ ug'{ kb{5 .
-3_ 5]/f}6L–
 5]/f}6L /f]u geO{ laleGg
sf/0fx?af6 -a9L s'lxPsf] jf 9';L
k/]sf] bfgf jf ljiffn' emf/ kft
vfPdf jf cfGtl/s k/lhjL jf hLjf0f',
laiff0f' cflb_ kfrg k|0ffnLdf
kg]{] ;d:of xf] .
 5]/f}6L nfu]df afv|fn] l5gl5gdf
kftnf] lb;f ub{5 .
 dnåf/, k'R5/ / of]gLdf lb;f
6fFl;Psf] x'G5 .
 kz'sf] glhs} hfg] xf] eg] k]6
s/fPsf] cfjfh cfp+5 .
 kz' ;]jf k|fljlwssf] ;Nnfx cg';f/
;dodf g} pkrf/ ug'{ kb{5 .
@= k|hggk|0ffnLsf;d:ofx?
-s_ afv|fdfafFemf]kg
afv|fx?df uef{wfggx'g'jf l9nf] uef{wfgx'g'nfO{af+emf]kgelgG5 .
k|hggcËdf u8a9L, w]/} df]6f] ePdf, xfdf]{gsf] u8a9L, aflx/L jftfj/0f,
;+qmfds /f]u, le6fldg, ldg/nsf] sdL / Joj:yfkgdf sdhf]/Lsf] sf/0fn]
af+emf]kgx'G5 .
afv|f w]/} ;do;Dd yf/f] /xg] jf ue{{wf/0fgx'g]jf af]]sf gvf]Hg] x'G5 .
Ps k6s JofO{ ;s] kl5 w]/} nfdf] ;do kl5 dfq af]sf vf]Hg] tyf jfnLhfG5 .
kz' k|fljlwssf] ;Nnfxcg';f/ le6fldg,ldg/n, ;Gt'lntbfgf / xl/of]3fF; v'jfpg'
kb{5 .
#= k/hLjLaf6x'g] ; d:of t yf /f]ux?
afXo k/lh j L–
afxok/lhjLx? -plkof+ / h'd|f_n]z/L/sf] aflx/L
efudf a;]/ /ut r';L z/L/nfO{ sdhf]/ agfp+5 .
afv|fx? lj:tf/} b'Jnfp+b} hfG5 / pTkfbgdf sdL
cfp+5 . o;/L k/lhjLx?n] cfqmd0f u/]sf] 7fpdf
afv|fn] af/Daf/ sGofpg] ub{5 . ;dodf lgoGq0f
/ pkrf/ gu/] 5fnfdf3fpv6L/f e};d:ofx'g] ePsf]
n] kz' ;]jf k|fljlwssf] ;xof]udf afXo k/ lhjL
lgoGq0fsf] nflu cf}iflw tyf ljiffbL k|of]u ug]{ jf
afv|fx?nfO{l8lkªug'{ kb{5.
-s_ n' t f]
 n'tf]sf]z'Idls6f0f'-dfO{6_n]5fnfleq k|j]z
u/L];d:ofpTkGgug]{]ub{5.
 k/lhjLn] 5fnf leq a;]/ 3fp agfpg] ePsf]n]
5fnf lrnfpg], /ftf] x'g], kmf]sf lg:sg], kmf]sf
kfs]/ km'6g], 5fnf v;|f] eP/ kfk|f lg:sg],
/f}+emg]{ub{5.
 n'tf]nfu]sf]afv|fn]vfg dg gug]{, b'Anfpb}
hfg]/ zfl//Lstf}n36g]ub{5.
 afv|fdf n'tf] nfu]sf]] yfxf kfpgf ;fy kz' ;]jfk|fljlwssf] ;xof]u lnO{ /f]syfd / lgoGq0fsf] k|efjsf/L pkfox?
ckgfpg' kb{5 .
 afv|fsf] vf]/nfO{ lgoldt ;/;kmfO{ ug'{ kb{5 .
- v_ l8kLª -afXok/lh j L dfg]{ l j iffbL 3f]ndf kz'x?nfO 8'jfpg] k|lqmof_
afxo k/lhjL lgoGq0f ug{sf] nflu l8kLª -kz'x?nfO{ k/lhjL dfg]{
ljiffbL 3f]ndf 8'jfpg] k|lqmof_ Pp6f Jojxfl/s tyf sd vlr{nf] pkfo
xf] . aif{sf] @ k6s vf; u/L r}q / cflZjg dlxgfdf l8kLª ug'{ /fd|f]
x'G5.
l8kLªubf{Wofglbg'kg]{s'/fx?–
 df};d;kmf ePsf] jf3fdnfu]sf] lbgdf l8kLª ug'{ kb{5.
 l8kLª ug'{ cufj}afv|fx?nfO{ k|ofKt kfgL lkpg' lbg' kb{5.
 ueL{0fLdfpx?nfO{;fjwfgLk"j{sl8kLªu/fpg'kb{5.
 l8kLªu/fpFbf;do;dodflaiffbLo'St3f]nnfO{rnfO{
/fVg' kb{5.
 l8kLªu/fp+bfslDtdfcfwfldg]6;Dd8'jfpg' kb{5.
 l8kLªkl5 afv|fsf]z/L/af6ljiffbLo'QmkfgLgts]{;Ddr/gdfk7fpg'x'+b}g.
 l8kLªsfo{;s] kl5af+sL/x]sf]ljiffbLemf]nnfO{glhs} vf8nvgL k'/Llbg'kb{5.
 l8kLªsfo{kz';]jfk|fljlwssf];xof]udfug'{kb{5.
l8lkª ug]{ kf]v/L
cfGtl/s k/lhjL–
afv|fsf]cfGtl/s k/lhjLn]]afv|fsf]z/L/leq
/x]/ afv|fn]] vfPsf] kf}li6s kbfy{ tyf /ut cflb
vfO{ z/L/nfO{ gf]S;fgL k'¥ofp+5 h;n] ubf{
afv|fsdhf]/x'g'sf];fy}pTkfbg;d]t 36b5.
 uf]nf]h'sfn]afv|fsf]z/L/leqcfGb|f,k]6df
a;Lz/L/nfO{gf]S;fgk'¥ofp+g]ub{5.
 vfgdg ub}+gjf 5fg]/ dfqvfg]] / la:tf/}
b'Jnfp+b}hfg]ub{5.
 kftnf]tyfb'u{lGwtlb;f ug]{{/ slxn]sf+lx
lb;fuf]6fkg]{ub{5.
 k]6km'Ng],a9Lltvf{pg]/ /f}+emg]{ ub{5.
 vf]/sf];/;kmfO{dfWofglbg' kb{5.
 kz';]jf k|fljlwssf];Nnfxcg';f/ ^÷^ dlxgfdf
h'sfsf]cf}iflwv'jfpg] ug'{ kb{5.
h'sfsf]hLjg rqm
/f]uLsf] lb;f;+u} h'sfsf] k'mn aflx/ cfp5 .
oL k'mnaf6 pko'Qm jftfj/0fdf aRrf -
nfef{_ lg:sG5 / 3fF;df 6f+l;P/ a:5 . :j:y
kz'n] h'sfsf] aRrf ;lxtsf]] 3fF; vfPdf
3fF;;+u} h'sfsf] aRrf afv|fsf] k]6df k'Ub5 /
Toxf+ ljsl;t e} jo:s x'G5 . o:tf h'sfx?sf]
;+Vof k]6df w]/} ePkl5 /f]usf] nIf0f b]vf
kb{5.
afvf|df uf]nf] h'sfsf] pkrf/÷lgoGq0f ug{
lgDgadf]lhd h'sfsf] cf}iflw v'jfpg] ug'{
kb{5M
 aiff{ofd z'? ePsf] ! dlxgfkl5
cna]G8fhf]n jf d]a]G8fhf]n h:tf
cf}ifwL!dfqfv'jfpg]
 To;sf] !—!=% dlxgfkl5 csf]{ ! dfqf
cf}ifwLv'jfpg]
 To; kl5 sflt{s dlxgfsf] cGolt/ csf]{ !
dfqfcf}ifwLv'jfpg]
- v_ gfDn] -df6]_
 gfDn]sf]k/lhjLn]sn]hf]dfc;/ ub{5.
 /f]uLn]dg nufP/gvfg] jf5fgL5fgLvfg] / ;'Vvf a:t'
vfgdg ub{5.
 lj:tf/}b'Jnfp+b}hfg],Rofk';'lGgg] / 5fnfkm';|f]x'g]]
ub{5.
 z'?dfslJhot eP klg kl5uP/ b'u{lGwtkftnf] 5]g]{
ub{5.
 vf]/sf];/;kmfO{dfWofglbg' kb{5.
 kz';]jf k|fljlwssf];Nnfxcg';f/ ^÷^dlxgfdf
-c;f]h/ r}qdf_gfDn]/f]ula?4cf}iflwv'jfpg]
ug'{kb{5.
 cf}iflwv'jfpFbf lgDgcf}ifwLk|of]uug{ ;lsG5M
-s_clS;snf]hfgO8–!%ld=ln=u|f=÷s]=hL=zfl//Ls tf}n
cg';f/
-v_/]kmf]s;fgfO8– &=% ld=ln=u|f=÷s]=hL=
zfl//Ls tf}ncg';f/
-u_ cna]ghf]n–!%ld=ln=u|f=÷s]=hL=zfl//Ls
tf}ncg';f/
gfDn]sf] hL jg rqm
jo:s gfDn]sf] k/lhjLn] sn]hf]df a;]/
k'mn kfb{5 . Tof] k'mn afv|fsf] lb;fjf6
aflx/ lg:sG5 / xl/of] lr;f] 7fpFdf ljsf; e}
k'mnjf6 aRrf aflx/ lg:sG5 . o;/L aflx/
lg:s]sf] gfDn]sf] aRrf z+v] sL/f leq
k;]/ c? ljsl;t x'G5 . To;kl5 z+v] sL/faf6
aflx/ lg:s]/ lr:ofg tyf kfgL ePsf]
7fpFsf] 3fF;kftdf 6f+l;P/ a:b5 . o;/L
a;]sf] cj:yfsf] gfDn] sf] aRrfnfO{
afv|fn] 3fF;l;t vfof] eg] k]ml/ afv|fsf]]
z/L/ leq k'u]/ x's{G5 . o;/L gfDn]sf]]
hLjg rqmrln/xG5.
pkrf/ //f]s yfd ug]{ tl/sf
 o;}n]z+v]ls/fsf]lgoGq0f ugf{n]
afv|fdf gfDn] /f]u lgoGq0f
ug{
;lsG5 .
 kfgLhDg]÷l;d;f/dfafv|fr/fpg'
x'Fb}g.
-u_ lkmQ] h'sf
 cfGb|fdfkfO{g]of]h'sfv08 v08k/]sf]]lkmQfcfsf/sf]]/ ;]tf]/Ësf]x'G5.
 /f]uLafv|fn]vfgdg gug]{],b'Jnfp+b}hfg],/Qm cNktfx'g]/ kftnf]lb;f ug{]ub{5.
 /f]uLsf] lb;faf6 eftsf] l;tf h:tf lkmQ] h'sfsf v08x? aflx/
lg:sg] ub{5.
 s]lx lkmQ] h'sf s's'/af6 afv|fdf ;g]{ ub{5 . o:tf h'sfaf6
u|l;t s's'/sf] lb;fl;t n;k; ePsf] 3fF;kft afv|fn] vfPdf afv|fsf]
k]6df 3fF;;+u} h'sfsf km'nx? klg k]6df k'Ub5g . k]6df
k'u]sf h'sfsf] km'nx?af6 aRrfx? lg:sG5g / ltgLx? /utsf]
dfWodaf6lubLdf k'Ub5g.
 h'sfsf] aRrfx? lubLdf k'u]sf] cj:yfdf afv|fn] 6fpsf] k5fl8
nfg], kmg kmg 3'Dg], slxn] 56k6fpg], slxn] zfGt eP/ j:g]
/ slxn]s'g}a:t'df6fpsf]6]sfpg] ub{5.
 b'O{l;Ësf]ljr efudflyRof]eg] cln cln lylrG5.
lkmQ]h'sfsf]hL jg rqm
h'sfsf] k'mn ;lxtsf v08x? /f]uL kz'sf] lb;f;+u} aflx/L jftfj/0fdf lg:sG5 . c? afv|fn] r/gdf rbf{ 3fF;;+u} oL
h'sfsf] km'nx? vfPdf k]6df k'Ub5 / kl5 cfGb|fdf lkmQ] h'sfsf] kfgLsf] y}nf h:tf]?kdf -l;:6_ ljsl;t x'G5g .
oL lkmQ] h'sfsf] kfgLsf] y}nfsf] ;+Vofa9L ePdf nIf0fx? b]vf kb{5g.
pkrf/ / /f]s yfd ug]{ t l/sf
 lgsnf];fdfo8cf}iflw(Niclosadmaide)
!))–!%)ld=ln= u|fd k|lt s]=hL=
tf}nsf] b/n] v'jfpg] .
(Praziquental)k|flhljjN6n
cf}ifl
w
%ld=ln=u|fdk|lts]=hL=tf}nsf]b/n]v'jfpg].
$= z'Id hLjf0f'åf/f x'g] /f]ux?
-s_ lgdf]lgof–
 afv|fsf]k|d'v/f]]uxf]t/k|lts'nlr;f]df};ddfkf7fkf7Ldfof]/f]ua9Lb]lvG5 .
 cfGtl/s k/lhjL,9';L,hLjf0f',laiff0f'cflbsf]sf/0fn]of]/f]unfUb5.
 /f]uLafv|fn]bfgfkfgLvfg dg gug]{ / emf]qmfP/a:b5.
 /f]uLafv|fsf]Zjf;k|Zjf;dfsl7gfO{x'g] / 3f+6Laf6Wof/Wof/cfjfh cfp+5.
 /f]uLafv|fnfO{vf]sLnfUg],Hj/f] cfpg] / gfsaf6l;++ufgaUg] ub{5.
 kz'k|fljlwssf];Nnfxcg';f/ pkrf/u/fpg'k5{.
 ;dodfpkrf/gu/] afv|fdg{;Sb5.
- v_ afv |fsf] 5 df ; ] /f]u–
 afv|fx?df;'Id hLjf0f'af6nfUg] Psk|d'v/f]uxf].
 ^ dlxgfeGbf sdpd]/sfkf7fkf7Lx?of]/f]uaf6a9Lk|efljtx'G5g .
 /f]uLn] nIf0fgb]vfO{ afv|fdg{ ;S5.
 Hj/f] cfpg],z/L/sfFKg],emf]s|fpg]/ 3fF;bfgfkfgLgvfg]u5{.
 k]6b'Vg]/ /ut ldl;Psf]uGxfpg]5]b{5.
 vf]/sf]lgoldt;/;kmfO{dfWofglbg' kb{5.
 /f]unfu]sf]z+sfnfu]dft'?Gt}pkrf/u/fpg'kb{5.
 ahf/dfpknJwePdf;a}afv|fnfO{of]/f]ulj?4 vf]knufpg] Joj:yf
ug'{ kb{5.
%= z'Id l j iff0f'åf/f x'g] /f]ux?
-s_df]xf]nf÷d'cfnf]/f]u–
 laiff0f'åf/fafv|fdfnfUg]]of]/f]un]w]/}h;f]kf7fkf7Lx?nfO{
a9L;tfp+5.
 of]/f]udflg;df;d]t;g{ ;Sb5.
 z'?dfd'vsf]jl/k/L dl;gf ljdL/fx?lgl:sg] / kl57"nf] kmf]sfdf
kl/0ftx'G5 .
 kmf]sfk'm6Lvf6f]a;]sf]3fph:tf]b]lvG5 .
 3fpdfvf6f]j;] kl5df;'knfPsf]h:tf]eP/ 3fpePsf] 7fp;'lGgG5 .
 /f]uLafv|ftyf/f]uLn]b'liftagfPsf];fdu|Lx?l;tsf]n;k;af6 of]
/f]u;b{5.
 vf]/sf]lgoldt;/;kmfO{dfWofglbg' kb{5.
 kz'k|fljlwssf];Nnfxcg';f/ pkrf/u/fpg'k5{.
pkrf/ ug]{ t l/sf
 pkrf/ ubf{ x/]s lbg 3fp 8]«l;ª u/]/ !Ü h]G;g EjfOn]6 nufpg'k5{
/ &–* lbg;Dd s'g} Ps PlG6jfof]l6s k|of]u u/L cGo /f]u nfUgaf6
arfpg'k5{.
-v_ lk=lk=cf/=/f]u–
afv|fdf dxfdf/Lsf] ?kdf km}lng] lk=lk=cf/= /f]u ljiff0f'åf/f
x'g] ub{5 . xfd|f] b]zdfof] /f]usf] sf/0f aif]{gL w]/} afv|fx?
dg]{ ub{5 .
 /f]uL afv|f tyf /f]uLn] b'lift agfPsf] ;fdu|Lx?l;tsf] n;k;af6
of] /f]u ;b{5 .
 s8f Hj/f] cfpg]Ù 3fF;, bfgfkfgL gvfg]Ù emf]qmfpg] /
gpu|fpg] ub{5 .
 cfFvfaf6 kfgL aUg] / la:tf/} afSnf] lrk|f÷sr]/f nfUg] /
gfssf] kfgL afSnf] l;+ufgdf kl/0ft x'g] ub{5 .
 ;f; km]g{df sl7gfO{ x'G5 .
 d'vdf 3fp x'g] / ¥ofn sf9g] ub{5 .
 /f]uLn] kftnf] lb;f ug]{ jf5]g]{ /cGtdf db{5 .
 vf]/sf] lgoldt ;/;kmfO{dfWofg lbg' kb{5 .
 kz' k|fljlwssf] ;Nnfx cg';f/pkrf/u/fpg' k5{ .
 /f]uaf6 arfpg ;dodfg} afv|fnfO{ lk=lk=cf/=/f]u la?4sf]
vf]k nufpg' kb{5 .
-u_ vf]/]t /f]u–
 afv|fdf dxfdf/Lsf] ?kdf km}lng] of] /f]u
ljiff0f'sf] sf/0fn] x'G5 .
 s8f Hj/f] cfpg], gvfg]], gpu|fpg] / emf]qmfP/ a:b5 .
 d'vleq / lha|f]df /ftf] /ftf] kmf]sf cfp+5, kl5
km'6]/ 3fpaGb5 / ¥ofn sf9b5 .
 v'/sf] sfkdf 3fp x'G5 /afv|f lxF8bf nË8fpF5 .
 ule{0fL afv|f t'xfp+5 / ;fgf kf7fkf7Lx? db{5g .
 /f]uL afv|f tyf /f]uLn] b'lift agfPsf]
;fdu|Lx?l;tsf] n;k;af6 of] /f]u ;b{5 .
 vf]/sf] lgoldt ;/;kmfO{dfWofg lbg' kb{5 .
 kz' k|fljlwssf] ;Nnfx cg';f/pkrf/u/fpg' k5{ .
 /f]uaf6 arfpg ;dodfg} afv|fnfO{ vf]/]t /f]u
la?4sf] vf]k nufpg' kb{5 .
afvfsf]/f]ux?lj?4nufOg]vf]kx?sf]tflnsf
/f]usf]gfd vf]knufpg]dlxgf vf]ksf]dfqf-jo:s_
vf]ksf]dfqf
-kf7fkf7L_ slxn]bf]xf]¥ofpg]<
kLkLcf/ kmfNu'0f—r}q ! PdPn5fnfd'gL ! PdPn5fnfd'gL #—#aif{df
vf]/]t a}zfv—h]i7 @PdPn5fnfd'gL ! PdPn5fnfd'gL !—!aif{df
5df;] /f]u a}zfv—h]i7 %PdPn5fnfd'gL @=%PdPn5fnfd'gL
kf7fnfO{^—^dlxgfdf/jo:snfO{
!—!aif{df
ljkm/ r}q—a}zfv l;of]n]5fnfdfuf]k]/ l;of]n]5fnfdfuf]k]/
;fef/Mafv|fkfng k'l:tsf, kz' ;]jf tflnd tyf k|;f/lgb]{zgfno, @)&@ .
Afv|fkfngdf h}ljs ;'/Iff
 afv|fnfO{ vf]/df /fvL -a+w'jf u/L_ kfNg'kb{5
.
 afv|fkfNg] 7fpFnfO{ /fd|/L af/aGb]h ug'{
kb{5 .
 afv|fnfO{ ;kmf kfgLv'jfpg'' kb{5 .
 afv|fnfO{ bfgfkfgL lbO{g]
;fdu|Lx?nfO{ ;kmf /fVg' kb{5 .
 /fd|/L dnd"q ;kmf ug{ ;lsg] vf]/ x''g' kb{5 /
slDtdf klg & lbgdf Ps k6s lkmg]n, r'g cflb
k|of]u u/L dnd"q ;kmfug'{ kb{5.
 afv|fnfO{ lgoldt ?kdf cfGtl/s k/lhjLsf] cf}iflw
v'jfpg' kb{5 .
 afv|fnfO{ lgoldt?kdf ;+qmfds
/f]u lj?4 vf]k nufpg' kb{5 .
 afv|fsf] vf]/df cgfjZos dflg;x?nfO{ hyfefjL
k|j]z ug{ lbg' x'+b}g .
clen]v Aofj:yfkg
afv|fkfng ubf{ o;df nfu]sf] nufgL / To;af6 x'g]cfDbfgLsf] clen]v/fVg' cfjZos x'G5 .o;/L/fv]sf]
clen]vaf6 aif{e/Ldf afv|fkfngaf6 s] slt gfkmf jf gf]S;fg eof] eGg] s'/fsf] PsLg ug{ ;lsG5 .
afv |f kmfd{df /fVg' kg]{ clen] vx?
 Jofpg] dfpsf] clen]v .
 JofPsf] dfpsf] clen]v.
 kf7fkf7Lsf] clen]v.
 aLp af]sfsf] clen]v .
 k|hggsf] clen]v.
 bfgf 3fF;sf] clen]v.
 :jf:Yosf] clen]v.
 ljqmL ljt/0fsf] clen]v.
 pkrf/÷vf]k nufPsf] clen]vcflb .
 k/hLlj lj?4 8«]lGrË u/]sf] clen]v
afv|fe]8f Rofªu|fx?sf] ; +Vofsf] clen] v sf] gd"gf
s[ifssf] gfd / 7]ufgf M ;fn M dlxgf
M kz'sf] hft M
ldlt z'?sf];+Vof hlGdPsf];+Vof lsg]sf] a]r]sf] d/]sf] hDdf ;+Vof
k|hgg clen] v sf] gd"gf
s[ifssf] gfd / 7]ufgf M
s|=;+
=
afv|fsf] gfd
÷;+s]tg+
afv|fs
f]
hft
pd]/ af]sf
nfu]sf
] ldlt
af]sfs
f]
hft /
gDa/
hGd]s
f]
kf7fkf
7L
;+Vof
x's]{s
f]
kf7fkf
7L
;+Vof
kf7Lsf]
;+Vof
kf7fsf]
;+Vof
bfgfsf] clen] v sf] gd"gf
s[ifssf] gfd / 7]ufgf M ;fn M
bfgf cfk"lt{stf{sf]
gfd
ld;fO{PsftTjx?
-cfkm}n]
agfPdf_
s'g s'g kz'nfO{
v'jfO{Psf]xf]
cjlw -slxn]
b]lv
slxn];Dd_
hDdfbfgf
pkrf/ / cf}ifwLsf]clen] v sf]gd"gf
s[ifssf] gfd / 7]ufgf M ldlt M
ldlt pkrf/ /
cf}ifwL
afv|f÷e]8f÷Rofªu|fs
f]klxrfg
a]Rg gx'g]
cjlw
a]Rg gx'g] cjlw ;dfKt x'g]
ldlt
vf]k nufPsf] clen]vsf] gd"gf
s[ifssf] gfd / 7]ufgf M
l;=g+
=
ldlt nufPsf]vf]ksf]
gfd
bf]xf]¥ofpg]
;do÷dlxgf
afv|f÷e]8f÷Rofªu|fsf]klxrfg
g+a/
s[ifssf] gfd / 7]ufgf M
k/ hLl j l j?4 8«]lGr Ëu/]sf] clen] v sf] gd"gf
ldlt M
l;=
g+=
ldlt 8«]lGrËdf k|of]u u/]sf]
cf}ifwLsf] gfd
bf]xf]¥ofpg]
;do÷dlxgf
afv|f÷e]8f÷Rofª
u|fsf] klxrfg
gDa/
>lds e'S t fgL l jj /0fsf] gd"gf
l;=g
+=
>ldssf]] gfd k"/f
7]ufgf
hGd ldlt ;Dks
{
g+a
/
tna
e'StfgL
lbPsf]
dlxgf
tna e'StfgL
/sd
/sd
a'em]
sf]
ldlt
a'em]s
f]/
sd
;xL
labfsf] clen]vM ldlt=================b]lv
======================;Dd .
%) dfp afv|f kfngsf] nflukl/of]hgfsf] gd"gf -cw{ aw'jfk|0ffnL_
qm=
;+=
ljj/0f OsfO{ kl/df0f b/ ?= hDdf nfut?=
!= k|hggof]Uoafv|fv/Lb ;+Vof %) %))) @%,)))
@= k|hggof]Uoaf]sfv/Lb ;+Vof @ &%)) !%,)))
#= v]/ lgdf{0f ;+Vof !$# !%)) @!$,%))
$= l8lkª6of+slgdf{0f ;+Vof ! %),))) %),)))
%= pks/0fvr{ Psd'i6 !$# @)) @*,^))
hDdfl:y/ k"FhLnufgL %,%*,!))
klxnf]jif{sf]rfn'vr{sf]nflu cfjZos
kg]{cg'dflgt /sd #,@^,#%*
z'?nufgLhDdf *,*$,$%*
ahf/ Aofa:yfkg
!= ;/sf/L :t/df xfn;Dd # j6f afv|fsf] >f]ts]Gb| 5g h'g lrtnfª kmfd{ -;fgg afv|f_, a'l9tf]nf kmfd{ -v/L afv|f_
/ aGbLk'/afv|f cg';Gwfg s]Gb| -jf]o/, v/L, afv]/L_ hftsf afv|f x'g.
@= ( j6f ;fd'bflos afv|fsf >f]t s]Gb|x? s}nfnL, ;'v]{t, bfª, kfNkf, gjnk/f;L, dsjfgk'/, l;Gw'nL, /fd]5fk / ;Kt/L
lhNnfdf /x]sf 5g .
#=& j6f lghL afv|fsf >f]t s]Gb|dWo] af]o/afv|fsf] nflu lrtjg -hutk'/_, wflbË -s]jnk'/_, dsjfgk'/ -a;fdf8L_,
tgx'F
-a/ dGHofª_ / DofUbL lhNnfdf 5geg] hd'gfkfl/sf] j|m;sf] nflu wflbË -r/f}bL_ / af/f -sf]NjL_
lhNnfdf 5g.
$= xfn;Dd g]kfndf !&%a6f afv|f ;+sng s]Gb| ;~rflnt 5g / 7"nf ahf/sf] dfq ;+Vof u0fgf ug]{ xf] eg] hDdf
!$) j6f kz'xf6 ahf/af6 afv|f v/Lb u/LlaqmL ePsf] kfOG5 .
%= kz'kG5L ahf/ k|j4{g lgb]{zgfnosf] tYofÍ -@)&!÷)&@cg';f/b]zsf] @$ lhNnfdf dfq @)!j6f df;' k;n
;~rfng e}/x]sf] b]lvG5 . h;df af]sf÷v;L÷Rofªu|f÷e]8f aw u/L df;' laqmL ug]{ u/]sf] b]lvG5 .
^= xf6ahf/ jf ;+sngs]Gb|df tf}n dfkg ug]{ d]l;g /fvL lhljt tf}nsf] cfwf/df af]sf÷v;L v/Lb laqmL
ug'{kb{5 . &= kz' 9'jfgL dfkb08cg';f/ af]sf÷afv|f÷e]8f 9'jfgL ug'{k5{ .
*= xf6ahf/ jf ;+sng s]Gb|df afv|f e]8fnfO{ ;]8, kfgL / cfxf/fsf] ;d]t Joj:yf ug'{kb{5 .
(=ahf/df laqmL geO{ 3/ lkmtf{ u/]sf afv|f÷e]8fnfO{ 3/sf] ayfgdf gld;fO{ &–* lbg;Dd cnu /fvL kfng
kf]if0f ug'{kb{5 .
Goat keeping manual Nepali

