1. @#
PRODUCTIEVERPLAATSING
Themastudie
Gevolgen globalisering voor de metalektro-industrie

2. Themastudie Productieverplaatsing
Gevolgen globalisering voor de metalektro-industrie
Economisch Bureau ING
mei 2006

3. Colofon
THEMASTUDIE PRODUCTIEVERPLAATSING
Auteurs
mw. drs. A. Geerts
drs. D.J.J. Kemps
dr. F. Košelka
G.P.M. van Nieuwland
Redactie
drs. M.J.P.M. Peek
Branchemanagers ING Bank
G.P.M. van Nieuwland 020 - 652 3724
drs. D.J.J. Kemps 020 - 652 3702
Informatiemanagement
mw. I. Sievers
Cover
H. Grol, grafische vormgeving fotografie
Opmaak en druk
Papyrus B.V., Diemen
Bestellingen
www.ingbank.nl
ISBN
90-6919-163-6
© 2006, ING Bank N.V.
Overneming met bronvermelding toegestaan.
Hoewel de uitgave met uiterste zorg is samen­
gesteld, kan ING Bank N.V. voor de eventuele
a
­ anwezigheid van (zet)fouten en onvolledigheden
geen aansprakelijkheid aanvaarden. De tekst is
a
­ fgesloten op 26 april 2006.

4. Inhoud
THEMASTUDIE PRODUCTIEVERPLAATSING
Voorwoord 5
Samenvatting en conclusies 6
1. Inleiding 11
2. Globalisering, internationalisering
en productieverplaatsing 13
2.1 Definities 13
2.2 Ontwikkeling globalisering 13
2.3 Historisch perspectief internationa-
lisering industrie 16
2.4 Huidige concurrentieklimaat
(metalektro)industrie 19
2.5 Enorme uitdagingen voor de industrie 21
3. Leidraad voor de continuïteit in de
metalektro-industrie 23
3.1 Voorwaarden om te overleven 23
3.2 De methode 23
3.3 Het doel van strategie 25
3.4 Implementatie: outsourcing en
productieverplaatsing 25
4. Verplaatsing in de praktijk 27
4.1 Algemeen beeld 27
4.2 Doelstellingen productieverplaatsing 28
4.3 Locatie 30
4.4 Ontwikkelingen in de tijd 33
4.5 Welke activiteiten? 33
4.6 Ervaringen productieverplaatsing 35
4.7 Kritische succesfactoren productie-
verplaatsing 38
Bijlage 1 Geraadpleegde bronnen 41
Bijlage 2 Metalektro-industrie 45
Bijlage 3 ‘Vloek of zegen’ van globalisering 46

5. THEMASTUDIE PRODUCTIEVERPLAATSING
Reeds eerder in de reeks ING Sectorstudies zijn verschenen:
n Accountantskantoren, april 2006 n Internationale groupage, januari 2004
n Projectontwikkeling, maart 2006 n Bouwmaterialen, november 2003
n ICT, december 2005 n Touroperators en reisbureaus, oktober 2003
n Kunststofindustrie, november 2005 n Aanbieders facilitaire diensten,
n Voedings- en genotmiddelenindustrie, september 2003
n
­ ovember 2005 n Advocatuur en notariaat, juli 2003
n Themastudie waarde van flexibiliteit, n Farmaceutische groothandel en apotheken,
oktober 2005 juni 2003
n Handel in Medische Hulpmiddelen, n Ritplanning, juni 2003
augustus 2005 n Hotellerie, mei 2003
n Flexmarkt, juni 2005 n Transport logistiek “Strategisch op weg naar
n Themastudie Succesvol produceren in een beter rendement”, maart 2003
Nederland, maart 2005 n Bouw, februari 2003
n Autoretail, februari 2005 n Chemie, december 2002
n Elektrotechnische groothandel, januari 2005 n Woninginrichting, november 2002
n Themastudie woninginrichting (van aanbod- n Fysieke distributie, november 2002
naar vraagketen), december 2004 n Woningcorporaties, oktober 2002
n Gemeenten, november 2004 n Mode, oktober 2002
n Incassobureaus en gerechtsdeurwaarders­ n Verpakkingsindustrie, september 2002
kantoren, november 2004 n Transport logistiek 2002, juli 2002
n Pensioenfondsen, november 2004 n Koeriers, expres- en pakketdiensten, juli 2002
n Melkveehouderij, september 2004 n Metaalproducten- en machine-industrie,
n Financiële bemiddeling, juni 2004 juni 2002
n Sierteeltgroothandel, juni 2004 n Groothandel AGF, mei 2002
n Onderwijs, februari 2004 n Leisure deelmarkten, januari 2002
n Levensmiddelendistributie groot- en detail­ n Grafimedia, januari 2002
handel, februari 2004 n Tank Bulk vervoer, oktober 2001

6. Voorwoord
THEMASTUDIE PRODUCTIEVERPLAATSING
Voor u ligt een rapport met aanbevelingen dat Zonder de actieve participatie van de deelnemende
dieper ingaat op het dilemma van de Nederlandse ondernemers zou dit rapport niet tot stand zijn
maakindustrie: lokaal blijven produceren of de gekomen en daarvoor willen wij alle deelnemers
p
­ roductie (deels) verplaatsen naar lagelonen­ aan de rondetafelgesprekken en de interviews en
landen. betrokken ING Bank districten hartelijk ­bedanken.
De uitkomsten van dit rapport zijn gebaseerd op Het rapport is gebaseerd op ervaringen uit de
een tiental rondetafelgesprekken met Nederlandse praktijk. Wij vertrouwen erop dat de aanbevelin-
ondernemers, enkele interviews met geselecteerde gen uit het rapport ondernemers kunnen helpen
ondernemers en een telefonische enquête die bij het nemen van de noodzakelijke strategische
eind 2005 is gehouden onder ondernemers in het beslissingen en wensen hen veel succes met het
i
­ ndustriële MKB. blijven anticiperen en reageren op een snel veran-
derende wereldeconomie.
De rondetafelgesprekken werden georganiseerd
door ING Branchemanagement Industrie met als Branchemanagement Industrie van de ING Bank
gastheer de diverse ING Bank districten. Een is enthousiast voorstander van samenwerking
gevarieerde groep van ondernemers is aangescho- tussen bedrijven en faciliteert graag de uitwis-
ven aan de tafels en zonder uitzondering resul- seling van opgedane, praktische ervaringen van
teerde dit in interessante en informatieve discus- onder­nemers door middel van het organiseren van
sies met als leidend onderwerp de vraagstelling; rondetafelgesprekken. In het verlengde hiervan
gaan we de productie verplaatsen of niet? onderhouden wij graag contact met u en doen wij
een oproep om ons te benaderen om relevante
De heer J. Lobee, destijds werkzaam bij TNO issues aan de orde te stellen en te komen tot
Industrie, fungeerde als tafelvoorzitter. Om de nieuwe initiatieven met als doel bij te dragen aan
gesprekken naast de praktijk ook een meer theore- de versterking van de internationale concurrentie-
tische diepgang te geven, was dr. F. Košelka (oud positie van de Nederlandse maakindustrie.
hoogleraar High Tech Marketing Technology
Management aan Erasmus Universiteit Rotterdam) Wij wensen u veel leesplezier.
gevraagd om aan de ronde tafel gesprekken deel
te nemen. Zijn theoretische input, praktijkvoor-
beelden, maar vooral prikkelende en uitdagende ING Branchemanagement Industrie
stellingnames, zorgden voor soms emotionele Michel van Nieuwland
momenten maar ook voor een relativerende en David Kemps
soms komische noot.
Economisch Bureau ING
Anna Geerts

7. Samenvatting en conclusies
THEMASTUDIE PRODUCTIEVERPLAATSING
De gevolgen van globalisering hebben een grote verandert snel, erg snel. Opkomende landen
impact op de Nederlandse economie en met name profiteren van de ‘wet van de remmende voor-
de industrie. In Nederland hebben zich twee kam- sprong’ die opgeld doet in het Westen en maken
pen gevormd met betrekking tot dit onderwerp. een inhaalslag. Dit blijkt niet alleen het verschil
Het ene kamp is tegen verplaatsing en vindt dat in macro-economische groei, maar vertaalt zich
de voordelen van productieverplaatsing overschat ook in sterk gestegen koersen op de Midden- en
worden. Het andere kamp is ervan overtuigd dat Oost-Europese en Aziatische aandelenbeurzen. Er
verplaatsing van bepaalde activiteiten de concur- is dus echt wel wat aan de hand.
rentiepositie van Nederlandse bedrijven versterkt
en daardoor ten goede komt aan hun continuïteit. De noodzaak om in dit nieuwe en dynamische
De uitkomsten van dit rapport sluiten vooral aan speelveld de bedrijfsstrategie te herzien, met
bij deze laatste visie. Bovendien komt uit zowel inbegrip van productieverplaatsing is dus onont-
de georganiseerde rondetafelgesprekken met koombaar. De gevolgen van globalisering zijn zo
ondernemers uit de metalektro-industrie als de groot en manifesteren zich zo snel dat alle bedrij-
enquêteresultaten nadrukkelijk naar voren dat ven op deze nieuwe uitgangspositie zullen moeten
productieverplaatsing niet alleen samenhangt met inspelen, voor zover ze hier nog niet mee bezig
lage lonen. Steeds vaker ligt het betreden van snel zijn.
groeiende afzetmarkten en het verkrijgen van toe-
gang tot beter opgeleid personeel aan deze keuze Metalektro loopt voorop met productieverplaatsing
ten grondslag, vooral als sprake is van een eigen Uit de enquêteresultaten blijkt dat meer dan de
buitenlandse vestiging. helft van de ondernemers in de metalektro-indu-
strie al uitbesteed aan bedrijven in het buitenland
‘Sense of Urgency’ hoog en bijna eenderde een eigen buitenlandse vesti-
Door het einde van de koude oorlog, de liberali- ging bezit. Hiermee is de metalektro-industrie
satie van de wereldhandel en financiële markten aanzienlijk internationaler georiënteerd dan de
en de doorbraak van internet is er een wereld rest van de industrie. Bovendien maken onder­
ontstaan waarin nagenoeg elk product of zake- nemers in de metalektro relatief vaak gebruik van
lijke dienst over ter wereld kan worden ingekocht. verder weg gelegen lagelonenlanden.
De concurrentie, maar ook de marktmogelijk-
heden bevinden zich niet meer letterlijk ‘om de Welvaartsstaat ter discussie
hoek’ maar zijn in alle uithoeken van de wereld Een vraag die vaak opkwam tijdens de rondetafel­
te vinden. Door de opkomst van de economieën gesprekken ging over het in stand houden van
in Rusland, Midden- en Oost-Europa, Latijns onze welvaartsstaat. Blijft Nederland in staat de
Amerika en Azië (vooral China en India) zijn er internationale concurrentie het hoofd te bieden
3 miljard meer mensen actief aangesloten op de zonder te tornen aan het sociale vangnet? Deze
wereldeconomie! keuze hangt samen met de politieke en publieke
bereidheid om de verworven rechten van onze
Steeds meer MKB bedrijven worden multina- verzorgingsstaat ter discussie te stellen. In hoe-
tionals. Het speelveld is de wereld en de wereld verre nemen we genoegen met een mindere kwali-

8. THEMASTUDIE PRODUCTIEVERPLAATSING
teit van leven (minder vrije tijd, meer risico’s) en afscheid wordt genomen van processen met
accepteren we meer eigen verantwoordelijkheid een lage toegevoegde waarde;
van de burger? Onze arbeidsproductiviteit per uur n lagere kosten middelen vrijmaakt om bij
is nog steeds hoog. Zijn we echter ook bereid om v
­ oorrang in RD te investeren;
meer uren te gaan werken en de pensioenleeftijd n geprofiteerd kan worden van de kennis en
op te trekken? kunde van buitenlandse bedrijven en werk­
nemers;
Opleiding noodzaak om nieuwe banen te creëren n bij een goede ketenbeheersing de ‘time to
De verschuiving van activiteiten naar lagelonen- m
­ arket’ verkort kan worden;
landen brengt met zich mee dat in ontwikkelde n voor iedere activiteit in principe de wereldwijd
economieën banen verdwijnen. De uitdaging gezien meest geschikte toeleverancier kan
ligt echter in het creëren van nieuwe banen in worden ingezet.
Nederland. Om dit te realiseren is er een hoger Bovendien kan door middel van het verplaatsen
opgeleide bevolking nodig met een goede aan- van ‘laagwaardige arbeid’ naar lagelonenlanden
sluiting op de behoeften uit het bedrijfsleven. De beter ingespeeld worden op de toenemende vraag
groei van nieuwe banen wordt nu belemmerd door naar ‘lifecycle management’. In de volwassen-
een tekort aan geschikt personeel. Wanneer de heidsfase van de ‘product lifecycle’ kan de pro-
’laagwaardige arbeid’ wordt verplaatst naar lage- ductie, in beheer van de eerstelijns toeleverancier,
lonenlanden zal er in Nederland nog meer focus worden uitbesteed. Op deze manier wordt de
moeten worden gelegd op het verstevigen van concurrentieslag gewonnen in de ontwikkelfase,
de kenniseconomie. Alleen met hoog opgeleide zonder de verdiensten van de grotere series mis te
werknemers is het mogelijk om meer toegevoegde lopen.
te creëren. In de internationale concurrentie gaat
het er om het beter te doen dan anderen. Dat ook Alhoewel kostenverlaging niettemin een belang-
het collectieve ambitieniveau hierin een rol speelt, rijke reden is voor met name uitbesteding, blijken
is evident. de vooraf ingeschatte kostenvoordelen zich in de
praktijk niet altijd (direct) te materialiseren, bij-
Productieverplaatsing voor verhoging opbrengsten voorbeeld doordat logistieke kosten tegenvallen.
Productieverplaatsing wordt niet alleen gedreven
door de wens om kosten te besparen door gebruik Innovatie om onderscheidend te zijn en te blijven
te maken van lage lonen, maar ook steeds meer Bedrijven zullen vooral moeten streven naar het
om opbrengsten te genereren. Zo kan produc- bieden van unieke oplossingen voor problemen
tieverplaatsing bijdragen aan het realiseren van van diverse groepen klanten door innovatie en
omzetgroei en het verbeteren van de internatio- RD. Het gaat om onderscheidend vermogen. Elk
nale concurrentiepositie van industriële bedrijven bedrijf dat inwisselbaar is, staat continu onder
doordat: prijsdruk en zal zware concurrentie ondervinden
n nieuwe afzetmarkten worden betreden; van lagelonenlanden. Bedrijven moeten zich dan
n wordt gefocust op de kernactiviteiten met ook niet alleen richten op procesinnovatie, maar
v
­ eelal een hoge toegevoegde waarde en vooral op productverbetering en vernieuwing.

9. THEMASTUDIE PRODUCTIEVERPLAATSING
Ook het implementeren van een goede marketing- Westerse bedrijven zullen overleven omdat alleen
strategie en het creëren van een bedrijfscultuur zij zich richten op hogere toegevoegde waarde
waarin nieuwe ideeën en initiatieven tot wasdom door innovatie en de concurrentie in India en
komen, versterken het innovatieve karakter van China niet. Ook Aziatische concurrenten zullen
een onderneming. Optimaal gebruik maken van klantgericht met een ‘customer ­intimacy’ strategie
de mogelijkheden van productieverplaatsing kan opereren en producten met hoge kwaliteit leveren.
in de versterking van innovatiekracht een belang-
rijke rol spelen. Ook op innovatiegebied is dus sprake van toene-
mende concurrentie, waardoor maximaal gebruik
Creativiteit design als versterker van de innovatie moet worden gemaakt van Nederlandse creativi-
Een thema dat in de industrie vaak onvoldoende teit en design. Bijkomend voordeel is dat inno-
aandacht krijgt is creativiteit (en in het ­verlengde vatieve creativiteit niet te kopiëren is en dat een
hiervan design). Naast het verstevigen van de goed design vaak hogere marges mogelijk maakt.
positie bij bestaande klanten, is creativiteit In Nederland hebben we een goede uitgangs­
een goed middel om nieuwe klanten te werven. positie op dit terrein, maar we zullen er alles aan
Immers, wanneer iedereen zijn bedrijfsvoering moeten doen om deze voorsprong te behouden en
heeft geoptimaliseerd en de kosten heeft gemini- verder uit te nutten.
maliseerd gaat het uiteindelijk toch om het unieke
wat een bedrijf beter en onderscheidend maakt. De ketenregisseur trekt aan de touwtjes
Naast een blijvende focus op innovatie zal het Om de concurrentiepositie van de Nederlandse
onderscheidend vermogen in de toekomst steeds economie te versterken wordt vaak gesproken
vaker bepaald worden door creativiteit en design. over innovatie, flexibiliteit, ‘lean manufactu-
ring’ en ‘supply chain management’. Vooral het
Hoogwaardige activiteiten in opkomende landen i
­ nnemen van de regisseursrol in de internatio-
De combinatie van vrije toegankelijkheid van nale toeleveringsketen wordt steeds belangrijker.
informatie via internet en een hoog opgeleide Door de opkomst van Midden- en Oost-Europa
bevolking in veel ontwikkelende landen is één en Azië is het aanbod fors toegenomen en lig-
van de pijlers onder de toegenomen productiever­ gen er dus nog enorme mogelijkheden in het
plaatsing naar India, China en Midden- en Oost- optimaal gebruik maken van de wereldwijde
Europa. Het gaat hierbij niet alleen om de produc- toeleveringsketen. Op dit onderwerp heeft het
tieverplaatsing van ‘laagwaardige arbeid’. Midden- Nederlandse bedrijfsleven, vooral de grotere
en Oost-Europa en Azië beschikken in ruime mate ‘system ­suppliers’, een naam hoog te houden.
over hoogopgeleide professionals. Een voorbeeld Bij veel overige ketenpartners is er ruimte voor
hiervan is de verplaatsing van productontwik- verbetering. Een voorsprong op dit gebied kan
kelingsactiviteiten in de consumentenelektronica bovendien alleen behouden worden door continu
naar ‘original design manufacturers’ in Azië, met te investeren in verbetering van de samenwerking
name in Taiwan. Ook diensten als het schrijven in de keten. Op bedrijfsniveau zal er gekeken
van software verdwijnen steeds vaker over de moeten worden hoe er een innovatievoorsprong
grens. Het is niet van deze tijd om te denken dat kan worden gecreëerd en met wie er dan moet