Más contenido relacionado

La actualidad más candente

8. landslide and its controll dks 8
8. landslide and its controll dks 88. landslide and its controll dks 8
8. landslide and its controll dks 8
DIPECHO Nepal
 
Nepal pokhara armala sinkhole investigation final-report
Nepal pokhara armala sinkhole investigation final-reportNepal pokhara armala sinkhole investigation final-report
Nepal pokhara armala sinkhole investigation final-report
Bhim Upadhyaya
 
Peace, Love & Liberty in Nepali Version
Peace, Love & Liberty in Nepali VersionPeace, Love & Liberty in Nepali Version
Peace, Love & Liberty in Nepali Version
Basanta Adhikari
 
4. environment pollution and disaster
4. environment pollution and disaster4. environment pollution and disaster
4. environment pollution and disaster
DIPECHO Nepal
 

La actualidad más candente (19)

Aksharica - 048 (अक्षरिका - ०४८)
Aksharica - 048 (अक्षरिका - ०४८)Aksharica - 048 (अक्षरिका - ०४८)
Aksharica - 048 (अक्षरिका - ०४८)
 
12. fire dks 12
12. fire dks 1212. fire dks 12
12. fire dks 12
 
Aksharica - 107 (अक्षरिका - १०७)
Aksharica - 107 (अक्षरिका - १०७)Aksharica - 107 (अक्षरिका - १०७)
Aksharica - 107 (अक्षरिका - १०७)
 