10. THEMASTUDIE PRODUCTIEVERPLAATSING
worden samengewerkt. Naar verwachting zullen belangrijk een goede afweging te maken of
bedrijfsmodellen gebaseerd op optimalisatie van je de productie verplaatst in eigen beheer of
transactiekosten in een waardeketen niet snel door dat je gebruik maakt van externe specialisten.
de concurrentie in lagelonenlanden gekopieerd Een voordeel van eigen productieverplaatsing
kunnen worden. is meer controle over intellectueel eigendom
en een beperkt risico van kopiëren. Bovendien
‘Best practices’ en valkuilen blijkt de verwachte bijdrage aan omzet- en
Met betrekking tot het onderwerp productie­ winstgroei aanzienlijk hoger dan bij uitbeste-
verplaatsing kan er veel fout gaan. Uit de enquête­ ding. Anderzijds brengt een eigen vestiging
resultaten blijkt dat bijna de helft van de bedrij- ook kapitaalsbeslag en grotere risico’s met
ven obstakels zijn tegengekomen, ondanks dat zich mee. Het voordeel van uitbesteding zit
meer dan 80% aangeeft dat de gestelde doelen vooral in de flexibiliteit en de snelheid waar-
waren behaald. Een aantal aanbevelingen uit de mee van nieuwe mogelijkheden in nieuwe
rondetafelbijeenkomsten en de enquête zijn: landen kan worden geprofiteerd. De verwachte
n Productieverplaatsing moet voortvloeien uit bijdrage is evenwel ook lager. In de praktijk
heroverweging strategie zien we steeds meer bedrijven die kiezen voor
Productieverplaatsing is geen ‘duizend-dingen- een combinatie van uitbesteding en eigen
doekje’. Voordat wordt overgegaan tot het ver- b
­ uitenlandse vestigingen.
plaatsen (in eigen beheer of via uitbesteding) n Goede voorbereiding cruciaal
van productie is het van belang eerst ‘de eigen Een goede voorbereiding en implementatie
tent op orde te hebben’. Vaak wordt verplaat- kosten geld. De kost gaat hierbij voor de baat
sing gezien als het ultieme ­redmiddel om de uit, met name bij eigen vestigingen wordt vaak
continuïteit te waarborgen. Daarbij wordt over pas na langere tijd geprofiteerd van de investe-
het hoofd gezien dat het begint met de strategie­ ringen. Bij uitbesteding kost het opzetten van
bepaling en dat productieverplaatsing uit een een goede uitbestedingsrelatie ook veel tijd
nieuwe strategie kan voortvloeien. Allereerst en aandacht. Zonder goede voorbereidingen
gaat het er om te bepalen ‘wie je wilt zijn’ v
­ allen de kosten echter nog hoger uit.
en ‘voor wie’. In het verlengde van deze vra- n Houdt rekening met culturele verschillen
gen wordt bepaald wat de kerncompetenties In het algemeen geldt hoe verder het land
zijn, wat eventueel uitbesteed kan worden en gelegen is waarnaar productie wordt ver-
welke nieuwe markten bediend gaan worden. plaatst, hoe groter de culturele verschillen. Dit
De mogelijkheden die productieverplaatsing betekent dat een goede voorbereiding hierop
biedt kan bovendien strategische keuzes onder­ noodzakelijk is. Daarbij is het belangrijk om
steunen; zo kan bijvoorbeeld ­worden geko- belangrijke buitenlandse toeleveranciers al
zen voor een beperkte schaalgrootte doordat in een vroegtijdig stadium te betrekken bij
bepaalde activiteiten worden uitbesteed. nieuwe plannen en een partnershiprelatie aan
n Kies zorgvuldig voor een eigen vestiging of te gaan om optimaal van de aanwezige exper-
uitbesteding tise gebruik te maken. Een teamgevoel tus-
Bij de vaststelling van de strategie is het sen betrokken partijen verstevigt bovendien

11. 10
THEMASTUDIE PRODUCTIEVERPLAATSING
de relatie en resulteert in een betere en meer risico’s te kunnen dragen die verband houden
winstgevende samenwerking. met de lengte van de periode om de omzet-
n Zorg ervoor dat het personeel betrokken en winstdoelstellingen van de investering te
wordt en blijft bereiken. Voor zowel een eigen vestiging als
Een vroegtijdige communicatie en uitleg over uitbesteding geldt dat door het transparant
de redenen om de productie te verplaatsen houden van de voor- en nadelen van productie-
en/of uit te besteden resulteert in een groter verplaatsing met betrekking tot opstartkosten,
draagvlak onder het personeel. Dit draagvlak kwaliteit, levertijd en logistiek, zicht gehouden
is van wezenlijk belang om de implementatie wordt op het (tijdig) bereiken van de doelstel-
succesvol te kunnen realiseren. Ook de bege- lingen.
leiding na een dergelijk proces is van evident
belang. Herplaatsing en training geven gestalte Tot slot
aan sociale betrokkenheid. Globalisering heeft het spel veranderd, de spel­
n Transparant houden voor- en nadelen regels en de spelers. Internet heeft de snelheid
Bij een eigen vestiging is het nuttig om een van het spel verhoogd. Het spel is gecompli-
operationeel plan en budget op te stellen. ceerder geworden. Het is belangrijk om je de
Daarin moet blijken dat het moederbedrijf spel­regels eigen te maken, want alle deelnemers
voldoende financieel draagvlak heeft om de spelen het spel om te winnen.

12. 1 Inleiding 11
THEMASTUDIE PRODUCTIEVERPLAATSING
De succesformule voor bedrijven is in de in de felle internationale concurrentiestrijd binnen
hele wereld hetzelfde, onafhankelijk of je de maakindustrie. Bedrijven kunnen daarbij veel
in Japan, Nederland, China of Oezbekistan van elkaars internationale ervaringen leren. ING
zit. Het gaat altijd om mensen, strategie Bank heeft daarom een tiental bijeenkomsten met
en uitvoering. Natuurlijk zijn er altijd industriële ondernemers en managers georgani-
v
­ erschillen tussen continenten. Japan is seerd met als thema productieverplaatsing, waarin
succesvol met Toyota en Canon, terwijl bedrijven met elkaar over hun bevindingen heb-
de VS veel succesvoller is met nieuwe ben gesproken. De interessante uitkomsten van
b
­ edrijven als Google en eBay. Voor Europa deze bijeenkomsten vormden de aanleiding tot het
is het van belang dat zij de vraag kunnen opstellen van dit rapport.
beantwoorden: hebben jullie een manier
gevonden om van China je beste klant te Doel
maken? Je kan namelijk niet winnen als Het doel van dit rapport is om het management
je China als concurrent ziet. China is een van bedrijven in de metalektro-industrie 1
te
belangrijke potentiële klant en ­partner. h
­ elpen bij het formuleren van een nieuwe strate­
Kenichi Ohmae, The next Stage, 2005 gische richting, rekening houdend met de moge-
lijkheden en beperkingen van productieverplaat-
sing naar lagelonenlanden. Hoewel de focus van
Aanleiding het rapport dus ligt bij de metalektro-industrie,
Turbulente marktontwikkelingen, veelal als kan het ook voor bedrijven in andere delen van de
gevolg van de toenemende globalisering, dwingen maakindustrie aanknopingspunten bieden.
Nederlandse bedrijven in de maakindustrie tot
aanpassing van hun strategie. Immers, de conti­ Het is tijd voor een (radicale) bijstelling van het
nuïteit van veel bedrijven kan door deze markt- denkpatroon van het management van een groot
ontwikkeling in het geding komen. aantal bedrijven in de metalektro-industrie. De
ondernemer of het management van elk bedrijf
In het verlengde hiervan staat de verplaatsing van zou daarbij de volgende fundamentele vragen
bedrijfsactiviteiten naar het buitenland al geruime moeten beantwoorden:
tijd in de publieke belangstelling. De gemoederen n Wat zijn de kenmerken van de markt waarin
lopen soms hoog op en de vraag naar protectio­ het bedrijf actief is?
nistische maatregelen komt steeds vaker naar n Welke structurele veranderingen vinden in
voren. De overheersende toon in de media is wei- deze markt plaats? De huidige mate van globa-
nig positief. Toch biedt productieverplaatsing, of lisering is voor de maakindustrie min of meer
het nu gaat om uitbesteding van activiteiten naar een nieuw fenomeen, dat de concurrentie-
het buitenland (zogenoemde ‘offshore outsour- kracht van vrijwel alle bedrijven beïnvloedt;
cing’) of een eigen buitenlandse vestiging (‘cap- n Welke strategie zou het bedrijf moeten
tive offshoring’), de Nederlandse industrie in veel i
­ mplementeren om (ook) in deze nieuwe
gevallen juist de mogelijkheden om mee te doen markt-omgeving succesvol te opereren?
1
De afbakening van de metalektro-industrie is opgenomen in bijlage 2

13. 12
THEMASTUDIE PRODUCTIEVERPLAATSING
Over het algemeen wordt de toekomst van elk Quotes
bedrijf bepaald door zijn vermogen producten en Om een beeld te geven van een aantal ­verhitte
diensten op de markt te brengen die de markt- discussies zijn diverse door ondernemers
vraag (qua prijs en eigenschappen) beter dan de g
­ emaakte opmerkingen opgenomen in kaders.
concurrentie bevredigen. Dit is te realiseren met
behulp van bijvoorbeeld een betere technologie, Leeswijzer
meer creativiteit, een optimale inzet van keten- De studie is als volgt opgebouwd: in hoofd-
partners over de gehele wereld en een efficiënte stuk 2 wordt het gehanteerde begrippenkader
marktbewerking. Focus op de klant is ­essentieel. uitgelegd, wordt ingegaan op globalisering in
De toekomst van elk bedrijf wordt daarbij door het algemeen en productieverplaatsing in het
zijn aanpassingsvermogen en niet door zijn bijzonder en de gevolgen hiervan voor de maak-
g
­ rootte bepaald. industrie. Hoofdstuk 3 geeft een leidraad voor
ondernemers om hen te helpen hun strategie
Behalve dat het rapport een hulpmiddel is voor te bepalen. Vervolgens komt in hoofdstuk 4 de
strategische overwegingen willen wij met dit praktijk aan bod zoals blijkt uit de resultaten
r
­ apport succes- en faalfactoren van internationa- van de enquête; in hoeverre besteden bedrijven
liserende bedrijven in de industrie identificeren, uit aan het buitenland of hebben ze daar eigen
wat moet resulteren in ‘lessons to be learned’. (productie)vestigingen? Waarom besteden ze uit
en wat kan geleerd worden van hun ervaringen?
Onderzoeksaanpak
Een belangrijke bron van informatie vormde
de input uit tien rondetafelgesprekken met deel­
nemers uit de Nederlandse metalektro-industrie.
Daarnaast is er een aantal interviews gehou-
den en is deskresearch gepleegd. Voorts zijn de
resultaten van een telefonische enquête onder
686 Nederlandse ondernemers van industriële
bedrijven 2
met minimaal 20 en maximaal 250
werknemers, over het onderwerp internationa-
lisatie geanalyseerd 3 . Gezien de gevoeligheid
van de onderwerpen zijn de meeste uitkomsten
van discussies uit de rondetafelbijeenkomsten in
a
­ lgemene zin gepresenteerd.
2
Ongeveer de helft hiervan bestond uit bedrijven in de metalektro-industrie
3
Zie ook Internationaliseringsperspectieven voor het MKB, Eervaringen in drie Europese regio’s, Economisch Bureau ING,
februari 2006

14. 2 Globalisering, internationalisering en productieverplaatsing 13
THEMASTUDIE PRODUCTIEVERPLAATSING
2.1 Definities 2.2 Ontwikkeling globalisering
Globalisering kan worden gedefinieerd als een Een gunstige internationale ­concurrentiepositie
proces waarbij de beperkingen die door nationale wordt door toenemende globalisering steeds
grenzen worden opgelegd geleidelijk aan vermin- belangrijker, maar de Nederlandse en West-
deren of verdwijnen. Bedrijven ontplooien in dit Europese posities staan onder druk door de goede
proces steeds meer internationale activiteiten. De prestaties van zowel zich ontwikkelende landen
internationale activiteiten die centraal staan in dit (vooral Azië en Midden- en Oost-Europa) als de
rapport zijn productieverplaatsing door: VS. Om het bestaande Europese sociale model
n het uitvoeren van activiteiten in een eigen ves- te behouden en verbeteren in een veranderende
tiging in het buitenland (‘captive offshoring’); wereld, zijn in het kader van de zogenoemde
n het uitbesteden van activiteiten aan bedrijven ‘Lissabon agenda’ in Brussel maatregelen geac-
in het buitenland (‘offshore outsourcing’). cordeerd door nationale regeringen. De kern van
Het gaat hierbij dus niet om im- of export. de Lissabon-strategie is de omvorming van de
Europese economieën tot dynamische en concur-
Centraal staat dat er activiteiten van Nederlandse rerende kenniseconomieën. De doorvoering van
bedrijven worden uitgevoerd in het buitenland, de Europese maatregelen op nationaal niveau ver-
wat in de praktijk steeds vaker betekent dat het in loopt echter niet zonder slag of stoot, zoals blijkt
lagelonenlanden plaatsvindt. Dit wordt ook wel uit massale demonstraties vooral in Frankrijk.
‘offshoring’ genoemd Het criterium of sprake is Samengevat hebben de West-Europese landen tot
van ‘offshoring’ is dus geografisch. Activiteiten nog toe weinig vooruitgang geboekt in het realise-
kunnen door derden of door eigen personeel ren van de doelstellingen. Zo blijven in veel lan-
worden uitgevoerd. Volgens schattingen van de den de investeringen in onderwijs en RD achter,
OECD 4
is circa tweederde van alle ‘offshoring’ evenals structurele ­hervormingen van bijvoor-
in de wereld naar juridisch verbonden partijen, beeld de sociale zekerheid en de arbeidsmarkt.
o
­ ftewel naar eigen vestigingen van de ­bedrijven
zelf. Dit wordt ook wel ‘captive offshoring’ Globalisering al in 15e eeuw gestart 5
genoemd. Globalisering staat de afgelopen jaren sterk in de
‘Outsourcing’ betekent dat een bedrijf werk uit- belangstelling in zowel in kranten en actualiteits-
besteedt aan derden. Naar schatting eenderde van programma’s als in de economische literatuur.
de totale ‘outsourcing’ is aan bedrijven in het Toch is globalisering niet een nieuw fenomeen.
buitenland en wordt wel ‘offshore outsourcing’ In feite is rond de 15e eeuw het proces al in wer-
genoemd. In het vervolg van dit rapport zullen king getreden dankzij een aantal vernieuwingen
we zoveel mogelijk de Nederlandse terminologie en vooruitgang in kennis op diverse gebieden die
aanhouden. ertoe leidden dat navigatie op open zee mogelijk
werd en zeewaardige schepen konden werden
gebouwd. De gevolgen hiervan waren:
4
Organization for Economic Cooperation and Development
5
Met dank aan drs. F.W.M. Pallada

15. 14
THEMASTUDIE PRODUCTIEVERPLAATSING
n ontsluiting van voorheen geïsoleerd levende In 20e eeuw leidend tot ongeëvenaarde consumptie
delen van de wereld; De economische samenhang tussen verschillende
n intercontinentale handel; gebieden neemt in de 20e eeuw nog verder toe
n het ontstaan van een wereldeconomie. omdat afstanden in tijd en geld verder afnemen
De tweede stap in globalisering ontstond dank- (telefoon, auto, vliegtuig) en daarnaast de toegang
zij de Industriële Revolutie, waarbij het gebruik tot informatie steeds gemakkelijker wordt (inter-
van stoom in fabrieken, maar ook door transport­ net). Enkele beslissende gebeurtenissen die de
middelen een grote rol speelde en transport snel- toename van de internationale handel en directe
ler en goedkoper plaats kon vinden. Ook telecom- buitenlandse investeringen mede hebben veroor-
municatie kreeg een impuls door de komst van de zaakt zijn:
telegraaf in deze periode. In de tweede helft van n de oprichting van de GATT 6 , vanaf 1994
de 19e eeuw trokken bovendien miljoenen mensen WTO en de diverse handelsrondes hiervan;
naar gebieden met betere economische vooruit- n liberalisering van het kapitaalverkeer;
zichten, waardoor de wereldeconomie een verdere n de (gedeeltelijke) overgang van China op de
stimulans kreeg. markteconomie;
n de val van het Sovjet regime, waardoor Rusland
en Midden- en Oost-Europa werden ontsloten.
Tabel 2.1 Kerngegevens van enkele grote economische gebieden, 2004
Gebied Oppervlakte BBP Bevolking
(in % van het wereldtotaal)
Rusland 12,6 1,4 2,2
Canada 7,4 2,5 0,5
Verenigde Staten 7,1 28,9 4,5
Volkrepubliek China 7,1 4,1 20,1
Brazilië 6,3 1,5 2,8
Australië 5,7 1,5 0,3
EU 25 2,9 31,2 7,1
Nederland 0,03 1,2 0,25
Totaal 48,9 71,0 37,5
Wereld 135,9 mln m 2 *
$ 40.670,5 mrd 6,5 mrd personen
Bron: CIA, Thomson financial
*
Exclusief Antarctica
6
General Agreement on Tariffs and Trade, overgegaan in World Trade Organization