Narcotic control department of Nepal
Narcotic control department of Nepal Narcotic control department of Nepal
Narcotic control department of Nepal
 
8. landslide and its controll dks 8
8. landslide and its controll dks 88. landslide and its controll dks 8
8. landslide and its controll dks 8
 
Aksharica - 042 (अक्षरिका - ०४२)
Aksharica - 042 (अक्षरिका - ०४२)Aksharica - 042 (अक्षरिका - ०४२)
Aksharica - 042 (अक्षरिका - ०४२)
 
Aksharica - 032 (अक्षरिका - ०३२)
Aksharica - 032 (अक्षरिका - ०३२)Aksharica - 032 (अक्षरिका - ०३२)
Aksharica - 032 (अक्षरिका - ०३२)
 
Aksharica - 094 (अक्षरिका - ०९४)
Aksharica - 094 (अक्षरिका - ०९४)Aksharica - 094 (अक्षरिका - ०९४)
Aksharica - 094 (अक्षरिका - ०९४)
 
Nepal pokhara armala sinkhole investigation final-report
Nepal pokhara armala sinkhole investigation final-reportNepal pokhara armala sinkhole investigation final-report
Nepal pokhara armala sinkhole investigation final-report
 
Erakv project pamphlet_nepali_version
Erakv project pamphlet_nepali_versionErakv project pamphlet_nepali_version
Erakv project pamphlet_nepali_version
 
Aksharica - 115 (अक्षरिका - ११५)
Aksharica - 115 (अक्षरिका - ११५)Aksharica - 115 (अक्षरिका - ११५)
Aksharica - 115 (अक्षरिका - ११५)
 
Peace, Love & Liberty in Nepali Version
Peace, Love & Liberty in Nepali VersionPeace, Love & Liberty in Nepali Version
Peace, Love & Liberty in Nepali Version
 
Aksharica - 052 (अक्षरिका - ०५२)
Aksharica - 052 (अक्षरिका - ०५२)Aksharica - 052 (अक्षरिका - ०५२)
Aksharica - 052 (अक्षरिका - ०५२)
 
HRDC Banke: Khajura Rural Municipality Orientation December 20, 2018
HRDC Banke:  Khajura Rural Municipality Orientation December 20,  2018HRDC Banke:  Khajura Rural Municipality Orientation December 20,  2018
HRDC Banke: Khajura Rural Municipality Orientation December 20, 2018
 
Aksharica - 046 (अक्षरिका - ०४६)
Aksharica - 046 (अक्षरिका - ०४६)Aksharica - 046 (अक्षरिका - ०४६)
Aksharica - 046 (अक्षरिका - ०४६)
 
co operative
co operativeco operative
co operative
 
Child Rights in Nepal
Child Rights in NepalChild Rights in Nepal
Child Rights in Nepal
 
Investing in teenage girls - World population Day 2016 (Preeti)
Investing in teenage girls - World population Day 2016 (Preeti)Investing in teenage girls - World population Day 2016 (Preeti)
Investing in teenage girls - World population Day 2016 (Preeti)
 
4. environment pollution and disaster
4. environment pollution and disaster4. environment pollution and disaster
4. environment pollution and disaster
 

Similar a Goat keeping manual Nepali

बंगुरपालन ब्यवसाय पुस्तिका
बंगुरपालन ब्यवसाय पुस्तिका बंगुरपालन ब्यवसाय पुस्तिका
बंगुरपालन ब्यवसाय पुस्तिका
Growel Agrovet Private Limited
 
Daana padartha
Daana padarthaDaana padartha
Daana padartha
DPNet
 
Anbeshi 2018 - status and dimensions of Violence against womeni Nepal
Anbeshi 2018 - status and dimensions of Violence against womeni NepalAnbeshi 2018 - status and dimensions of Violence against womeni Nepal
Anbeshi 2018 - status and dimensions of Violence against womeni Nepal
WOREC Nepal
 
महिला हिंसा विरुद्धको वर्ष पुस्तक “अन्वेषी”
महिला हिंसा विरुद्धको वर्ष पुस्तक “अन्वेषी”महिला हिंसा विरुद्धको वर्ष पुस्तक “अन्वेषी”
महिला हिंसा विरुद्धको वर्ष पुस्तक “अन्वेषी”
WOREC Nepal
 
Anbeshi 2076
Anbeshi 2076Anbeshi 2076
Anbeshi 2076
WOREC Nepal
 
Parenting education for better care of children (Manual)
Parenting education for better care of children (Manual)Parenting education for better care of children (Manual)
Parenting education for better care of children (Manual)
Children & Women in Social Service and Human Rights
 
Paani kar
Paani karPaani kar
Paani kar
DPNet
 

Similar a Goat keeping manual Nepali (20)

Ram Sharan Mehta Jiwani
Ram Sharan Mehta Jiwani Ram Sharan Mehta Jiwani
Ram Sharan Mehta Jiwani
 
Ram sharan mehta jiwani pdf rs mehta
Ram sharan mehta jiwani pdf  rs mehtaRam sharan mehta jiwani pdf  rs mehta
Ram sharan mehta jiwani pdf rs mehta
 
Jiwani of RS Mehta book.pdf
Jiwani of RS Mehta book.pdfJiwani of RS Mehta book.pdf
Jiwani of RS Mehta book.pdf
 
बंगुरपालन ब्यवसाय पुस्तिका
बंगुरपालन ब्यवसाय पुस्तिका बंगुरपालन ब्यवसाय पुस्तिका
बंगुरपालन ब्यवसाय पुस्तिका
 
Aksharica - 022 (अक्षरिका - ०२२)
Aksharica - 022 (अक्षरिका - ०२२)Aksharica - 022 (अक्षरिका - ०२२)
Aksharica - 022 (अक्षरिका - ०२२)
 
Tomato farming in poly house (प्लास्टिक घरमा गोलभेंडा खेती)
Tomato farming in poly house (प्लास्टिक घरमा गोलभेंडा खेती)Tomato farming in poly house (प्लास्टिक घरमा गोलभेंडा खेती)
Tomato farming in poly house (प्लास्टिक घरमा गोलभेंडा खेती)
 
नेपाली भाषामा बाख्रापालन पुस्तिका
नेपाली भाषामा बाख्रापालन पुस्तिका नेपाली भाषामा बाख्रापालन पुस्तिका
नेपाली भाषामा बाख्रापालन पुस्तिका
 
Daana padartha
Daana padarthaDaana padartha
Daana padartha
 
goat production.pptx
goat production.pptxgoat production.pptx
goat production.pptx
 
Aksharica - 047 (अक्षरिका - ०४७)
Aksharica - 047 (अक्षरिका - ०४७)Aksharica - 047 (अक्षरिका - ०४७)
Aksharica - 047 (अक्षरिका - ०४७)
 
Anbeshi 2018 - status and dimensions of Violence against womeni Nepal
Anbeshi 2018 - status and dimensions of Violence against womeni NepalAnbeshi 2018 - status and dimensions of Violence against womeni Nepal
Anbeshi 2018 - status and dimensions of Violence against womeni Nepal
 
महिला हिंसा विरुद्धको वर्ष पुस्तक “अन्वेषी”
महिला हिंसा विरुद्धको वर्ष पुस्तक “अन्वेषी”महिला हिंसा विरुद्धको वर्ष पुस्तक “अन्वेषी”
महिला हिंसा विरुद्धको वर्ष पुस्तक “अन्वेषी”
 
Anbeshi 2076
Anbeshi 2076Anbeshi 2076
Anbeshi 2076
 
Parenting education for better care of children (Manual)
Parenting education for better care of children (Manual)Parenting education for better care of children (Manual)
Parenting education for better care of children (Manual)
 
Spices crops booklet
Spices crops bookletSpices crops booklet
Spices crops booklet
 
Cucumber flipchart
Cucumber flipchartCucumber flipchart
Cucumber flipchart
 
Hamro Aangan 2070
Hamro Aangan 2070Hamro Aangan 2070
Hamro Aangan 2070
 
Aksharica - 014 (अक्षरिका - ०१४)
Aksharica - 014 (अक्षरिका - ०१४)Aksharica - 014 (अक्षरिका - ०१४)
Aksharica - 014 (अक्षरिका - ०१४)
 
Paani kar
Paani karPaani kar
Paani kar
 
New national-health-policy-nepal-2017-2074-first-draft
New national-health-policy-nepal-2017-2074-first-draftNew national-health-policy-nepal-2017-2074-first-draft
New national-health-policy-nepal-2017-2074-first-draft
 

Último

Russian Escort Service in Delhi 11k Hotel Foreigner Russian Call Girls in Delhi
Russian Escort Service in Delhi 11k Hotel Foreigner Russian Call Girls in DelhiRussian Escort Service in Delhi 11k Hotel Foreigner Russian Call Girls in Delhi
Russian Escort Service in Delhi 11k Hotel Foreigner Russian Call Girls in Delhi
kauryashika82
 
Activity 01 - Artificial Culture (1).pdf
Activity 01 - Artificial Culture (1).pdfActivity 01 - Artificial Culture (1).pdf
Activity 01 - Artificial Culture (1).pdf
ciinovamais
 
Beyond the EU: DORA and NIS 2 Directive's Global Impact
Beyond the EU: DORA and NIS 2 Directive's Global ImpactBeyond the EU: DORA and NIS 2 Directive's Global Impact
Beyond the EU: DORA and NIS 2 Directive's Global Impact
PECB
 
1029 - Danh muc Sach Giao Khoa 10 . pdf
1029 -  Danh muc Sach Giao Khoa 10 . pdf1029 -  Danh muc Sach Giao Khoa 10 . pdf
1029 - Danh muc Sach Giao Khoa 10 . pdf
QucHHunhnh
 

Último (20)

ICT Role in 21st Century Education & its Challenges.pptx
ICT Role in 21st Century Education & its Challenges.pptxICT Role in 21st Century Education & its Challenges.pptx
ICT Role in 21st Century Education & its Challenges.pptx
 
Sociology 101 Demonstration of Learning Exhibit
Sociology 101 Demonstration of Learning ExhibitSociology 101 Demonstration of Learning Exhibit
Sociology 101 Demonstration of Learning Exhibit
 
Z Score,T Score, Percential Rank and Box Plot Graph
Z Score,T Score, Percential Rank and Box Plot GraphZ Score,T Score, Percential Rank and Box Plot Graph
Z Score,T Score, Percential Rank and Box Plot Graph
 
Energy Resources. ( B. Pharmacy, 1st Year, Sem-II) Natural Resources
Energy Resources. ( B. Pharmacy, 1st Year, Sem-II) Natural ResourcesEnergy Resources. ( B. Pharmacy, 1st Year, Sem-II) Natural Resources
Energy Resources. ( B. Pharmacy, 1st Year, Sem-II) Natural Resources
 
Class 11th Physics NEET formula sheet pdf
Class 11th Physics NEET formula sheet pdfClass 11th Physics NEET formula sheet pdf
Class 11th Physics NEET formula sheet pdf
 
Unit-IV- Pharma. Marketing Channels.pptx
Unit-IV- Pharma. Marketing Channels.pptxUnit-IV- Pharma. Marketing Channels.pptx
Unit-IV- Pharma. Marketing Channels.pptx
 
Russian Escort Service in Delhi 11k Hotel Foreigner Russian Call Girls in Delhi
Russian Escort Service in Delhi 11k Hotel Foreigner Russian Call Girls in DelhiRussian Escort Service in Delhi 11k Hotel Foreigner Russian Call Girls in Delhi
Russian Escort Service in Delhi 11k Hotel Foreigner Russian Call Girls in Delhi
 
Grant Readiness 101 TechSoup and Remy Consulting
Grant Readiness 101 TechSoup and Remy ConsultingGrant Readiness 101 TechSoup and Remy Consulting
Grant Readiness 101 TechSoup and Remy Consulting
 
INDIA QUIZ 2024 RLAC DELHI UNIVERSITY.pptx
INDIA QUIZ 2024 RLAC DELHI UNIVERSITY.pptxINDIA QUIZ 2024 RLAC DELHI UNIVERSITY.pptx
INDIA QUIZ 2024 RLAC DELHI UNIVERSITY.pptx
 
Activity 01 - Artificial Culture (1).pdf
Activity 01 - Artificial Culture (1).pdfActivity 01 - Artificial Culture (1).pdf
Activity 01 - Artificial Culture (1).pdf
 
How to Give a Domain for a Field in Odoo 17
How to Give a Domain for a Field in Odoo 17How to Give a Domain for a Field in Odoo 17
How to Give a Domain for a Field in Odoo 17
 
microwave assisted reaction. General introduction
microwave assisted reaction. General introductionmicrowave assisted reaction. General introduction
microwave assisted reaction. General introduction
 
Unit-IV; Professional Sales Representative (PSR).pptx
Unit-IV; Professional Sales Representative (PSR).pptxUnit-IV; Professional Sales Representative (PSR).pptx
Unit-IV; Professional Sales Representative (PSR).pptx
 
Beyond the EU: DORA and NIS 2 Directive's Global Impact
Beyond the EU: DORA and NIS 2 Directive's Global ImpactBeyond the EU: DORA and NIS 2 Directive's Global Impact
Beyond the EU: DORA and NIS 2 Directive's Global Impact
 
Python Notes for mca i year students osmania university.docx
Python Notes for mca i year students osmania university.docxPython Notes for mca i year students osmania university.docx
Python Notes for mca i year students osmania university.docx
 
Application orientated numerical on hev.ppt
Application orientated numerical on hev.pptApplication orientated numerical on hev.ppt
Application orientated numerical on hev.ppt
 
1029 - Danh muc Sach Giao Khoa 10 . pdf
1029 -  Danh muc Sach Giao Khoa 10 . pdf1029 -  Danh muc Sach Giao Khoa 10 . pdf
1029 - Danh muc Sach Giao Khoa 10 . pdf
 
Micro-Scholarship, What it is, How can it help me.pdf
Micro-Scholarship, What it is, How can it help me.pdfMicro-Scholarship, What it is, How can it help me.pdf
Micro-Scholarship, What it is, How can it help me.pdf
 
Holdier Curriculum Vitae (April 2024).pdf
Holdier Curriculum Vitae (April 2024).pdfHoldier Curriculum Vitae (April 2024).pdf
Holdier Curriculum Vitae (April 2024).pdf
 
Measures of Central Tendency: Mean, Median and Mode
Measures of Central Tendency: Mean, Median and ModeMeasures of Central Tendency: Mean, Median and Mode
Measures of Central Tendency: Mean, Median and Mode
 