16. 15
THEMASTUDIE PRODUCTIEVERPLAATSING
De toetreding van China tot de WTO in december Nederlandse opdrachtgevers uit te laten voeren.
2001 heeft voor een structurele verandering in Veel verhandelbare goederen hebben te maken
de mate van productieverplaatsing gezorgd. De gehad met een prijsdaling, omdat ze onderhavig
WTO regels houden onder meer in dat buiten- zijn aan sterke internationale concurrentie en
landse bedrijven toegang tot de Chinese markt hierdoor op de plaats worden geproduceerd met
voor vrijwel alle producten hebben gekregen, de beste condities (waaronder lage arbeidskosten
maar ook dat in het geval van handelsdisputen per eenheid product).
met China gebruik kan worden gemaakt van
internationale arbitrage. Daarbij ontwikkelen Niet verhandelbare goederen hebben dus de
bedrijven zich multinationaal, zowel door directe n
­ eiging in prijs te stijgen ten opzichte van ver-
investeringen in buitenlandse vestigingen als door handelbare. Dit is een reden waarom overheden
fusies en overnames en integreren deze in hun in ontwikkelde landen moeite hebben om de
wereldwijde toeleveringsketens. De kerngegevens stijging van de overheidsuitgaven in de hand te
van de belangrijkste economische gebieden (en houden. Collectieve goederen (politie, onderwijs
Nederland) zijn opgenomen in tabel 2.1. e.d.) zijn immers niet verhandelbaar en veelal
arbeids­intensief. Bovendien hangen ook de stij-
Verzwakking concurrentiekracht door hoge collectieve gingen van de uitkeringsniveaus samen met stij-
lasten ging van de lonen in de collectieve sector. Een
De genoemde ontwikkelingen en impulsen heb- hoge collectieve lastendruk zorgt bovendien voor
ben ertoe geleid dat markten voor eindproducten, opwaartse druk op de loonkosten en verzwakt de
halffabrikaten en productiefactoren steeds meer concurrentiekracht van een land, met name voor
met elkaar vervlochten raken. Internationale ‘laagwaardige’ arbeid. Voor wat betreft verhan-
prijsverschillen van productiefactoren geven delbare goederen zullen arbeidsintensieve laag-
aanleiding tot verschillende vormen van verplaat- waardige goederen dan ook in toenemende mate
sing van activiteiten. Hierdoor stijgen de direct de concurrentie met China en India niet aankun-
buitenlandse investeringen (investeringen in bui- nen. De verschillen in loonkosten per uur zijn
tenlandse (productie)vestigingen) van bedrijven groot (tabel 2.2), niettemin gaat het uiteindelijk
nog sneller dan de buitenlandse handel. Overigens om de loonkosten per eenheid product, waarin
speelt nog steeds een groot deel van de handel in ook rekening wordt gehouden met productiviteits­
goederen en diensten zich binnen de landsgrenzen verschillen. Het verdwijnen van de productie
af. Niet alle goederen of diensten zijn immers van laagwaardige goederen (en op ­termijn ook
internationaal verhandelbaar (bijvoorbeeld diensten) uit Nederland is onvermijdelijk. Op
kappers­diensten). Bovendien brengt het bedienen de langere termijn zullen echter ook opkomende
van een buitenlandse markt vaak extra kosten en e
­ conomieën met de problematiek van oplopende
risico’s (bijvoorbeeld door volatiele wisselkoer- collectieve lasten te maken krijgen.
sen) met zich mee. Niettemin daalt het aandeel
van niet-verhandelbare diensten door bijvoorbeeld “Op de kosten winnen we het nooit; een
het internet. ICT maakt het bijvoorbeeld mogelijk Chinees kost 3% van een Nederlander
om Indiase ingenieursbureaus activiteiten voor en … er zijn nogal wat Chinezen.”

17. 16
THEMASTUDIE PRODUCTIEVERPLAATSING
Tabel 2.2 Loonkosten in de industrie in verschillende leveren onderdelen aan het overzeese bedrijf en
landen in 2005* in € per uur (raming) profiteren daarnaast van de lagere kosten van de
offshore geproduceerde onderdelen.
Rusland 1,4
Canada 16,8 2.3 Historisch perspectief internationalise-
Verenigde Staten 17,5 ring industrie
Volkrepubliek China 0,9
Brazilië 2,1 “In de jaren ’60 verdween de
Australië 17,1 t
­ extielindustrie, in de jaren ’70 de
Nederland 21 scheepsbouw. Is nu de rest van de
Duitsland 27 maakindustrie aan de beurt?”
Hongarije 4
Tsjechië 3 Deïndustrialisatie geen recent fenomeen
India 0,7 Al decennialang houdt deïndustrialisatie in
Nederland in meer of mindere mate de gemoederen
Bron: EIU bezig. Met deïndustrialisatie wordt bedoeld dat het
aandeel van de industrie in de totale productie van
Opleiding noodzakelijk de Nederlandse economie afneemt. De mate waarin
Naar mate meer laagwaardige arbeid wordt ver- sprake is van deïndustrialisatie hangt af van de
plaatst naar lagelonenlanden, zal er in Nederland gehanteerde maatstaf: werkgelegenheid, toegevoeg-
nog meer focus moeten worden gelegd op het de waarde of productievolume 7
(zie figuur 2.1).
verstevigen van de kenniseconomie. De uitdaging Op basis van werkgelegenheid is het sterkst zicht-
ligt immers in het creëren van nieuwe banen in baar dat het aandeel van de industrie afneemt. Dit
Nederland. Hiervoor moet worden geïnvesteerd heeft evenwel maar voor een klein deel te maken
in scholing en opleiding van werknemers. Alleen met het verdwijnen van industrie uit Nederland (de
met hoog opgeleide werknemers is het mogelijk productie neemt immers absoluut gezien nog steeds
om een hogere toegevoegde te creëren. In de toe), maar meer met verhoging van de arbeids-
internationale concurrentie gaat het er om iets productiviteit, de opkomst van andere sectoren
beter te doen dan anderen. (dienstverlening) en uitbesteding van diensten door
industriële bedrijven. In andere westerse landen is
Impuls aan export een vergelijkbare ontwikkeling zichtbaar.
Het verplaatsen van een productielocatie bete-
kent overigens ook veelal een impuls voor export “Nederland is altijd al een handels­
naar die productielocatie, indien een deel van het natie geweest die bij gebrek aan een
bedrijf nog in het oorspronkelijke land aanwezig grote thuismarkt moest inzetten op
blijft. Investeringen van bedrijven elders in een export. Ons internationale karakter
productievestiging leiden veelal tot een vergro- en ­logistieke kennis bieden voldoende
ting van de export voor het thuisland. Bedrijven m
­ ogelijkheden voor de toekomst.”
7
Berekeningen Economisch Bureau ING o.b.v. STAN-database OECD, tenzij anders aangegeven

18. 17
THEMASTUDIE PRODUCTIEVERPLAATSING
Figuur 2.1 Aandeel industrie in totale productie, aandeel industrie in totale toegevoegde waarde (TW),
aandeel industrie in totale werkgelegenheid, 1970-2003
Bron: Stan-database OECD
Vergelijking textiel en scheepsbouw mend snelle wisselingen van collecties toe, wat
Enkele industriële sectoren die al vroeg te maken de concurrentiepositie van meer dichtbij gelegen
kregen met internationale concurrentie zijn de relatief goedkope landen in Europa (en Noord-
textielindustrie en de scheepsbouw. De textiel­ Afrika) verbetert.
industrie kreeg in de jaren ’50 en ’60 van de
vorige eeuw te maken met tekorten aan arbeids- “We moeten het idee loslaten dat we de
krachten, deels vanwege het slechte imago van industrie hier moeten houden.
de sector. In 1964 vond een loonexplosie plaats, We moeten focussen op de mogelijk­
waardoor de Nederlandse lonen in de sector tot heden.”
de hoogste in Europa gingen behoren. Tezamen
met een teruglopende vraag (onder meer vanuit De Scheepbouwindustrie had in 1958 zijn
de koloniale markten), en de opkomst van buiten- piek voor wat betreft werkgelegenheid bereikt
landse concurrenten zorgden de hoge kosten voor (figuur 2.2). Nadat steeds meer concurrentie werd
een snelle terugloop in de Nederlandse productie. ondervonden van Aziatische scheepsmakers en
De bulk van de textielindustrie is inmiddels in in 1976 niet langer olietankers werden geprodu-
lagelonenlanden in Azië gevestigd. In Nederland ceerd, ging de werkgelegenheid snel achteruit. De
is slechts nog plaats voor enkele sterk gespecia- inkomsten aan scheepsreparaties en -onderhoud
liseerde productiebedrijven. Overigens neemt het verdwenen ook met de afnemende export. Anders
belang van korte aanvoerlijnen vanwege toene- dan in de meeste industriële sectoren, heeft deze

19. 18
THEMASTUDIE PRODUCTIEVERPLAATSING
Figuur 2.2 Werkgelegenheid naar sector (x1000), 1960-2000
Bron: CPB
NB scheepsbouw is tevens onderdeel van de Metalektro
sector veel overheidssubsidie ontvangen (w.o. De huidige opkomst van China en India en ook
RSV), in 1981 zelfs tot 20% van de totale toege- Oost-Europa in verschillende takken van de indu-
voegde waarde! Niettemin is er voor de scheeps- strie (en dienstverlening) heeft, gezien de omvang
bouw in Nederland ook tegenwoordig nog een van het arbeids- en marktpotentieel, echter een
belangrijke rol op het wereldtoneel weggelegd aanzienlijk grotere impact dan de ontwikkelingen
doordat de sector zich vooral richt op complexe in de jaren ’60 en ’70 van de vorige eeuw.
en innovatieve niches . 8
“In Nederland zijn er door de
Belang industrie nog steeds groot stringente regelgeving alleen nog maar
Anno 2006 zijn in Nederland nog steeds bijna “fixed assets”
1 miljoen personen in de industrie werkzaam en
zijn er minstens zoveel (o.m. door uitbesteding Succesvolle sectoren
van niet-kernactiviteiten) werkzaam bij bedrijven Een relatief hoog (hoger dan gemiddeld) wereld-
die indirect afhankelijk zijn van de industrie. De exportaandeel van een bepaald product of produc-
uitstralingseffecten van de industrie naar andere ten van een bepaalde sector kan worden gezien
sectoren nemen toe, resulterend in een sterker als criterium voor een succesvol product of een
wordende verwevenheid en onderlinge afhanke- s
­ uccesvolle sector 9 . Van de 100 meest concur-
lijkheid van industrie en dienstverlening. rerende goederensectoren van Nederland blijkt ca.
8
VNSI, 2005
9
Jabobs, prof.dr. D en drs. M. Lankhuizen, 2005

20. 19
THEMASTUDIE PRODUCTIEVERPLAATSING
de helft te behoren tot het landbouw/voedings- gen van deze globalisering moeten als structureel
cluster. Verder is het aardolie/chemiecluster sterk worden gezien, naast tijdelijke conjuncturele
aanwezig. Overigens hoeft een sterke export­positie schommelingen. In deze paragraaf wordt nader
niet te betekenen dat een product een groot aan- ingegaan op een aantal belangrijke gevolgen van
deel in de Nederlandse economie heeft, veeleer is deze concurrentie voor de Nederlandse maakindu-
er sprake van marktniches (bijvoorbeeld elektro- strie en meer specifiek de metalektro-industrie.
statische kopieermachines en bagger­machines).
Inzetten op innovatie
2.4 Huidige concurrentieklimaat Bedrijven zullen vooral moeten streven naar het
(metalektro)industrie bieden van innovatieve, unieke oplossingen voor
hun klanten. Hierbij is creativiteit, waaronder
Sterke internationale concurrentie ook creativiteit in design, in toenemende mate
De omgeving waarin bedrijven in de industrie van belang. Hierdoor kan een bedrijf zich onder-
vandaag de dag opereren wordt al met al geken- scheiden van concurrenten. Overigens wil dit niet
merkt door zeer sterke internationale concur- zeggen dat landen in Midden- en Oost-Europa en
rentie. In de vorige paragrafen is gesproken over vooral Azie hier niet op zullen inzetten. Ook hier
globalisering die de afgelopen halve eeuw in komt veel innovatie tot stand bij bijvoorbeeld de
een stroomversnelling is geraakt en die van veel ‘original design manufacturers’ en software ont-
markten wereldmarkten heeft gemaakt. De gevol- wikkelaars (zie box 2.1).
Box 2.1 Azië, meer dan lage lonen
De denkwijze “Wij doen het hoogwaardige denkwerk en zij voeren het uit” is achterhaald. De Nederlandse
werknemer concurreert met hoogopgeleide, jonge professionals uit Oost-Europa en Azië, die ruim beschikbaar
zijn, met een hier allang vervlogen arbeidsethos. Bedrijven zoals het Indiase Infosys Technologies en Tata lezen
niet enkel de boeken over de toegevoegde waarde van innovatie en design, maar hebben deze activiteiten allang
heel gericht binnen hun bedrijf gehaald. Klantgerichtheid zit bij de werknemers van deze bedrijven al ingebakken.
Toen in de jaren ’90 de grote OEM-ers van computers zoals IBM, HP, Dell, Sun en Nortel, de productie van de
apparatuur gingen uitbesteden naar India en China, was dit het startschot voor de spectaculaire groei van de
Aziatische contract manufacturers zoals Solectron, Flextronics, SCI/Sanmina, Celestica, Jabil en Wipro. Deze con-
tract manufacturers produceerden geheel conform de opgaves/ontwerpen van de OEM-ers. Wat de grote OEM-
ers en de contract manufacturers echter geheel ontging was de groei van de Aziatische (met name Taiwanese)
‘orginal design manufacturers (ODM)’. Deze nieuwe producenten speelden het klaar om kostenleiderschap te
verenigen met het vermogen tot het ontwerpen van innovatieve en aantrekkelijk vormgegegeven elektronica.
Taiwanese ODM-ers zoals BenQ, Asustek Computer, Quant Computer en Hon Hai Precision Industry hebben op
dit moment meer ingenieurs, meer geregistreerde patenten en grotere RD budgetten dan de grote Indiase en
Chinese contract manufacturers 10 .
Het is niet van deze tijd om te denken dat Nederlandse (of Westerse) bedrijven zullen overleven omdat enkel zij
zich (zullen) richten op de hogere toegevoegde waarde door design en innovatie en de concurrentie in India en
China niet. Het is niet slim om te denken dat alleen Westerse bedrijven zich zullen richten op ‘customer-intimicy’
strategie en hoge kwaliteitsproducten en de Aziatische concurrenten niet. Alsof zij de klant zullen gaan negeren
en links laten liggen en zich zullen concentreren op lage kwaliteitsproductie.
10
Businessweek, 12-12-2005

21. 20
THEMASTUDIE PRODUCTIEVERPLAATSING
Korte productlevenscycli, snelle ‘time to market’ ren. Grote concerns zijn veelal vertegenwoordigd
Door de toegenomen concurrentie proberen in alle continenten en steeds meer productieloca-
bedrijven zich te onderscheiden door steeds met ties zijn ‘footloose’ geworden. Dit houdt in dat
nieuwe producten op de markt te komen en hier- ze niet door de aanwezigheid van grondstoffen of
mee een (tijdelijk) concurrentievoordeel te beha- een markt aan bepaalde locaties zijn gebonden,
len. De grote schaal waarop kennis kan worden maar dat daar geproduceerd wordt waar op dat
gegenereerd en gedeeld en nieuwe ontwikkelingen moment de beste condities (arbeidskosten, grond-
voor verschillende toepassingen kunnen worden kosten, regelgeving, subsidies) geboden worden.
ingezet, geeft een versnelling aan het proces van Ook kleinere bedrijven begeven zich steeds vaker
het op de markt brengen van nieuwe producten. buiten landsgrenzen door delen van de productie
Een korte ‘time to market’ is bovendien van uit te besteden of met een eigen vestiging in het
essentieel belang om de concurrent voor te blij- buitenland, zoals de uitkomsten uit het volgende
ven. Doordat steeds sneller nieuwe producten op hoofdstuk nog eens illustreren.
de markt komen, worden de productlevenscycli
steeds korter. In veel markten worden tegenwoor- “Wie begint over de ‘total cost of
dig 40% van de opbrengsten behaald met nieuwe o
­ wnership’ is sowieso te duur”
producten die het vorige jaar op de markt zijn
gebracht 11
. Heroriëntatie OEM’ers en toeleveranciers
Belangrijke OEM’ers in Nederland verplaat-
“Veranderingen gaan sneller, vroeger sen (delen van) hun productiefaciliteiten naar
had je met nieuwe producten 5 jaar het buitenland met als belangrijkste redenen de
voorsprong, nu is dat nog maar 1 jaar.” groeiende markt aldaar, lage kosten en de aanwe-
zigheid van geschikt personeel. Dit betekent dat
Prijsdruk verschillende toeleveranciers met een krimpende
Nadat de concurrentie met soortgelijke nieuwe markt in Nederland te maken krijgen, wat leidt tot
of betere producten de markt op gaat, gaat prijs meer concurrentie voor de bestaande opdrachten
(en dus kosten) een steeds grotere rol spelen. met negatieve effecten voor het prijs- en winst-
Bovendien is er steeds meer sprake van prijs­ niveau van toeleveranciers. Dit vraagt tevens om
transparantie door de toenemende mogelijkheden een heroriëntatie van toeleveranciers die moet
van ICT. Dit wordt het sterkst gevoeld door pro- leiden tot verhoging van de toegevoegde waarde,
ducenten van standaardproducten of aanbieders bijvoorbeeld door specialisatie op niche markten.
van standaard technologieën en leidt tot druk Dit (herstructurerings)proces gaat gepaard met
op winstmarges. Het is dus zaak om producten overnames en fusies.
gedurende de gehele levenscyclus zo efficiënt
mogelijk te (laten) produceren, waarbij de hele “Alle grote OEM’ers gaan weg”
keten in beschouwing moet worden genomen. Een
belangrijke vraag hierbij is welke partij het meest Toeleveringsketens complexer
geschikt is om een bepaalde activiteit uit te voe- De inschakeling van meerdere partijen binnen en
11
Hanfield en Nichols, 2002