Goat keeping manual Nepali

  • 1. स्वागतम तथा नमस्कार बाख्रा पालन तयारी तथा संकलन: कपुर भुसाल
  • 2. ljifo;"lr qm=; += ljifo sIff;+Vof ! tflndsfkl/ro,p2]Zo/ afv|fkfngsf]kmfO{bf/ a]kmfO{bfx? ! @ afv|fsf]hft/ hftsf]ljj/0f ! # cfxf/fJoj:yfkg–kf}li6stTj,xl/of]3fF;,bfgftyfljleGg pd]// cj:yfsfafv|fx?sf]x]/rfx ug]{af/]hfgsf/L ! $ vf]/ Joj:yfkg/ afv|fsf]nflucfjZoskg]{ 7fpFaf/]hfgsf/L ! % afv|fsf]k|hggJoj:yfkg–k|hggljlw tyfpd]// cj:yfcg';f/ afv|f5gf}6ug]{tl/sf ! ^ :jf:YoJoj:yfkg–lg/f]uL/ /f]uLafv|fdfleGgtf, cf}iflwk|of]uug]{ tl/sf/ v;L kfbf{sf]kmfO{bf af/] hfgsf/L ! & afv|fsf]afXotyfcfGtl/s k/lhjLaf/]hfgsf/L ! * afv|fsf]ckr,c?rL,k]6km'Ng],5]/f}6Laf/]hfgsf/L ! ( afv|fsf]af+emf]kg,lgdf]lgof,5 df;]/ d'cfnf]/f]uaf/]hfgsf/L ! !) afv|fsf]lk=lk=cf/=/ vf]/]t/f]uaf/]hfgsf/L ! !! afvfkfngdfclen]v Joj:yfkg,h}ljs;'/Iff / ahf/Joj:yfkg ! !@ tflndl/Eo"/ ;dfkg !
  • 3. s[ifsx?sf] nfluafvfkfng tflnd kl/ro g]kfndf cflbdsfnb]lv g} kz'kfng If]qsf] Ps cleGg Joj;fosf] ?kdf afv|fkfng ub}{ cfPsf] b]lvG5 . afv|fkfng Joj;fon] d'n'ssf] u|fdL0f tyf b'u{d If]qdf /x]sf s[ifsx?sf] cy{tGqdf k|d'v e'ldsf lgjf{x u/]sf] kfO{G5 To;}n] s[lif If]qdf ;+nUg s[ifsx? dWo] %! k|ltzt 3/k/Ljf/ afv|fkfng k]zfl;t cfj4 /lx cfPsf]5 . vf; u/L afv|fkfng df;' pTkfbgsf] nflu u/L cfPsf] eP tfklg o;af6 pTkfbg x'g] 5fnf, /f}+ -k:dLgf_, b"w tyf x88Lx? ljleGg ;fdfgx?sf] pTkfbgdf /fd|/Lg} pkof]u e}/x]sf] kfO{G5.
  • 5. -!_ afv|f d[To';Fu n8g ;Sg] Ifdtf af]s]sf] k|f0fL xf] . of] bfgf k.gLsf] sdL, cToflws udL{ vKg ;Sg] ePsf]n] o;nfO{ cfo cfh{g ug{df Ps cToGt pkof]uL hgfj/sf] ?kdf lnOPsf] 5 . ;fy} ;fy} kl/jlt{t hnjfo', df};d tyf tfkqmd / kxf8L e"lddf klg afv|fkfng ug{ ;lsg] ePsf]n] c? kz' eGbf afv|fnfO{pRrk|fyldstfdf/flvPsf]xf] .
  • 6. -@_ afv|fsf] k|hgg hDdf % dlxgfsf] x'g], jfnL nufpg hlxn] klg ;lsg] / o;n] w]/}h;f] h'DNofxf lbg] ePsf]n] nlIft p2]Zo cln l56f] k|fKt ug{ ;lsG5 . -#_ ! j6f ufO{ e};L kfNgsf nfuL rflxg] 7fpF / nufgLaf6 ^ j6f ;Dd afv|f kfNg ;lsg] ePsf]n] afv|f kfngnfO{ul/asf] ufO{klg elgG5.
  • 7. -$_ jfv|fh:tf] klg 3fF; vfg] ePsf]n]x'sf{pg ;d:of gx'g] / ;fy} o:sf]uf]j/, dnd'qs[lifpTkfbga9fpg kmnbfoL dn x'G5 . -%_ sd >daf6pRr k|ltkmncfpg] .
  • 8. dxTj M != /f}+, klZdgf @= ul/jsf]ufO{,ul/jsf]a}+s #= o;sf] df;'df&^=* k|ltzt kfgL,@=^ k|ltzt af];f], !(=^ k|ltzt k|f]l6g /! k|ltzt vlgh kfOg] . $= o;sf] b'wdf 6o'j/s'lnAofl;n;eGg] ;'Idlhjf0f'k|foM b'n{ex'g]x'Fbf :jf:Yosf]nflunfebfos %=afv|fsf] b'waf6lgld{tlrhsf] dfFu cToflws ePsf]. ^= ;fdflhsk/Dk/f cg';f/laz]if dxTj &= dnsf] nflu *=yf]/} k"hL/ ;lhn}:ofxf/;';f/ug{ ;lsg] . (= s"n afv|f(!=*^nfv /x]sf] / s"n df;'pTkfbgdf @) k|Ltztof]ubfg /x]sf] .
  • 9. afv|fkfngsf]kmfObftyfa]kmfObfx? kmfO{bfx? a]kmfO{bfx?  sd nufgLdf ug{ ;lsg] .  5f]6f] cjlwdf w]/} ;+Vofdfkf7fkf7L pTkfbg x'g] .  Pp6f e}+;Lsf] nflu rflxg] 3fF;bfgfaf6 sl/a * b]lv ( j6f afv|f kfNg ;lsg] .  :j/f]huf/ x'g] .  c?dnsf] t'ngfdf afv|fsf] dn a9L dlnnf] x'g] .  afv|fsf] b"w kf]lifnf] / ;lhn} kRg] vfnsf] x'G5 .  v;Lafv|fsf] df;' ;a}hft / wd{sf] dflg;x?n] :jLsf/]]sf] kfO{G5 .  r/gdf afv|fx?n] emf8L tyf a'6ofgnfO{ h/} b]lv vfO{ lbg] x'gfn] r/g dfl;g] ;+efjgf x'G5 .  b"w lbg] afv|fnfO{ lbgdf slDtdf @ k6s b'xg'k5{ .  afv|fkfng ubf{ d'cfnf] / a|';]Nnf]l;; h:tf ;+qmfds /f]u dflg;df ;g{;S5 .  prfO{ / xfjfkfgLn] afv|fkfngdf 7"nf] c;/ ug{ ;S5-kfgL nfUg] cflb_ .
  • 10. ef}uf]lnscj:yf cg';f/sf]afv|fkfng t/fO{ afv|f t/fO{ tyf leqLdw]z -#)) ld6/;Dd_ v/L -kxf8L afv|f_ tNnf] Pj+ dWo–kxf8L If]q -#)) ld6/b]lv !%)) ld6/;Dd_ l;Gxfnafv|f pRr kxf8L If]q -!%))ld6/b]lv@%)) ;Dd_ Rofªu|f lxdfnLIf]q-@%)) ld6/eGbfdfly_
  • 11. afv|fsf]hftx? xfjfkfgL prfO{sf] cfwf/df g]kfndf lgDgfg';f/sf] ljleGg hftsf :yfgLo afv|fx? kfO{G5gM– -!_Rofªu|f -@_ l;Gxfn -#_ v/L jf kxf8L afv|f -$_ t/fO{ afv|f . :yfgLo afv|fsf] gZn ;'wf/sf] nflu ljleGg b]zaf6 pGgt gZnsf af]sf, afv|f NofO{ kfngkf]if0f u/L ltgLx?af6 j0f{z+s/ hftsf afv|f pTkfbg ul/Psf] 5 . ljb]zL hftsf afv|fx?df hd'gfkf/L, afa]{/L, ;fgg, chd]/L / la6n kb{5g eg] xfn cfP/ af]P/ hftsf] afv|fkfngdf j[l4 e}/x]sf] kfO{G5 . ;fgg hftsf afv|f b"w / lrh pTkfbgsf] nflu kflng] ul/Psf] 5 .
  • 12. -s_:yfgLoafv|fsf]hftsf]ljj/0f != Rofªuf M– dgfª, d':tfË, 8f]Nkf h:tflxdfnL If]qdf df;' /pgsf] nflu kfnG5 .  jo:s Rofªu|faf6aif{df @)) u|fd;Dd kl:dgf pTkfbg x'G5 .  k7]+ªu|L sl/a * b]lv ( dlxgf / af]sf sl/a !) b]lv !@dlxgf pd]/k'u]kl5 k|hgg of]Uo x'G5g .  Ps a]tdf Pp6fdfq kf7fkf7L kfp+5 .  jo:s afv|fsf] cf}ift tf}n @%b]lv #)s]=hL=;Dd x'G5 / af]sfsf] cf}ift tf}n #)b]lv $) s]=hL=;Dd x'G5 .
  • 13. #=v/Ljfkxf8Lafvf  dWo kxf8L If]qsf lhNnfx? vf;u/L pbok'/, dsjfgk'/, tgx'+, :ofªhf, u'NdL, c3f{vf+rL, ;'v]{t, s}nfnL cflb lhNnfx?df df;'sf] nflu kflnG5 .  of] hftsf] afv|fx? ljleGg /+usf x'G5g To;df klg sfnf] / v}/f] /+u a9L kfO{G5 .  k7]+ªu|L sl/a ( b]lv !) dlxgf / af]sf sl/a !@ dlxgf pd]/ k'u] kl5 k|hgg of]Uo x'G5.  Ps a]tdf @ jf @ eGbf a9L kf7fkf7L kfp+F5 / @ aif{df # k6s;Dd JofpF5 .  jo:s afv|fsf] cf}ift tf}n @) b]lv #) s]=hL=;Dd x'G5 / af]sfsf] cf}ift tf}n @% b]lv $) s]=hL=;Dd x'G5 .
  • 14. $t/fO{afv|f  afFs], alb{of, bf+u, wg'iff, dxf]Q/L, lrtjg h:tf t/fO{ / leqL dw]zsf lhNnfx?df df;' / b"w b'j}sf] nflu kflnG5 .  of] hftsf] afv|fx?df k|fo v}/f] /+udf ;]tf] w;f{ x'G5 .  k7]+ªu|L sl/a ( b]lv !) dlxgf / af]sf sl/a !@ dlxgf pd]/ k'u] kl5 k|hgg of]Uo x'G5 .  Ps j]tdf ! b]lv @ eGbf a9L kf7fkf7L kfpF5 / @ aif{df # k6s;Dd Jofp+5 .  jo:s afv|fsf] cf}ift tf}n @) b]lv #) s]=hL=;Dd x'G5 / af]sfsf] cf}ift tf}n #) b]lv #% s]=hL=;Dd x'G5 .
  • 15. -v_lab]zL gZnsf afv|fx? != hd'gfkf/L  ef/tsf]pQ/ k|b]z/fHosf]O{6fjflhNnf pTklt:yfg xf].  of]hftsf]afv|fdf;'/ b"wb'j}sf]nflu kflnG5 .  of] hftsf] afv|fx? ;fwf/0ftof ;]tf] jf xNsfv}/f]/+udfkfO{G5g.  of]hftsf]afvfsf]gfsp7]sf],sfgnfdf] / nq]sf]/ v'66fnfdf]x'G5  k7]+ªu|Lsl/a !$b]lv!*dlxgf/ af]sfsl/a !*dlxgf pd]/k'u]kl5 k|hggof]Uox'G5.  Ps j]tdfPs kf7fkf7Lkfp+5/ aif{dfPs k6s;DdJofp+5.  b}lgs b"wpTkfbg@ b]lv# ln6/;DdlbG5 .  jo:s afv|fsf] cf}ift tf}n %) b]lv ^) s]=hL=;Dd x'G5 / af]sfsf] cf}ift tf}n ^) b]lv () s]=hL=;Ddx'G5 .
  • 16. 21s[ifsx?sf] nflu afv|fkfng tflnd k'l:t sf (Manual) @= af/a]/L  k"jL{ ckm|Lsfsf] afa]{/f zx/df pTklt ePsf] xf]/ ef/tsf]pQ/k|b]zdfk|z:tkfO{G5.  of] hftsf] afv|fx?df ;]tf]df xNsf v}/f] /+usf]6f6fx'G5t/ slxn]sflxsfnf]6f6f klg kfO{G5.  of]hftsf]afv|fsf]5f]6f]v'66f, vFlbnf]z/L/ / ;fgf]/ 5f]6f]sfgx'G5.  k7]ªu|L sl/a ( b]lv !) dlxgf / af]sf sl/a !@ dlxgfpd]/k'u]kl5k|hgg of]Uo x'G5 .  Ps j]tdf k|fo @ kf7fkf7L kfp+5 / @ aif{df # k6s;DdJofp+5.  jo:s afv|fsf] cf}ift tf}n @% b]lv #) s]=hL=;Dd x'G5 / af]sfsf] cf}ift tf}n #) b]lv $)s]=hL=;Ddx'G5 .
  • 17. #= ;fgg afv|f  :jL6h/n}08sf] ;fgg pkTosfdf ljsf; ul/Psf]afv|fxf].  of] hftsf] afv|f b"w pTkfbgsf] nflu kflnG5.  b}lgs @b]lv % ln6/ b"wpTkfbgx'G5 eg] lrNnf]kbfy{# b]lv $k|ltztx'G5 .  of]hftsf]afv|fx?sf]/+u k|fo;]tf]/ qmLd /+usf]x'G5 .  of]hftsf]afv|fsf]z/L/df5f]6f]/f}+/ bfx|L x'G5t/ l;Ë gx'g klg ;S5.  k7]ªu|Lsl/a* b]lv( dlxgf/ af]sfsl/a !) b]lv !@dlxgfpd]/k'u]kl5k|hgg of]Uo x'G5.  Ps j]tdfk|fo!kf7fkf7Lkfp+5/ @ aif{df # k6s;DdJofp+5.  jo:s afv|fsf] cf}ift tf}n %) b]lv ^% s]=hL=;Dd x'G5 / af]sfsf] cf}ift tf}n ^% b]lv() s]=hL=;Ddx'G5 .