22. 21
THEMASTUDIE PRODUCTIEVERPLAATSING
buiten landsgrenzen om een efficiënte productie “Winnende combinatie: niches en
te realiseren, leidt tot complexere toeleverings­ h
­ andelsgeest”
ketens. Bedrijven of bedrijfsonderdelen richten
zich daarbij op hun kerncompetenties. Zo con- Conjuncturele invloeden
centreren de meeste OEM’ers zich op het ontwik- Het einde van de ‘dot-com boom’ en de conjunc-
kelen en op de markt brengen van hun producten turele terugslag van begin deze eeuw betekenden
en besteden (een aanzienlijk deel van) de daad- in feite nog een extra impuls voor globalisering
werkelijke productie uit aan ‘system suppliers’, om door het verplaatsen van activiteiten naar lage­
die delen van de productie verder in de keten lonenlanden, besparingen te realiseren op kosten
uitbesteden. Internationale concurrentie zorgt er en schaars kapitaal.
daarbij voor dat de keten zo efficiënt mogelijk
wordt ingericht. Dit houdt bijvoorbeeld in dat er “Worden wij straks allemaal directeur
gezamenlijke standaards worden ontwikkeld of of werkloos?”
dat er sprake is van enige mate van keteninte-
gratie doordat inzicht verschaft wordt in elkaars 2.5 Enorme uitdagingen voor de industrie
productievoorraad of -capaciteit. Voor voldoende
flexibiliteit en een efficiënte bedrijfsvoering is Grote verschuivingen verwacht
immers tijdige informatie over marktontwikkelin- In figuur 2.3 is zichtbaar hoe de economische
gen noodzakelijk, maar zijn ook technologische krachtsverhoudingen naar verwachting zullen
vernieuwingen nodig. verschuiven tussen 1980 en 2025. Duidelijk is
dat de huidige opkomende economieën flink ter-
“We denken nog te veel in bedrijven in rein zullen winnen doordat hun groeivoet aan-
plaats van in ketens en netwerken” zienlijk hoger ligt dan in de rest van de wereld.
Westerse bedrijven investeren in de nieuwe, sterk
‘Low volume, high mix’ g
­ roeiende, markten en stroomlijnen hun produc-
Een trend die veel bedrijven in de Nederlandse tie op de thuislocatie. Overigens hoeft groei in
metalektro-industrie waarnemen, is een daling het ene gebied niet ten koste te gaan van groei in
van de gemiddelde seriegrootte. Samenhangend het andere, de totale koek die te verdelen is zal
hiermee is sprake van een toename van product­ immers ook toenemen. De verwachting is evenwel
variaties en het aandeel van maatwerk in de dat per saldo met name het aandeel van West-
totale productie. Veel werk van de categorie ‘high Europa in de wereldeconomie zal afnemen, terwijl
v
­ olume, low mix’ is inmiddels vertrokken naar het aandeel van de VS op peil blijft en dat van de
lagelonenlanden. Overigens wordt ook in steeds ontwikkelende landen toeneemt. Dit heeft deels te
meer zich ontwikkelende landen, zoals Midden- maken met demografische ontwikkelingen, maar
en Oost-Europa en India ingespeeld op de toene- ook met verschillen in structuur van de economie
mende vraag naar kleine series (of enkele stuks) met betrekking tot de arbeidsmarkt(flexibiliteit)
en een hoge product­variatie. Dit betekent dat ook en de omvang van investeringen in RD en
op dit terrein de internationale concurrentie toe- onderwijs.
neemt.

23. 22
THEMASTUDIE PRODUCTIEVERPLAATSING
Figuur 2.3 Bijdrage aan wereld BBP in 1980 en 2025 (op basis van koopkrachtpariteit)
Bron: ING Economists
“Het verre Oosten staat voor ­betere Voor de creatieve ondernemer bieden de genoem-
kwaliteit, lagere kosten, een hoge de ontwikkelingen tevens kansen. Door globa-
f
­ lexibiliteit en een betere mentaliteit lisering worden immers ook nieuwe markten
van werknemers.” makkelijker toegankelijk. Het is afhankelijk van
het vermogen van de ondernemer of manager om
Hoewel globalisering geen nieuw fenomeen de positie van het eigen bedrijf in deze nieuwe
is, stellen de tegenwoordig snel veranderende omstandigheden realistisch in te schatten en een
machtsverhoudingen in de wereldeconomie onder- (nieuwe) strategische richting te kiezen. Bedrijven
nemers in de Nederlandse industrie voor verschil- die hiertoe niet in staat zijn krijgen het behoor-
lende uitdagingen. De belangrijkste hiervan voor lijk lastig. In het volgende hoofdstuk wordt nader
ondernemers in de metaal zijn samengevat: ingegaan op hoe te werk te gaan bij het kiezen
n Toenemende (inter)nationale concurrentie; van een nieuwe strategie.
krimpende Nederlandse markt;
n Heroriëntatie op positie en consolidatie in
de sector;
n Toenemende behoefte aan flexibliteit; korte
levenscycli, ‘low volume, high mix’;
n Toenemende informatiebehoefte.

24. 3 Leidraad voor de continuïteit in de metalektro-industrie 23
THEMASTUDIE PRODUCTIEVERPLAATSING
In de huidige, veranderende wereldeconomie is n Systematische kostenverlaging. De (interna-
het voor elk bedrijf cruciaal om zijn plaats in tionale) concurrentie dwingt bedrijven voort-
de markt te kennen en een hierop toegesneden durend tot kostenbeheersing c.q. kostenverla-
strategie te formuleren, rekening houdend met de ging. De druk op kosten blijkt groter naarmate
marktontwikkelingen. De navolgende leidraad is het geleverde product of dienst relatief weinig
bedoeld om ondernemers hierbij een aantal hand- toegevoegde waarde bezit of sprake is van
vatten te bieden. standaardproducten, zoals vaak het geval is bij
‘process suppliers’.
“Kiezen of verliezen.” n Aanpassingsvermogen. Snelle en onvoorspel-
bare economische ontwikkelingen, onder meer
3.1 Voorwaarden om te overleven resulterend in fluctuaties in de vraag, eisen
snelle aanpassingen van bedrijven. Op korte
De norm voor alle bedrijven is marktgerichtheid termijn betekent dit dat de productiecapaciteit
op zowel economisch als technologisch gebied. snel moet kunnen uitbreiden en inkrimpen. Op
Alle hier onder opgesomde voorwaarden vormen de langere termijn moet ook de organisatie-
als het ware een compleet eisenpakket, waarin het structuur kunnen worden aangepast en even-
gewicht van de afzonderlijke voorwaarden voor tueel herallocatie van productie- en ontwikke-
elk afzonderlijk bedrijf kan verschillen. lingsfaciliteiten mogelijk zijn.
n Marktgerichtheid. Niet alle bedrijven in 3.2 De methode
de metalektro-industrie besteden voldoende
aandacht aan de ontwikkelingen op de afzet- De uitgangspositie voor het formuleren van een
markt en hoe klanten het beste bediend kunnen nieuwe bedrijfsstrategie is een gefundeerd inzicht
worden. Dit komt bijvoorbeeld omdat men de in de huidige positie van het bedrijf; in de klanten
handen vol heeft aan de dagelijkse gang van en in de kenmerken van de markt waarop men
zaken, of omdat men meer geïnteresseerd is in actief is.
het ‘up-to-date’ houden van het machinepark.
Nu marktontwikkelingen steeds sneller verlo- De (markt)ontwikkeling
pen en niet alleen een cyclisch, maar ook een De markt waarin een bedrijf actief is, bestaat uit
structureel karakter hebben, is marktgericht- (potentiële) klanten en concurrenten. De ontwik-
heid echter essentieel. keling van deze markt wordt door de introductie
n Toegevoegde waarde. Door toegevoegde waar- van nieuwe technologieën, nieuwe concurrenten
de te leveren, bijvoorbeeld op technologisch en door overheidsinterventies beïnvloed.
gebied of door extreme flexibiliteit, ontstaat n De grootte en de structuur van de klanten-
onderscheidend vermogen ten opzichte van basis. Deze zijn van cruciale betekenis voor
concurrenten. Het bieden van toegevoegde de continuïteit van elk bedrijf. Het inzicht in
waarde op technologisch gebied is vaak een hun strategie, behoeften en wensen vormen
noodzakelijke basis voor samenwerking met een belangrijk uitgangspunt voor het toekomst­
afnemers bij productontwikkeling. perspectief van bestaande en de ontwikkeling