  • 18. $= l;/f]xL÷chd]/L afv|f  ef/tsf]/fh:yfgdfljsf;ul/Psf]afv|fxf].  of] hftsf] afv|f df;' / b"w pTkfbgsf] nflu kflnG5.  Pp6f afv|faf6 b}lgs ! ln6/;Dd b"w pTkfbg ug{ ;lsG5 .  of] afv|fsf] z/L/sf] aflx/L] /Ë v}/f] / To;df xNsf sfnf]v}/f] /Ësf] 6f6f x'G5 eg] sfg kftnf]/ nfdf]x'G5 .  k7]+ªu|L sl/a !# b]lv !$ dlxgf pd]/ k'u] kl5 k|hggof]Uox'G5.  Ps j]tdf! b]lv @ uf]6f kf7fkf7L kfpF5 / k|fo aif{df!k6s;DdJofp+5.  afv|fsf] cf}ift tf}n @#—@% s]=hL=/ af]sfsf] cf}ifttf}n%)s]=hL=;Ddx'G5.  of]hftsf]afv|fdf/f]u;xg]zlQma9L x'G5.
  • 19. %= af]P/ afv|f  of]afv|fblIf0fclk|msfdfljsf;ul/Psf]xf].  of] hftsf] afv|f df;' / b"w pTkfbgsf] nflu kflnG5.  of]hftsf]afv|fx?sf]/+u k|fo;]tf]/ lj|md /+usf]x'G5 .  k7]+ªu|L sl/a * b]lv ( dlxgf / af]sf sl/a !) b]lv !@ dlxgf pd]/ k'u] kl5 k|hgg of]Uo x'G5.  Ps j]tdf k|fo @ kf7fkf7L kfp+5 / @ aif{df # k6s;DdJofp+5.  jo:s afv|fsf] cf}ift tf}n &) b]lv *) s]=hL=;Dd x'G5 eg] jo:s af]sfsf] cf}ift tf}n () s]=hL= eGbfa9Lx'G5 .  b}lgs @ ln6/;Dd b"w pTkfbg x'G5 eg] b"wdf lrNnf] kbfy{ sl/a * k|ltzt x'G5 t;y{ kf7fkf7Lx'sf{pg]Ifdtfa9Lx'G5 .  k7]+ªu|L sl/a ( b]lv !) dlxgf / af]sf sl/a !) b]lv !@ dlxgf pd]/ k'u]kl5 k|hgg of]Uo x'G5.
  • 20. cfxf/f Joj:yfkg -s_ cf j Zos kf}li6s tTjx?– cfxf/fdf kf]ifs tTjsf] sdL eof] eg] zf/Ll/s a[l4 gx'g], pTkfbgdf sdL cfpg], ;dodf efn] gvf]Hg], sdhf]/ kf7fkf7L hGdg, /utsf] sdL x'g], /ftL cf+vf gbVg]] h:tf ;d:ofx? b]vf kb{5g . z/L/nfO{ sfjf]{xfO{8«]6;, k|f]l6g, lrNnf] kbfy{, vlgh kbfy{, le6fldgx? / kfgL cfjZoskb{5. !=sf j f]{xfO{8«]6 ; –  o;n]z/L/nfO{tfk/ zlQmlbG5 .  vfPsf]3fF;tyfbfgfkfgLnfO{krfpgdf;xof]uub{5.  ;f;km]g]{k|s[of/ d'6';+rfngsfo{df;xof]uub{5.  ds},sf]bf],ux'+,hf},gn,k/fn,pv'h:tf]a:t'dfal9kfO{G5. @=k|f]l6g–  zf/Ll/stf}n/ pTkfbga9fpgdf;xof]uub{5.  a9b}u/]sf],x's{b}u/]sf]/ ule{0fLnfO{k|f]l6gal9rflxG5.  sf]if]8fn]3fF;,u]8fu'8L/ sf]if]e'O{3fF;dfal9k|f]l6gx'G5 .  df5fsf]l;b|f,df;'sf]w"nf],xl88sf]w"nf],/utsf]w"nf]k|f]l6gsf]>f]txf]. #=lr Nnf] kbfy{–  z/L/dftfkk}bfub{5.
  • 21.  lrNnf]kbfy{n]dl:tisnfO{tfhfagfp5.  tf]/L,ltn,abfd,;"o{d'vLsf]km"n,e6df;sf]lkgfcflbdfw]/}lrNnf]kbfy{kfO{G5.  lrNnf]kbfy{n]sfjf]{xfO{8«]]6;n]eGbf b'O{u'0ffal9tfkk}bfub{5. $= vlgh kbfy{–  zf/Ll/sa[l4dfd2tub{5.  b"wpTkfbg,;Gtfg pTkfbg,xl88 alnof]agfpgd2tub{5.  /f]ulj?4 n8g ;xof]uub{5.  sf]z]3fF;,lkgf, kz'hGokbfy{x?dfof]al9 kfO{G5. %= le6fldgx?M –  zfl//Lsa[l4/ ;GtfgpTkfbgdfclt cfjZos kb{5.  /f]ul;tn8g]/ k|hggIfdtfdfa[l4ub{5.  sdLePdft'lxg]],/ftLcf+vfgb]Vg],/fd|/Lzfl//Lsa[l4gx'g] / /utsf]sdLh:tf;d:ofx?b]vf kb{5.  xl/of]3fF;dfk|z:tle6fldgx?kfO{G5.
  • 22. bfgf agfpg] tl/sf hGd]sf]& lbg k5fl8af6v'jfpg -lqmkcfxf/f_ x's]{sf]kf7fkf7Lsf]nflu-u|f]c/cfxf/_ l;=g+= sRrf kbfy{ sRrf kbfy{sf]k|ltzt != ds} @) !% @= h}jf hf} $% $) #= tf]l/sf]lkgf @) @) $= df5fsf]w"nf] !) !) %= v'bf] – !) ^= ux'Fsf]rf]s/ @ @ &= vlgh @ @ *= g"g ! ! (= s"n !)) !)) l;=g+ = sRrf kbfy{ sRrf kbfy{sf]k|ltzt != ds}sf] RofFVnf÷9'6f] !) @= bfnsf]rf]s6 #) @@ #= hf}sf]bfgf #) #% $= ux'Fsf]rf]s/÷slgsf – % %= tf]l/sf]lkgf & % ^= v'bf]÷e]nL & % &= ldg/n ld>0f @ @ *= g"g ! @ (= s"n !)) !)) ;fef/Mafv|fkfngk'l:tsf,k=;]=tyfk|=lg=@)&@
  • 23. jo:s afv|fsf]nflu3/]n' bfgfsf] l;=g+= sRrf kbfy{ sRrf kbfy{sf] k|ltzt s}lkmot ! @ != ds}sf] RofFVnf #% #@ @= h}sf] bfgf #% #@ #= ux'Fsf] rf]s/ !$ !% $= ;f]oflag ldn !% @) %= g"g ! ! s"n !)) !)) k|f]l6gsf] k|ltzt !^ !*
  • 24. -s_ xl/of] e'O{ 3fF; != al;{d  of] lxp+b] sf]z] 3fF; cflZjgb]lv sflt{s;Dd nufO{G5 .  of] 3fF; t/fO{ b]lv dWo kxf8;Dd nufpg ;lsG5 .  k|lt x]S6/ @)–@% s]=hL=;Dd aLp cfjZos kb{5 .  aLp 5/]sf] %)–^) lbgdf klxnf]k6s xl/of] 3fF; sf6g ;lsG5 .  /fd|/L nufPsf] cj:yfdf $–% k6s;Dd 3fF; sf6g ;lsG5 .  k|lt x]S6/ cf}ift xl/of] 3fF; &))–*)) SjL06n ;Dd pTkfbg x'G5 .
  • 25. @= h}  of] lxp+b] 3fF; cflZjg b]lv sflt{s;Dd nufO{G5 .  of] 3fF; t/fO{ b]lv dWo kxf8;Dd nufpg ;lsG5 .  k|lt x]S6/ !))–!@)s]=hL=;Dd aLp cfjZos kb{5 .  aLp 5/]sf] ^) lbgdf klxnf] k6s xl/of] 3fF; sf6g ;lsG5 .  /fd|/L nufPsf] cj:yfdf #k6s;Dd 3fF; sf6g ;lsG5 .  k|lt x]S6/ cf}ift xl/of] 3fF; #))–%))SjL06n;Dd pTkfbg lng;lsG5 .
  • 26. #= :6fO{nf]  of]ax'aif]{]3fF; h]7b]lvcfiff9;DdnufO{G5.  of]3fF;t/fO{b]lvdWokxf8;Ddnufpg;lsG5 .  k|ltx]S6/$–%s]=hL=;DdaLpcfjZoskb{5.  aLp5/]sf]^)–() lbgdfklxnf]k6sxl/of]3fF;sf6g ;lsG5 .  /fd|/LnufPsf]cj:yfdf$–%k6s;Dd3fF; sf6g;lsG5 .  k|ltx]S6/cf}iftxl/of]3fF; %))–^)) SjL06n;DdpTkfbg x'G5 . $=abfd]  of]ax'aif]{]3fF; cfiff9b]lv>fj0f;DdnufO{G5.  of]3fF;t/fO{b]lvdWokxf8;Ddnufpg;lsG5 .  k|ltx]S6/sl/a!)))) sl6Ë -ltg cf+VnfePsf] 6'qmf_jf !)–#) s]=hL=;Dd aLp cfjZos kb{5 . aLp eGbf sl6Ë nufpga9LJojxfl/s x'G5.  sl6ËnfO{Ps Psld6/sf]km/sdfnfO{gagfO{/f]Kg'kb{5.  3fF; nufPkl5 sl/a$ O{Gr-!) ;]G6Lld6/_cUnf] eP kl5sf6g ;lsG5 .  k|ltx]S6/cf}iftxl/of]3fF; ^)–^%SjL06n;DdpTkfbgx'G5. :6fOnf]
  • 27. %= g]lko/  h]7÷cfiff9df nufOg] of] ax'aif]{ 3fF; e";+/If0fsf] nflu klg pkof]uL dflgG5 .  of] 3fF; t/fO{b]lv dWo kxf8;Dd nufpg ;lsG5 .  k|lt x]S6/ !@)));]6; -uf+h jf h/fsf] 6'qmf_ cfjZos kb{5 .  ltg cf+Vnf ePsf];]6; 58s] kf/L Ps csf]{l;t sl/a ! ld6/sf] km/sdf /f]Kg' kb{5 .  3fF; nufPsf] sl/a ()lbg kl5 klxnf] k6s xl/of] 3fF; lng ;lsG5 .  /fd|/L nufPsf] cj:yfdf &–* k6s;Dd 3fF; sf6g ;lsG5 .  k|lt x]S6/ cf}ift xl/of] 3fF; !@))–!%))SjL06n;Dd pTkfbg x'G5 .
  • 28. -v_xl/of] 8fn] 3fF; afv|fsf] nflu aif}{e/L xl/of] 3fF; pTkfbg u/L v'jfpg ;s]sf] v08df dfq xfdLn] ;f]r] cg';f/sf] pTkfbg k|fKt ug{ ;lsG5 . afv|fsf] cfxf/f k"lt{ ug{df xl/of] 8fn] 3fF;sf] of]ubfgnfO{ dxTjk"0f{ dflgG5 . afv|fsf] nflu pkof]uL 8fn] 3fF;x?df 6f+sL, sf]O{/fnf], s'6ld/f], as}gf, a8x/, b'lwnf], v;|', vGo', k}o"+, baba], :ofnkm''';|f], O{lkn O{lkn, lrp/L, afF; cflb kb{5g . oL 3fF;x? cfnL, sfGnf, kfvf] tyf v]/ uPsf] hldgdf nufO{ xl/of] 8fn] 3fF; pTkfbg ug{ ;lsG5 . -u_bfgf–  afv|fnfO{ kf7fkf7Lsf] :6f6{/÷qmLk cfxf/f, x's{g] /f;g /lkmlg;/ bfgf u/L ltg lsl;dsf] bfgf k|of]u ul/G5 .  dfpsf] ljuf}tL b"w 5'6fP kl5 kf7fkf7LnfO{ qmLk cfxf/f # dlxgf;Dd v'jfO{G5 .  x's{bf] kf7fkf7LnfO{ !%s]=hL= tf}n k|fKt ubf{;Dd x's{g] /f;g v'jfO{G5 .  kf7fkf7Lsf] tf}n !% s]=hL= ePkl5 lkmlg;/bfgf v'jfO{G5 .  pd]/ / zf/Ll/s cj:yf cg';f/afv|fnfO{ cfxf/fsf] Joj:yf ug'{ kb{5 .  ;fwf/0ftof afv|fnfO{ zf/Ll/s tf}nsf] ! k|ltztn] ;Gt'lnt bfgf lbg' kb{5 .  Jofpg] /JofPsf] dfpnfO{ b}lgs @%)b]lv $))u|fd ;Gt'lnt bfgf v'jfpg' kb{5.  v;LnfO{ b}lgs !%)b]lv @%)u|fd;Dd b}lgs ;Gt'lnt bfgf v'jfpg' kb{5 t/a9L bfgf ePdfz/L/df af];f]sf] dfqf a9b5 .  aLp af]sfnfO{ b}lgs #))b]lv%))u|fd;Dd ;Gt'lnt bfgf v'jfpg' kb{5 .
  • 29. afx|}dlxgf xl/of] 3fF; pknAwug]{ tl/sf 3fF; afnLsf] gfd aLp 5g]{ ;do aLpsf] dfqf k|lt x]S6/ - x]=_ 3fF; sf6g] ;do xl/of] 3fF; pTkfbg - x]=_ l6cf];]G6L(Teosenti) r}q– a}zfv #) – $) s]=hL= aLpm 5/]sf]^) – &% lbgkl5 *)–*%6g af]8L (Cowpea) r}q– a}zfv @) – @% s]=hL= aLpm 5/]sf]^) lbgkl5 @) –#) 6g ds} (Maize) h]i7– c;f/ @% – #) s]=hL= 5/]sf]^) lbgkl5jf 3fF;sf] prfO{ @lkm6eGbf a9L ePkl5 #% –$) l6g al;{d (Berseem) c;f]h – sflt{s @)– @% s]=hL= klxnf]sl6Ë aLpm 5/]sf] @ dlxgfkl5 / To;k5!÷! dlxgfsf] km/sdf !))– !@)6g h}(Oat) sflt{s – d+l;/ *_ – !)) s]=hL= klxnf]sl6Ë aLpm 5/]sf] @ dlxgfkl5 / To;kl5!÷! dlxgfsf] km/sdf %) –^) 6g n';g{(Lucern) -ax'jlif{o #÷$ jif{;Dd_ sflt{s – d+l;/ !% – @) s]= hL= klxnf]sl6Ë ^) – &%lbgkl5 ^% –*) 6g g]lko/ (Napier) h]i7– c;f/ !)– !@xhf/ 6'j|mf -;]6;_ /f]k]sf]@ – # dlxgfkl5 #)) 6g :6fOnf] (Stylo) a}zfv – h]7 % s]=hL= klxnf]sl6Ë @ – @=% dlxgkl5 %) –^) 6g
  • 30. -3_ le6fldg / ldg/n–  afv|fnfO{ le6fldg P, 8L, O{ sf] cfjZostf kb{5 .  le6fldg P xl/of] 3fF;kft / ds}af6, le6fldg O{ ux'+, ux'+sf] rf]s/, cGg/ xl/of] 3fF;kftaf6 / le6fldg 8L ;"o{sf] ls/0faf6 pknJwx'g ;Sb5 .  afv|fnfO{ SoflN;od, km:kmf]/;,tfdf, kmnfd, h:tf, sf]jfN6 / cfof]l8gsf] sdL x'g ;Sb5 .  afv|fdf SoflN;od / km:kmf]/;sf] sdLn] x88L sdhf]/ x'G5 /tfdf, kmnfd /sf]jfN6sf] sdLn] /utsf] sdL x'g ;Sb5 .  bfgfdf x88Lsf] w"nf] jf l;kLsf] w"nf] ld;fP/ v'jfpgfn] SoflN;od / km:kmf]/;sf] sdL x'glbb}g .  le6fldg / ldg/n ldS:r/x? ahf/df lsGg kfO{G5 .
  • 31. pd]/ / cj:yf cg';f/ afv|fsf]x]/rfx ev{/ hGd]sf] kf7fkf7Lsf] x]/ rfx–  hGdg] lalts} gfssf] hfnf] x6fO{ lbg' k5{ .  gfO{6f]df l6Gr/ cfof]l8g jf l6Gr/ a]Ghf]O{g nufO{ lbg' k5{ .  ev{/hGd]sf] kf7fkf7LnfO{ & lbg;Dd dfpsf] ljuf}tL b"w v'jfpg' kb{5 h;n] ubf{ kf7fkf7Ldf /f]u k|lt/f]wfTds Ifdtfsf] ljsf; x'G5 .  ljuf}tL b"w lbgsf] # k6s;Dd v'jfpg' kb{5 . Jofpg] dfpsf] x]/ rfx–  Jofpg' eGbf sl/a ! xKtf cufl8 Jofpg] 7fpFdf g/d ;f]Q/sf] Joj:yf u/L a]Un} /fVg' kb{5 .  ule{0fL afv|fnfO{ s'6g], nv]6g] ug'{ x'+b}g .  ule{0fL afv|fnfO{ k|z:t kf]lifnf] 3fF; / dfp x]/L b}lgs @%) b]lv#)) u|fd;Dd;Gt'lnt bfgf lbg' kb{5 .  Jofpg' eGbf sl/a !% lbg cufl8 h'sfsf] cf}iflw v'jfpg' kb{5 .
  • 32. JofPsf] dfpsf] x]/rfx–  JofPsf] dfpnfO{ Gofgf] 7fpFdf /fvL dg tftf] vf]n] lbg'kb{5 .  JofPsf] dfpnfO{{ k|z:tkf]lifnf] 3fF; vfg lbg'kb{5 .  JofPsf] @÷#kl5af6 dfp x]/L b}lgs #)) b]lv $)) u|fd;Dd ;Gt'lnt bfgf lbg' kb{5 . aLp af]sfsf] x]/ rfx–  aLp af]sfnfO{ k|z:t;kmf kfgL / kf]lifnf] xl/of] 3fF; v'jfpg' kb{5 .  af]sfnfO{ k|hggsf] nflu k|of]u u/]sf] cj:yfdf yk bfgf v'jfpg' kb{5 .  ^.^ dlxgfdf gfDn] / h'sfsf] cf}iflw v'jfpg' kb{5 .  jLp af]sfnfO{ $ jif{ gf3]kl5 aLpsf] nflu k|of]u ug'{ Tolt pko'Qm x'+b}g .  af]sfnfO{ df]6f] x'g lbg'x'+b}g /;+w} km'lt{nf] agfO{ /fVg' k5{ .  af]sfsf] v'/sf] lgoldt x]/ljrf/ ug'{ kb{5 .
  • 33. vf]/ Joj:yfkg  afv|fsf] vf]/ agfp+bf ;'Vvf,kfl/nf] / xfjf v]Ng] 7fpF 5gf}6 ug'{ kb{5 .  vf]/ agfp+bf hldgaf6 sl/a ! ld6/ cUnf] x'g] u/L agfpg' kb{5 .  afv|fsf] hft, ln+u, pd]/, 7fpFsf] prfO{ / xfjfkfgLsf] cfwf/df vf]/sf] ;fO{hs]xL km/s x'g ;S5 .  vf]/sf] e+'O{ tof/ ubf{ sf7 jf af+; k|of]u u/L a8sf}+nf ;lhn} l5g]{ u/L 6fF8 agfpg' kb{5 .6f+8sf] Kjfn w]/} 7"nf ePdfv'66f l5/]/ ef+lrg ;S5 .  ev{/hGd]sf] kf7fkf7L, afv|f, Jofpg] dfp / af]sfnfO{ a]Unfa]Un]} vf]/df /fVg' kb{5 .
  • 34.  afv|fsf] pd]// cj:yf cg';f/cfjZos kg]{ cg'dflgt 7fpFM –# dlxgf;Ddsf] kf7fkf7LnfO{ !kmL6 nDafO{ ! kmL6 rf}8fO{ 7fpF rflxG5 . –& kmL6 nDafO{ / ^ kmL6 rf}8fO{ ePsf] 7fpFdf !)j6f;Dd kf7fkf7L /fVg ;lsG5 . –k7]u|LnfO{ # kmL6 nDafO{ / @ kmL6 rf}8fO{ ePsf] 7fpF rflxG5 . –jo:s afv|fnfO{ ;/b/% kmL6 nDafO{ / $ kmL6 rf}8fO{ 7fpF rflxG5 . –dfp afv|fnfO{ ^ kmL6 nDafO{ / % kmL6 rf}8fO{ 7fpF rflxG5 . –jo:s af]sfsf] nflu * kmL6 nDafO{ / & kmL6 rf}8fO{ 7fpF kb{5 . –@%kmL6 nDafO{ / !% kmL6 rf}8fO{ ePsf] 7fpFdf @) uf]6f;Dd afv|f kfNg ;lsG5 . lkm8/ / kfgLsf] efF8f] –  vf]/df bfgf / kfgL vfg] efF8f]sf] Joj:yf x'g'kb{5 .  afv|fsf] 3f+6L tGsfP/ 3fF; vfg] afgLx'g] x'Fbf 3fF; e'm08fP/ Vjfpg] Joj:yf ug'{ kb{5 .  3fF;v]/gkmfnL /fd|/L vfgsf] nflu 6f6gf] agfO{ lbg'kb{5 .
  • 35. k|hgg Joj:yfkg k|hgg l j lw–  a9Lkf7fkf7Llbg], :j:y / 7"nf];fO{hsf:yfgLoafv|fx?5gf}6u/Lk|hgg u/fpg'kb{5.  k|hgg of]Uo afv|fnfO{ k|hggu/fpFbfpGgt hftsf]af]sfk|of]uug'{ kb{5.  @% b]lv#) uf]6fafv|fsf]nflu Pp6faLpaf]sfk|of]uug{;lsG5 .  aLpaf]sfsf]pd]/^ b]lv &aif{sf]eP kl5 k|hggsf]nflu k|of]u ug'{ x'+b}g.  dfpafv|fnfO{%÷^ j]tkl5pTkfbgIfdtfx]/Lx6fpg'kb{5.  glhssf]gftfkg]{afv|f/ af]sfljr slxn]klg k|hgg u/fpg'x'+b}g .  pd]/gk'usf]k7]u|L / af]sfnfO{k|hggsf]nflu k|of]uug'{ x'Fb}g .  afv|fsf] Ct'sfnrqm @) lbgsf] x'G5 / o;n] af]sfvf]Hg] ;do@ b]lv# lbg;Dd /xG5.  afv|fn] af]sf vf]h]sf] bf];|f] lbgdf af]sfl;t ld;fpg' k5{.  afv|fn] af]sf vf]h]df– s/fO{ /xg], ;'t /ftf] x'g] / ;'lGgg], ;]kkmfNg],csf]{afv|faf]sfdflyr9g], vfg dggug]{ nI0f b]vfpF5.  afv|fsf]ue{wf/0fcjlw !$*b]lv !%@lbg -;/b/ !%) lbg_sf]x'G5 .
  • 36. k|hggsf] nflu5gf}6 ljlw kf7fkf7Lsf]5gf}6–  x]bf{ :j:y, km'lt{nf] / rgfvf] x'g'k5{ .  /fd|/L 3fF;, bfgf tyf kfgL vfg] x'g'k5{ .  xnSs a9]sf] tyf ayfgdf jf h'DNofxf ;fyL eGbf xnSs a9]sf] x'g' k5{ .  z/L/sf] s'g} klg c+u e+u gePsf] jf ljs[lt gePsf] x'g'k5{ .  /fd|f] pTkfbg lbg] dfp tyf h'DNofxf kf7fkf7L Jofpg] dfps]f ;Gtfg x'g'k5{ .
  • 37. k7]u|Lsf] 5gf}6–  x]bf{ :j:y, km'lt{nf] / rgfvf] x'g'k5{ .  :yfgLo xfjfkfgLcg';f/ kfNg;lsg] x'g'k5{ .  ^ dlxgfsf] pd]/df sl/a !% s]=hL=;Dd tf}n ePsf] x'g'k5{ .  v'§f 5f]6f], df]6f], uw{g 5f]6f] / 7"nf z/L/ ePsf] x'g'k5{ .
  • 38. dfpafv|fsf]5gf}6–  /fd|/L 3fF;, bfgfkfgL vfg] / pu|fpg] x'g'k5{ .  :j:y, km'lt{nf] / rgfvf] x'g'kg]{ x'g'k5{ .  e/;s h'DNofxf kf7fkf7L kfpg] x'g'k5{ .  /fd|f]tf}n k'u]sf]kf7fkf7LhGdfpg]] / x'sf{pg] x'g'k5{ .  @ aif{df # k6s;Dd Jofpg] x'g'k5{ .  kf7fkf7L gt'xfpg]/ k6s k6s plN6g] ;d:ofgePsf] x'g'k5{ .
  • 39. afv|fs[lqduef{wg  af]o/, af/a]/L / hd'gfkf/L af]sfsf] jLo{{ k|of]u u/Lcf=j= @)&)÷@)&!df g]kfndf klxnf] k6s afv|fdf s[lqd uef{wfg -s[=u_ ug]{ sfo{ z'? ul/Psf] xf] .  To;kl5 /fli6«o kz' k|hgg s]Gb|, kf]v/fn] ef/tsf] k'0f] -k'gf_af6 af]sf lemsfO{ ;f]sf] jLo{{af6 hd]sf] jLo{{pTkfbg u/Ls[u sfo{nfO{ lg/Gt/t lbFb} cfPsf] 5 .  pQm s]Gb|n] af]o/, ;fgfg, hd'gfkf/L, af/a]/L hftsf af]sfaf6 pTkflbt jLo{{af6 hd]sf] jLo{{ pTkfbg u/L ljt/0f ub}{ cfPsf] 5 .  xfn ls;fgsf nflu aLp lahg nufot ljleGg ;+3 ;+:yfx?n] ljb]zaf6 pGgt af]sfx? / hd]sf] jLo{{ lemsfO{ afv|fdf s[lqd uef{wfg ;]jf lj:tf/ ug]{ k|of; ul//x]sf 5g  afv|f s[lqd uef{wfg ;]jf ;~rfng ug]{ lgsfox?M -s_ lhNnf kz';]jf sfof{no÷kz' ;]jf s]Gb|x? -v_ afv|f ljsf; kmfd{x? -u_ afv|f cg';Gwfg s]Gb| -3_ ;fd'bflos kz' k|hgg s]Gb|x?
  • 40. aLp af]sf 5gf}6–  slDtdf @ j6f kf7fkf7L hGdfpg] dfpsf] ;Gtfg x'g'k5{ .  xnSs a9]sf], :j:y, km'lt{nf], rgfvf], alnof] x'g'k5{ .  hftLo u'0f k|i6 b]lvg] x'g'k5{ .  rf}8f 5ftL ePsf], alnof] v'6f ePsf] / rf/} v'6fn] a/fa/ 6]Sg] x'g'k5{ .  b'a} c08sf]if a/fa/ ePsf] x'g'k5{ .  !@ dlxgf b]lv sl/a $ aif{sf] pd]/ ePsf] x'g'k5{ .  xf8gftf gkg]{ x'g'k5{{ .  w]/} b'Anf] jf df]6f] x'g'x+b}g .
  • 41. :jf:Yo Joj:yfkg afvfkfngdf :jf:Yo Joj:yfkg Ps k|d'v kIf xf] . :j:y afv|faf6 dfq ;f]r] cg';f/ pTkfbg lng ;lsG5 h;n] ubf{ Joj;fo kmfO{bfd"ns x'G5 . :j:y ?kdf afv|fkfng ug{nfO{ afv|fsf] :jf:Yodf cfpg] ljleGg ;d:ofx? af/] hfgsf/L lng' cfjZos x'G5 . /f]uL / lg/f]uLdf leGgtf– lg/f]uL /f]uL  k'mlt{nf]/ z/L/x[i6k'i6x'g] .  b''Jnf],emf]qmfP/a:g] .  3fF;,bfgfkfgL/fd|/Lvfg] / pu|fpg].  dg nufP/gvfg]/ gpu|fpg].  cf+vfrlDsnf],sfgxNnfpg].  cf+;'sr]/faufpg]/ sfg nqfpg].  /f}+Psgf;sf]x'g] / 5fnfrlDsnf]x'g].  5fnfkm';|f],v;|f]x'g] / /f}+7f8f]x'g] .  y't'gf]/l;nf] x'g].  y't'gf];'Vvf x'g], gfsaf6l;+ufg aUg] .  a8sf}+nf,lk;fjdfv/faLgb]lvg] .  5]g]{/ lk;fjug{dfsl7gfO{x'g].  pd]/cg';f/ zf/Ll/sa[l4x'g] .  ga9g], df;'gnfUg], Vofp6].  3fF; tyfbfgf/fd|/LrkfP/vfg] .  vfgg;Sg], d'vdf 3fp/ vl6/f x'g] .  z/L/df3fprf]6gePsf] .  nË8fpg]jf lx+8gdg gug]{ .  ayfgdfldn]/a:g] .  ayfgaf6cnu a:g dgug]{.
  • 43. cf}iflw k|of]u ug]{ tl/sf–  d'vaf6.  ;'O{af6.  z/L/sf]aflx/LefudfnufP/.  kf7]3/df;'O{ lbP/.  cf+vf,gfs,d'v,sfgdfdnxd/ emf]ncf}iflwnufP/. v ; Lkfbf{ x'g] kmfO{bfx? –  v;L kf/]sf]af]sf÷y'df;/n/ zfGt:jefjsf]x'G5 .  df;'sf]pTkfbg/ u'0f:t/dfa[l4x'G5 .  xf8gftfk|hggx'gjf6/f]lsG5.  v;L, kf7Ltyfdfp;+u}r/fpg;lsG5 .  sd;nvfnsf kz'x?sf] ;+Vofdf a[l4 x'g kfpF+b}g .  kf7fnfO{ sl/a@ dlxgfsf] pd]/df v;Lkfg'{ kb{5.  v;L kf/]sf]kf7fnfO{!@–!*dlxgfsf]pd]/dflaqmLug'{ pko'Qmx'G5.