25. 24
THEMASTUDIE PRODUCTIEVERPLAATSING
van nieuwe producten en diensten. Inzicht in om winstgevendheid van het eigen bedrijf per
de waarde van het eigen bedrijf voor de klant order, per klant en per marktsegment, maar
en de waarde van de klant voor het eigen ook om de productiviteit van verschillende
bedrijf is daarbij tevens van belang. activiteiten.
n Concurrenten. Met name de Nederlandse n Benchmarking. Vergelijking van het eigen
metaalmarkt kent een groot aantal relatief bedrijf, de producten en diensten met de
k
­ leine bedrijven. Het ontstaan van overcapaci- belangrijke concurrenten is van essentieel
teit als gevolg van een krimpende markt leidt belang om de eigen concurrentiekracht te
tot hevige prijsconcurrentie. Het is van belang v
­ erbeteren 12
. Vooral wanneer grote investerin-
om te weten welke concurrerende bedrijven gen in het machinepark worden overwogen kan
het goed doen en vooral waarom zij het goed benchmarking van nut zijn.
doen. n Adequate informatievoorziening. Het ­tijdig
n Nieuwe technologieën. De concurrentie- kunnen reageren op ontwikkelingen is, zoals
kracht van elk bedrijf wordt in belangrijke ook al eerder is genoemd, afhankelijk van
mate bepaald door de toepassing van nieuwe snelheid waarmee informatie beschikbaar
technologieën, waarbij het niet uitsluitend komt. Dit geldt zowel voor marktinformatie als
over productietechnologie gaat. De efficiënte voor informatie uit de eigen organisatie.
toepassing van de communicatietechnologie
reduceert bijvoorbeeld de transactiekosten en Formuleren van een nieuwe strategie
zorgt ervoor dat sneller kan worden gereageerd Strategie kan worden gezien als de weloverwogen
op marktontwikkelingen. en gefundeerde reactie van een bedrijf op veran-
n Overheidsinterventies. De overheid kan de derde marktomstandigheden. Bij elke strategie-
ontwikkeling van een sector of een markt formulering gaat het in principe om het beant-
s
­ timuleren (bijvoorbeeld met subsidies) of woorden van twee vragen: “Waarom aanpassen?”
ontmoedigen (door heffingen). en “Wat moet dan specifiek veranderen?”. Wat
veranderd moet worden, is uiteraard afhankelijk
Prestatie van eigen bedrijf van de vooruitzichten van een bedrijf bij de te
Nog niet alle bedrijven in de metalektro-industrie verwachten marktontwikkeling, rekening houdend
meten de eigen prestaties en vergelijken deze met met de huidige prestaties.
die van belangrijke concurrenten, terwijl dit waar-
devolle informatie kan geven over de positie van De continuïteit van elk bedrijf is afhankelijk van
het eigen bedrijf. In de toekomst zal benchmar- zijn vermogen om producten te ontwikkelen en
king naar verwachting steeds belangrijker worden. vermarkten die de marktbehoeften (qua productei-
n Financiële informatie. Inzicht in de finan- genschappen en prijs) beter dan zijn concurrenten
ciële stand en ontwikkeling van zaken in het kan bevredigen. De behoefte van de klant moet
eigen bedrijf is de basis voor het meten van de daarbij centraal staan. De bevrediging van deze
eigen prestaties. Hierbij gaat het bijvoorbeeld klantbehoefte is beter te realiseren met behulp
12
Branchevereniging NEVAT heeft bijvoorbeeld een benchmarking tool waarmee bedrijven zich met elkaar kunnen vergelijken.

26. 25
THEMASTUDIE PRODUCTIEVERPLAATSING
van een technologische voorsprong, meer crea- het bedrijf kan bewegen. Vanzelfsprekend is een
tiviteit, lagere kosten en een efficiëntere markt­ moderne bedrijfsstrategie niet star en kan deze,
bewerking. als de marktontwikkelingen daarom vragen,
worden bijgesteld. Belangrijk is evenwel dat de
“De toekomst is gelegen in strategie door het verantwoordelijke management
“virtual companies” wordt geformuleerd, aangezien dat ook verant-
woordelijk zal zijn voor de realisatie ervan.
3.3 Het doel van strategie
3.4 Implementatie: outsourcing en productie-
Het uiteindelijke doel van elke strategie is het verplaatsing
handhaven of het bereiken van een voorsprong op
de concurrentie. Elke strategie dient bij voorkeur Het overgrote deel van de Nederlandse bedrij-
met kwantificeerbare doelstellingen te worden ven in de metalektro-industrie maakt gebruik
geoperationaliseerd, eventueel gecombineerd met van bekende en vrij toegankelijke technolo-
niet-kwantificeerbare doelstellingen. gieën. Bovendien vervaardigt slechts een beperkt
deel een eigen product. Voor veel bedrijven
1. Kwantificeerbare doelstellingen: geldt dat de markt wordt gekenmerkt door een
n Totale kostenverlaging met, al of niet per r
­ elatief beperkte groei en een grote conjunctuur­
bedrijfsonderdeel gespecificeerd: gevoeligheid. Prijs vormt veelal het belangrijkste
n Assortimentsreductie; concurrentiewapen voor dit segment. Ook voor
n Productiviteitsverhoging; bedrijven die vooral gericht zijn op technologisch
n .…. leiderschap speelt prijs geen onbelangrijke rol.
n Winstgevendheid;
n Marktaandeel; Een uitkomst van de nieuwe of bijgestelde
n Aantal nieuwe producten dat op de markt ­ trategie kan zijn dat (meer) gebruik moet wor-
s
wordt gebracht; den gemaakt van de mogelijkheden van het ver-
n Aandeel nieuwe producten in omzet; plaatsen van activiteiten naar lagelonenlanden.
n Uitbesteding; Dit hoeft niet noodzakelijkerwijs de uitkomst
n Productieverplaatsing; te zijn, ook een ingrijpende verbetering van de
n Overnames; productieprocessen van de thuisvestiging kan een
n … uitkomst van de analyse zijn. De aantrekkelijk-
heid van de lagelonenlanden als productielanden
2. Niet-kwantificeerbare doelstellingen: schuilt daarbij in de (zeer) lage lonen, de aanwe-
n Aanpassing bedrijfsorganisatie; zigheid van een groeimarkt, een grote en gemo-
n Cultuurverandering; tiveerde arbeidsreserve en vaak een aantrekkelijk
n ….. belastingklimaat.
Door de strategie te vertalen in een globale “Wie niet waagt, blijft een eeuwige
b
­ erekening van de cash flow over een aantal maagd”
jaren ontstaat een financieel kader, waarbinnen

27. 26
THEMASTUDIE PRODUCTIEVERPLAATSING
Alternatieven n Joint ventures. Gezamenlijke productie­
Ondernemers hebben de keuze uit verschillende faciliteiten in lagelonenlanden kunnen worden
mogelijkheden van productieverplaatsing naar gezien als een bijzondere vorm van een eigen
lagelonenlanden, zoals: vestiging. Dit komt bijvoorbeeld voor bij auto-
n Uitbesteding van activiteiten aan bedrijven in producenten; zo werken Toyota, Peugeot en
lagelonenlanden. Hierbij kan worden gekozen Citroën samen bij de productie van hun auto-
voor een vaste uitbestedingspartner of voor modellen in Tsjechië.
een netwerk aan partners, waarbij voor elke
klus de meest geschikte wordt ingezet (of het “Het is moeilijker hier weg te gaan
netwerk verder wordt uitgebreid). Naar mate dan daar te beginnen”
sprake is van meer complexe producten, is
meer informatie over de bij partners aanwe- Systematische aanpak essentieel
zige knowhow nodig, alsmede training en Productieverplaatsing via uitbesteding of naar
opleiding bij de bedrijven in lagelonenlanden een eigen vestiging in lagelonenlanden vormt een
om aan toenemende kwaliteitseisen te kunnen belangrijke stap voor elk bedrijf. Het manage-
voldoen. ment wordt met een nieuwe sociaal-economische
n Eigen vestiging. Hierbij kan worden gekozen omgeving geconfronteerd. Deze stap dient daarom
uit het zelf starten van een nieuwe vestiging goed overwogen, voorbereid en geïmplementeerd
of het overnemen van een bestaande vesti- te worden om risico’s te minimaliseren. Een syste-
ging. De vestiging kan uit eigen initiatief zijn matische en een transparante aanpak is van essen-
gestart om een nieuwe markt aan te boren en tieel belang. In de paragrafen 4.6 en 4.7 wordt
voordeel te genieten van lage loonkosten, maar nader ingegaan op de ervaringen van ondernemers
kan ook voortvloeien uit een verzoek van een en succesfactoren voor productieverplaatsing naar
belangrijke afnemer (OEM’er). het buitenland.