  • 44. afv|fsf] :jf:Yo ;d:of / /f]ux? afv|fx?nfO{ ljleGg lsl;dsf afXo k/lhjL, cfGtl/s k/lhjL, c;+qmfds / ;+qmfds /f]ux? nfUg] x'Fbf afv|fkfns s[ifsx? hlxn] klgo; k|lt ;hu /xg cfjZos b]lvG5 . != kfrg k|0ffnLsf; d:ofx? -s_ ckr–  kfrg k|s[ofdf u8a8 x'g' cyjf vfPsf] s'/f gkRg' g} ckr xf] .  a9L k|f]l6g ePsf] bfgf jf s'lxPsf] jf 9';L k/]sf] bfgf a9L vfPdf jf bfgfsf] u'0f:t/ PSsf;L kl/jt{g ePdf ckrsf] ;d:of x'g ;Sb5 .  la/fdL kz'n] emf]qmfpg], vfg dg gug]{, gpu|fpg] / k]6 km'Ng]x'G5 .  lb;f gx'g] jf sd x'g] / lk;fasd ug]{ ub{5 .  kz' ;]jf k|fljlwssf] ;Nnfx cg';f/ ;dodf g} pkrf/ ug'{ kb{5 .
  • 45. -v_ c?rL–  afv|fsf] :jf:Yodf c;fdfGo l:ylt pTkGg ePsf] s'g} klg cj:yfdf c?rLx'g ;S5 h:t}M –d'vdf 3fp ePdf. –d'vsf efux?df kIf3ft ePdf. –cfGtl/s k/lhjL nfu]df . –;+qmfds /f]u nfu]df . –3fF;kft gdL7f] ePdf. –vlgh nj0fsf] sdL ePdf. -u_ k]6 k'mNg] –  eF'8L leq cTolws xfjf pTkGg eO{aflx/ lg:sg g;s]sf] cj:yfdf k]6 km'Nb5 .  w]/} kf]lifnf] 3fF; jf a9L cGg jf u]8fu'8L vfPdf x'G5 .  ljiffn' emf/kft vfPdf x'G5 .  k]6 km'n]df kz'56k6fpg], ;f; ufx|f] u/Lkm]g]{ / a]nfa]nfdf s/fpg] ub{5 .  k]6 9fl8Psf] b]lvG5 /afofFk§L lxsf{pFbf 8ofd 8ofd cfjfh cfp+5 .  kz' ;]jf k|fljlwssf] ;Nnfxcg';f/;dodfg} pkrf/ ug'{ kb{5 .
  • 46. -3_ 5]/f}6L–  5]/f}6L /f]u geO{ laleGg sf/0fx?af6 -a9L s'lxPsf] jf 9';L k/]sf] bfgf jf ljiffn' emf/ kft vfPdf jf cfGtl/s k/lhjL jf hLjf0f', laiff0f' cflb_ kfrg k|0ffnLdf kg]{] ;d:of xf] .  5]/f}6L nfu]df afv|fn] l5gl5gdf kftnf] lb;f ub{5 .  dnåf/, k'R5/ / of]gLdf lb;f 6fFl;Psf] x'G5 .  kz'sf] glhs} hfg] xf] eg] k]6 s/fPsf] cfjfh cfp+5 .  kz' ;]jf k|fljlwssf] ;Nnfx cg';f/ ;dodf g} pkrf/ ug'{ kb{5 .
  • 47. @= k|hggk|0ffnLsf;d:ofx? -s_ afv|fdfafFemf]kg afv|fx?df uef{wfggx'g'jf l9nf] uef{wfgx'g'nfO{af+emf]kgelgG5 . k|hggcËdf u8a9L, w]/} df]6f] ePdf, xfdf]{gsf] u8a9L, aflx/L jftfj/0f, ;+qmfds /f]u, le6fldg, ldg/nsf] sdL / Joj:yfkgdf sdhf]/Lsf] sf/0fn] af+emf]kgx'G5 . afv|f w]/} ;do;Dd yf/f] /xg] jf ue{{wf/0fgx'g]jf af]]sf gvf]Hg] x'G5 . Ps k6s JofO{ ;s] kl5 w]/} nfdf] ;do kl5 dfq af]sf vf]Hg] tyf jfnLhfG5 . kz' k|fljlwssf] ;Nnfxcg';f/ le6fldg,ldg/n, ;Gt'lntbfgf / xl/of]3fF; v'jfpg' kb{5 .
  • 48. #= k/hLjLaf6x'g] ; d:of t yf /f]ux? afXo k/lh j L– afxok/lhjLx? -plkof+ / h'd|f_n]z/L/sf] aflx/L efudf a;]/ /ut r';L z/L/nfO{ sdhf]/ agfp+5 . afv|fx? lj:tf/} b'Jnfp+b} hfG5 / pTkfbgdf sdL cfp+5 . o;/L k/lhjLx?n] cfqmd0f u/]sf] 7fpdf afv|fn] af/Daf/ sGofpg] ub{5 . ;dodf lgoGq0f / pkrf/ gu/] 5fnfdf3fpv6L/f e};d:ofx'g] ePsf] n] kz' ;]jf k|fljlwssf] ;xof]udf afXo k/ lhjL lgoGq0fsf] nflu cf}iflw tyf ljiffbL k|of]u ug]{ jf afv|fx?nfO{l8lkªug'{ kb{5. -s_ n' t f]  n'tf]sf]z'Idls6f0f'-dfO{6_n]5fnfleq k|j]z u/L];d:ofpTkGgug]{]ub{5.  k/lhjLn] 5fnf leq a;]/ 3fp agfpg] ePsf]n] 5fnf lrnfpg], /ftf] x'g], kmf]sf lg:sg], kmf]sf kfs]/ km'6g], 5fnf v;|f] eP/ kfk|f lg:sg], /f}+emg]{ub{5.  n'tf]nfu]sf]afv|fn]vfg dg gug]{, b'Anfpb} hfg]/ zfl//Lstf}n36g]ub{5.
  • 49.  afv|fdf n'tf] nfu]sf]] yfxf kfpgf ;fy kz' ;]jfk|fljlwssf] ;xof]u lnO{ /f]syfd / lgoGq0fsf] k|efjsf/L pkfox? ckgfpg' kb{5 .  afv|fsf] vf]/nfO{ lgoldt ;/;kmfO{ ug'{ kb{5 . - v_ l8kLª -afXok/lh j L dfg]{ l j iffbL 3f]ndf kz'x?nfO 8'jfpg] k|lqmof_ afxo k/lhjL lgoGq0f ug{sf] nflu l8kLª -kz'x?nfO{ k/lhjL dfg]{ ljiffbL 3f]ndf 8'jfpg] k|lqmof_ Pp6f Jojxfl/s tyf sd vlr{nf] pkfo xf] . aif{sf] @ k6s vf; u/L r}q / cflZjg dlxgfdf l8kLª ug'{ /fd|f] x'G5. l8kLªubf{Wofglbg'kg]{s'/fx?–  df};d;kmf ePsf] jf3fdnfu]sf] lbgdf l8kLª ug'{ kb{5.  l8kLª ug'{ cufj}afv|fx?nfO{ k|ofKt kfgL lkpg' lbg' kb{5.  ueL{0fLdfpx?nfO{;fjwfgLk"j{sl8kLªu/fpg'kb{5.  l8kLªu/fpFbf;do;dodflaiffbLo'St3f]nnfO{rnfO{ /fVg' kb{5.  l8kLªu/fp+bfslDtdfcfwfldg]6;Dd8'jfpg' kb{5.  l8kLªkl5 afv|fsf]z/L/af6ljiffbLo'QmkfgLgts]{;Ddr/gdfk7fpg'x'+b}g.  l8kLªsfo{;s] kl5af+sL/x]sf]ljiffbLemf]nnfO{glhs} vf8nvgL k'/Llbg'kb{5.  l8kLªsfo{kz';]jfk|fljlwssf];xof]udfug'{kb{5. l8lkª ug]{ kf]v/L
  • 50. cfGtl/s k/lhjL– afv|fsf]cfGtl/s k/lhjLn]]afv|fsf]z/L/leq /x]/ afv|fn]] vfPsf] kf}li6s kbfy{ tyf /ut cflb vfO{ z/L/nfO{ gf]S;fgL k'¥ofp+5 h;n] ubf{ afv|fsdhf]/x'g'sf];fy}pTkfbg;d]t 36b5.  uf]nf]h'sfn]afv|fsf]z/L/leqcfGb|f,k]6df a;Lz/L/nfO{gf]S;fgk'¥ofp+g]ub{5.  vfgdg ub}+gjf 5fg]/ dfqvfg]] / la:tf/} b'Jnfp+b}hfg]ub{5.  kftnf]tyfb'u{lGwtlb;f ug]{{/ slxn]sf+lx lb;fuf]6fkg]{ub{5.  k]6km'Ng],a9Lltvf{pg]/ /f}+emg]{ ub{5.  vf]/sf];/;kmfO{dfWofglbg' kb{5.  kz';]jf k|fljlwssf];Nnfxcg';f/ ^÷^ dlxgfdf h'sfsf]cf}iflwv'jfpg] ug'{ kb{5.
  • 51. h'sfsf]hLjg rqm /f]uLsf] lb;f;+u} h'sfsf] k'mn aflx/ cfp5 . oL k'mnaf6 pko'Qm jftfj/0fdf aRrf - nfef{_ lg:sG5 / 3fF;df 6f+l;P/ a:5 . :j:y kz'n] h'sfsf] aRrf ;lxtsf]] 3fF; vfPdf 3fF;;+u} h'sfsf] aRrf afv|fsf] k]6df k'Ub5 / Toxf+ ljsl;t e} jo:s x'G5 . o:tf h'sfx?sf] ;+Vof k]6df w]/} ePkl5 /f]usf] nIf0f b]vf kb{5. afvf|df uf]nf] h'sfsf] pkrf/÷lgoGq0f ug{ lgDgadf]lhd h'sfsf] cf}iflw v'jfpg] ug'{ kb{5M  aiff{ofd z'? ePsf] ! dlxgfkl5 cna]G8fhf]n jf d]a]G8fhf]n h:tf cf}ifwL!dfqfv'jfpg]  To;sf] !—!=% dlxgfkl5 csf]{ ! dfqf cf}ifwLv'jfpg]  To; kl5 sflt{s dlxgfsf] cGolt/ csf]{ ! dfqfcf}ifwLv'jfpg]
  • 52. - v_ gfDn] -df6]_  gfDn]sf]k/lhjLn]sn]hf]dfc;/ ub{5.  /f]uLn]dg nufP/gvfg] jf5fgL5fgLvfg] / ;'Vvf a:t' vfgdg ub{5.  lj:tf/}b'Jnfp+b}hfg],Rofk';'lGgg] / 5fnfkm';|f]x'g]] ub{5.  z'?dfslJhot eP klg kl5uP/ b'u{lGwtkftnf] 5]g]{ ub{5.  vf]/sf];/;kmfO{dfWofglbg' kb{5.  kz';]jf k|fljlwssf];Nnfxcg';f/ ^÷^dlxgfdf -c;f]h/ r}qdf_gfDn]/f]ula?4cf}iflwv'jfpg] ug'{kb{5.  cf}iflwv'jfpFbf lgDgcf}ifwLk|of]uug{ ;lsG5M -s_clS;snf]hfgO8–!%ld=ln=u|f=÷s]=hL=zfl//Ls tf}n cg';f/ -v_/]kmf]s;fgfO8– &=% ld=ln=u|f=÷s]=hL= zfl//Ls tf}ncg';f/ -u_ cna]ghf]n–!%ld=ln=u|f=÷s]=hL=zfl//Ls tf}ncg';f/
  • 53. gfDn]sf] hL jg rqm jo:s gfDn]sf] k/lhjLn] sn]hf]df a;]/ k'mn kfb{5 . Tof] k'mn afv|fsf] lb;fjf6 aflx/ lg:sG5 / xl/of] lr;f] 7fpFdf ljsf; e} k'mnjf6 aRrf aflx/ lg:sG5 . o;/L aflx/ lg:s]sf] gfDn]sf] aRrf z+v] sL/f leq k;]/ c? ljsl;t x'G5 . To;kl5 z+v] sL/faf6 aflx/ lg:s]/ lr:ofg tyf kfgL ePsf] 7fpFsf] 3fF;kftdf 6f+l;P/ a:b5 . o;/L a;]sf] cj:yfsf] gfDn] sf] aRrfnfO{ afv|fn] 3fF;l;t vfof] eg] k]ml/ afv|fsf]] z/L/ leq k'u]/ x's{G5 . o;/L gfDn]sf]] hLjg rqmrln/xG5. pkrf/ //f]s yfd ug]{ tl/sf  o;}n]z+v]ls/fsf]lgoGq0f ugf{n] afv|fdf gfDn] /f]u lgoGq0f ug{ ;lsG5 .  kfgLhDg]÷l;d;f/dfafv|fr/fpg' x'Fb}g.
  • 54. -u_ lkmQ] h'sf  cfGb|fdfkfO{g]of]h'sfv08 v08k/]sf]]lkmQfcfsf/sf]]/ ;]tf]/Ësf]x'G5.  /f]uLafv|fn]vfgdg gug]{],b'Jnfp+b}hfg],/Qm cNktfx'g]/ kftnf]lb;f ug{]ub{5.  /f]uLsf] lb;faf6 eftsf] l;tf h:tf lkmQ] h'sfsf v08x? aflx/ lg:sg] ub{5.  s]lx lkmQ] h'sf s's'/af6 afv|fdf ;g]{ ub{5 . o:tf h'sfaf6 u|l;t s's'/sf] lb;fl;t n;k; ePsf] 3fF;kft afv|fn] vfPdf afv|fsf] k]6df 3fF;;+u} h'sfsf km'nx? klg k]6df k'Ub5g . k]6df k'u]sf h'sfsf] km'nx?af6 aRrfx? lg:sG5g / ltgLx? /utsf] dfWodaf6lubLdf k'Ub5g.  h'sfsf] aRrfx? lubLdf k'u]sf] cj:yfdf afv|fn] 6fpsf] k5fl8 nfg], kmg kmg 3'Dg], slxn] 56k6fpg], slxn] zfGt eP/ j:g] / slxn]s'g}a:t'df6fpsf]6]sfpg] ub{5.  b'O{l;Ësf]ljr efudflyRof]eg] cln cln lylrG5.
  • 55. lkmQ]h'sfsf]hL jg rqm h'sfsf] k'mn ;lxtsf v08x? /f]uL kz'sf] lb;f;+u} aflx/L jftfj/0fdf lg:sG5 . c? afv|fn] r/gdf rbf{ 3fF;;+u} oL h'sfsf] km'nx? vfPdf k]6df k'Ub5 / kl5 cfGb|fdf lkmQ] h'sfsf] kfgLsf] y}nf h:tf]?kdf -l;:6_ ljsl;t x'G5g . oL lkmQ] h'sfsf] kfgLsf] y}nfsf] ;+Vofa9L ePdf nIf0fx? b]vf kb{5g. pkrf/ / /f]s yfd ug]{ t l/sf  lgsnf];fdfo8cf}iflw(Niclosadmaide) !))–!%)ld=ln= u|fd k|lt s]=hL= tf}nsf] b/n] v'jfpg] . (Praziquental)k|flhljjN6n cf}ifl w %ld=ln=u|fdk|lts]=hL=tf}nsf]b/n]v'jfpg].
  • 56. $= z'Id hLjf0f'åf/f x'g] /f]ux? -s_ lgdf]lgof–  afv|fsf]k|d'v/f]]uxf]t/k|lts'nlr;f]df};ddfkf7fkf7Ldfof]/f]ua9Lb]lvG5 .  cfGtl/s k/lhjL,9';L,hLjf0f',laiff0f'cflbsf]sf/0fn]of]/f]unfUb5.  /f]uLafv|fn]bfgfkfgLvfg dg gug]{ / emf]qmfP/a:b5.  /f]uLafv|fsf]Zjf;k|Zjf;dfsl7gfO{x'g] / 3f+6Laf6Wof/Wof/cfjfh cfp+5.  /f]uLafv|fnfO{vf]sLnfUg],Hj/f] cfpg] / gfsaf6l;++ufgaUg] ub{5.  kz'k|fljlwssf];Nnfxcg';f/ pkrf/u/fpg'k5{.  ;dodfpkrf/gu/] afv|fdg{;Sb5. - v_ afv |fsf] 5 df ; ] /f]u–  afv|fx?df;'Id hLjf0f'af6nfUg] Psk|d'v/f]uxf].  ^ dlxgfeGbf sdpd]/sfkf7fkf7Lx?of]/f]uaf6a9Lk|efljtx'G5g .  /f]uLn] nIf0fgb]vfO{ afv|fdg{ ;S5.  Hj/f] cfpg],z/L/sfFKg],emf]s|fpg]/ 3fF;bfgfkfgLgvfg]u5{.  k]6b'Vg]/ /ut ldl;Psf]uGxfpg]5]b{5.  vf]/sf]lgoldt;/;kmfO{dfWofglbg' kb{5.
  • 57.  /f]unfu]sf]z+sfnfu]dft'?Gt}pkrf/u/fpg'kb{5.  ahf/dfpknJwePdf;a}afv|fnfO{of]/f]ulj?4 vf]knufpg] Joj:yf ug'{ kb{5. %= z'Id l j iff0f'åf/f x'g] /f]ux? -s_df]xf]nf÷d'cfnf]/f]u–  laiff0f'åf/fafv|fdfnfUg]]of]/f]un]w]/}h;f]kf7fkf7Lx?nfO{ a9L;tfp+5.  of]/f]udflg;df;d]t;g{ ;Sb5.  z'?dfd'vsf]jl/k/L dl;gf ljdL/fx?lgl:sg] / kl57"nf] kmf]sfdf kl/0ftx'G5 .  kmf]sfk'm6Lvf6f]a;]sf]3fph:tf]b]lvG5 .  3fpdfvf6f]j;] kl5df;'knfPsf]h:tf]eP/ 3fpePsf] 7fp;'lGgG5 .  /f]uLafv|ftyf/f]uLn]b'liftagfPsf];fdu|Lx?l;tsf]n;k;af6 of] /f]u;b{5.  vf]/sf]lgoldt;/;kmfO{dfWofglbg' kb{5.  kz'k|fljlwssf];Nnfxcg';f/ pkrf/u/fpg'k5{. pkrf/ ug]{ t l/sf  pkrf/ ubf{ x/]s lbg 3fp 8]«l;ª u/]/ !Ü h]G;g EjfOn]6 nufpg'k5{ / &–* lbg;Dd s'g} Ps PlG6jfof]l6s k|of]u u/L cGo /f]u nfUgaf6 arfpg'k5{.
  • 58. -v_ lk=lk=cf/=/f]u– afv|fdf dxfdf/Lsf] ?kdf km}lng] lk=lk=cf/= /f]u ljiff0f'åf/f x'g] ub{5 . xfd|f] b]zdfof] /f]usf] sf/0f aif]{gL w]/} afv|fx? dg]{ ub{5 .  /f]uL afv|f tyf /f]uLn] b'lift agfPsf] ;fdu|Lx?l;tsf] n;k;af6 of] /f]u ;b{5 .  s8f Hj/f] cfpg]Ù 3fF;, bfgfkfgL gvfg]Ù emf]qmfpg] / gpu|fpg] ub{5 .  cfFvfaf6 kfgL aUg] / la:tf/} afSnf] lrk|f÷sr]/f nfUg] / gfssf] kfgL afSnf] l;+ufgdf kl/0ft x'g] ub{5 .  ;f; km]g{df sl7gfO{ x'G5 .  d'vdf 3fp x'g] / ¥ofn sf9g] ub{5 .  /f]uLn] kftnf] lb;f ug]{ jf5]g]{ /cGtdf db{5 .  vf]/sf] lgoldt ;/;kmfO{dfWofg lbg' kb{5 .  kz' k|fljlwssf] ;Nnfx cg';f/pkrf/u/fpg' k5{ .  /f]uaf6 arfpg ;dodfg} afv|fnfO{ lk=lk=cf/=/f]u la?4sf] vf]k nufpg' kb{5 .
  • 59. -u_ vf]/]t /f]u–  afv|fdf dxfdf/Lsf] ?kdf km}lng] of] /f]u ljiff0f'sf] sf/0fn] x'G5 .  s8f Hj/f] cfpg], gvfg]], gpu|fpg] / emf]qmfP/ a:b5 .  d'vleq / lha|f]df /ftf] /ftf] kmf]sf cfp+5, kl5 km'6]/ 3fpaGb5 / ¥ofn sf9b5 .  v'/sf] sfkdf 3fp x'G5 /afv|f lxF8bf nË8fpF5 .  ule{0fL afv|f t'xfp+5 / ;fgf kf7fkf7Lx? db{5g .  /f]uL afv|f tyf /f]uLn] b'lift agfPsf] ;fdu|Lx?l;tsf] n;k;af6 of] /f]u ;b{5 .  vf]/sf] lgoldt ;/;kmfO{dfWofg lbg' kb{5 .  kz' k|fljlwssf] ;Nnfx cg';f/pkrf/u/fpg' k5{ .  /f]uaf6 arfpg ;dodfg} afv|fnfO{ vf]/]t /f]u la?4sf] vf]k nufpg' kb{5 .
  • 60. afvfsf]/f]ux?lj?4nufOg]vf]kx?sf]tflnsf /f]usf]gfd vf]knufpg]dlxgf vf]ksf]dfqf-jo:s_ vf]ksf]dfqf -kf7fkf7L_ slxn]bf]xf]¥ofpg]< kLkLcf/ kmfNu'0f—r}q ! PdPn5fnfd'gL ! PdPn5fnfd'gL #—#aif{df vf]/]t a}zfv—h]i7 @PdPn5fnfd'gL ! PdPn5fnfd'gL !—!aif{df 5df;] /f]u a}zfv—h]i7 %PdPn5fnfd'gL @=%PdPn5fnfd'gL kf7fnfO{^—^dlxgfdf/jo:snfO{ !—!aif{df ljkm/ r}q—a}zfv l;of]n]5fnfdfuf]k]/ l;of]n]5fnfdfuf]k]/ ;fef/Mafv|fkfng k'l:tsf, kz' ;]jf tflnd tyf k|;f/lgb]{zgfno, @)&@ .
  • 61. Afv|fkfngdf h}ljs ;'/Iff  afv|fnfO{ vf]/df /fvL -a+w'jf u/L_ kfNg'kb{5 .  afv|fkfNg] 7fpFnfO{ /fd|/L af/aGb]h ug'{ kb{5 .  afv|fnfO{ ;kmf kfgLv'jfpg'' kb{5 .  afv|fnfO{ bfgfkfgL lbO{g] ;fdu|Lx?nfO{ ;kmf /fVg' kb{5 .  /fd|/L dnd"q ;kmf ug{ ;lsg] vf]/ x''g' kb{5 / slDtdf klg & lbgdf Ps k6s lkmg]n, r'g cflb k|of]u u/L dnd"q ;kmfug'{ kb{5.  afv|fnfO{ lgoldt ?kdf cfGtl/s k/lhjLsf] cf}iflw v'jfpg' kb{5 .  afv|fnfO{ lgoldt?kdf ;+qmfds /f]u lj?4 vf]k nufpg' kb{5 .  afv|fsf] vf]/df cgfjZos dflg;x?nfO{ hyfefjL k|j]z ug{ lbg' x'+b}g .
  • 62. clen]v Aofj:yfkg afv|fkfng ubf{ o;df nfu]sf] nufgL / To;af6 x'g]cfDbfgLsf] clen]v/fVg' cfjZos x'G5 .o;/L/fv]sf] clen]vaf6 aif{e/Ldf afv|fkfngaf6 s] slt gfkmf jf gf]S;fg eof] eGg] s'/fsf] PsLg ug{ ;lsG5 . afv |f kmfd{df /fVg' kg]{ clen] vx?  Jofpg] dfpsf] clen]v .  JofPsf] dfpsf] clen]v.  kf7fkf7Lsf] clen]v.  aLp af]sfsf] clen]v .  k|hggsf] clen]v.  bfgf 3fF;sf] clen]v.  :jf:Yosf] clen]v.  ljqmL ljt/0fsf] clen]v.  pkrf/÷vf]k nufPsf] clen]vcflb .  k/hLlj lj?4 8«]lGrË u/]sf] clen]v
  • 63. afv|fe]8f Rofªu|fx?sf] ; +Vofsf] clen] v sf] gd"gf s[ifssf] gfd / 7]ufgf M ;fn M dlxgf M kz'sf] hft M ldlt z'?sf];+Vof hlGdPsf];+Vof lsg]sf] a]r]sf] d/]sf] hDdf ;+Vof k|hgg clen] v sf] gd"gf s[ifssf] gfd / 7]ufgf M s|=;+ = afv|fsf] gfd ÷;+s]tg+ afv|fs f] hft pd]/ af]sf nfu]sf ] ldlt af]sfs f] hft / gDa/ hGd]s f] kf7fkf 7L ;+Vof x's]{s f] kf7fkf 7L ;+Vof kf7Lsf] ;+Vof kf7fsf] ;+Vof
  • 64. bfgfsf] clen] v sf] gd"gf s[ifssf] gfd / 7]ufgf M ;fn M bfgf cfk"lt{stf{sf] gfd ld;fO{PsftTjx? -cfkm}n] agfPdf_ s'g s'g kz'nfO{ v'jfO{Psf]xf] cjlw -slxn] b]lv slxn];Dd_ hDdfbfgf pkrf/ / cf}ifwLsf]clen] v sf]gd"gf s[ifssf] gfd / 7]ufgf M ldlt M ldlt pkrf/ / cf}ifwL afv|f÷e]8f÷Rofªu|fs f]klxrfg a]Rg gx'g] cjlw a]Rg gx'g] cjlw ;dfKt x'g] ldlt vf]k nufPsf] clen]vsf] gd"gf s[ifssf] gfd / 7]ufgf M l;=g+ = ldlt nufPsf]vf]ksf] gfd bf]xf]¥ofpg] ;do÷dlxgf afv|f÷e]8f÷Rofªu|fsf]klxrfg g+a/
  • 65. s[ifssf] gfd / 7]ufgf M k/ hLl j l j?4 8«]lGr Ëu/]sf] clen] v sf] gd"gf ldlt M l;= g+= ldlt 8«]lGrËdf k|of]u u/]sf] cf}ifwLsf] gfd bf]xf]¥ofpg] ;do÷dlxgf afv|f÷e]8f÷Rofª u|fsf] klxrfg gDa/ >lds e'S t fgL l jj /0fsf] gd"gf l;=g += >ldssf]] gfd k"/f 7]ufgf hGd ldlt ;Dks { g+a / tna e'StfgL lbPsf] dlxgf tna e'StfgL /sd /sd a'em] sf] ldlt a'em]s f]/ sd ;xL labfsf] clen]vM ldlt=================b]lv ======================;Dd .
  • 66. %) dfp afv|f kfngsf] nflukl/of]hgfsf] gd"gf -cw{ aw'jfk|0ffnL_ qm= ;+= ljj/0f OsfO{ kl/df0f b/ ?= hDdf nfut?= != k|hggof]Uoafv|fv/Lb ;+Vof %) %))) @%,))) @= k|hggof]Uoaf]sfv/Lb ;+Vof @ &%)) !%,))) #= v]/ lgdf{0f ;+Vof !$# !%)) @!$,%)) $= l8lkª6of+slgdf{0f ;+Vof ! %),))) %),))) %= pks/0fvr{ Psd'i6 !$# @)) @*,^)) hDdfl:y/ k"FhLnufgL %,%*,!)) klxnf]jif{sf]rfn'vr{sf]nflu cfjZos kg]{cg'dflgt /sd #,@^,#%* z'?nufgLhDdf *,*$,$%*
  • 67. ahf/ Aofa:yfkg != ;/sf/L :t/df xfn;Dd # j6f afv|fsf] >f]ts]Gb| 5g h'g lrtnfª kmfd{ -;fgg afv|f_, a'l9tf]nf kmfd{ -v/L afv|f_ / aGbLk'/afv|f cg';Gwfg s]Gb| -jf]o/, v/L, afv]/L_ hftsf afv|f x'g. @= ( j6f ;fd'bflos afv|fsf >f]t s]Gb|x? s}nfnL, ;'v]{t, bfª, kfNkf, gjnk/f;L, dsjfgk'/, l;Gw'nL, /fd]5fk / ;Kt/L lhNnfdf /x]sf 5g . #=& j6f lghL afv|fsf >f]t s]Gb|dWo] af]o/afv|fsf] nflu lrtjg -hutk'/_, wflbË -s]jnk'/_, dsjfgk'/ -a;fdf8L_, tgx'F -a/ dGHofª_ / DofUbL lhNnfdf 5geg] hd'gfkfl/sf] j|m;sf] nflu wflbË -r/f}bL_ / af/f -sf]NjL_ lhNnfdf 5g. $= xfn;Dd g]kfndf !&%a6f afv|f ;+sng s]Gb| ;~rflnt 5g / 7"nf ahf/sf] dfq ;+Vof u0fgf ug]{ xf] eg] hDdf !$) j6f kz'xf6 ahf/af6 afv|f v/Lb u/LlaqmL ePsf] kfOG5 . %= kz'kG5L ahf/ k|j4{g lgb]{zgfnosf] tYofÍ -@)&!÷)&@cg';f/b]zsf] @$ lhNnfdf dfq @)!j6f df;' k;n ;~rfng e}/x]sf] b]lvG5 . h;df af]sf÷v;L÷Rofªu|f÷e]8f aw u/L df;' laqmL ug]{ u/]sf] b]lvG5 . ^= xf6ahf/ jf ;+sngs]Gb|df tf}n dfkg ug]{ d]l;g /fvL lhljt tf}nsf] cfwf/df af]sf÷v;L v/Lb laqmL ug'{kb{5 . &= kz' 9'jfgL dfkb08cg';f/ af]sf÷afv|f÷e]8f 9'jfgL ug'{k5{ . *= xf6ahf/ jf ;+sng s]Gb|df afv|f e]8fnfO{ ;]8, kfgL / cfxf/fsf] ;d]t Joj:yf ug'{kb{5 . (=ahf/df laqmL geO{ 3/ lkmtf{ u/]sf afv|f÷e]8fnfO{ 3/sf] ayfgdf gld;fO{ &–* lbg;Dd cnu /fvL kfng kf]if0f ug'{kb{5 .