Тогтвортой хөгжлийн үзлийн хөгжил

1. Ëåêö 3. Òîãòâîðòîé õºãæëèéí ¿çëèéí õºãæèë
1. Òîãòâîðòîé õºãæëèéí òàëààðõè ºðíº, äîðíûí ¿çýë
2. Ðîìûí êëóá, Ñòîêãîëüìûí áàãà õóðàë
3. Ðèî-92 áà Ìîíãîë Óëñ
1. Òîãòâîðòîé õºãæëèéí òàëààðõè ºðíº, äîðíûí ¿çýë
Õ¿í òºðºëõòºíèé ñî¸ë èðãýíøëèéí õºãæëèéí ò¿¿õèéí ýõ áóëàã ðóó
ºíãèéí õàðâàë, õî¸ð ãîë ¿çýë, õî¸ð ãîë õýëáýð áàéíà. Åðòºíöèéã ¿çýõ
¿çëèéí õóâüä ºðíº äîðíû õî¸ð ÿíçûí ¿çýë áàéíà. Íýã íü áàéãàëèéã
õ¿íèé ýðõýíä çàõèðóóëàõ ãýñýí ºðíèéí ýêîôîá áóþó òåõíîêðàò ¿çýë,
íºãºº íü õ¿í áàéãàëèéí õ¿éí õîëáîî áóþó äîðíûí ýêîôèëü ¿çýë áóþó
òîãòâîðòîé õºãæèë þì.
Àìüäðàëûí õýâøëèéí õýëáýðýýð ñóóðèí áà í¿¿äëèéí ãýñýí õî¸ð
òºðëèéí ñî¸ë èðãýíøèë áàéíà. “Õ¿í òºðºëõòºí õýðõýí ¿¿ññýí” òóõàé,
“Ò¿¿íèé èðýýä¿é ÿìàð áàéõ” òàëààð áîëîí ºíãºðñºí, ºíºº, èðýýä¿éí
õîîðîíäûí õîëáîîã òîãòîîõ ãýæ ýðò äýýð ¿åýñ áîäîæ áÿñàëãàñààð
ãóðàâäàõü ìÿíãàí æèëèéí áîñãûã àëõàæ áóé ¿åä èðãýíøëèéí õºãæëèéí
òóóëñàí çàìàà ýðãýí õàðæ äýýðõ àñóóëòàä õî¸ð õàðèóã ñàíàë íýëýýí
õàðüöàíãóé øèíæòýé “Õî¸ð ¿çëèéí ñèñòåì”-èéí õ¿ðýýíä õî¸ð
õàðèóëòûã ñàíàë áîëãîæýý.
Ò¿¿íèé íýã íü ñî¸ë èðãýíøëèéí îðîí çàé öàã õóãàöààíû
õÿçãààðã¿é õºãæëèéí ¿çýë, íºãºº íü ñî¸ë èðãýíøëèéí îðîí çàé öàã
õóãàöààíû õÿçãààðòàé õºãæëèéí ¿çýë þì. Íýãäýõ ¿çëèéí ìºí ÷àíàð íü
õ¿í òºðºëõòºí ò¿¿õýí õºãæëèéí ýëäýâ çºð÷ëèéã äàâàí òóóëæ íèéãýì
ñî¸ëûí áà áàéãàëèéí ¿éë ÿâöûã õîñëóóëñàí “ýåðýã áàðèìæààòàé”
÷èãëýëýýð òóóøòàé óðàãøëàõàä îðøèæ áàéíà. Ýíý ¿çýëòýé ñàíàà
íèéëäýã ã¿í óõààíû áîëîí íèéãýì ñî¸ëûí îéëãîëòóóäûí äîòîð íýí
ýðòíèé óõàìñàðûí õ¿ðýýíä õ¿íèé íèéãìèéí õóâüñàëûã “ºâ òýãø óëñ”
ðóó çîðüæ ÿâàà áºãººä æîëîîäîã÷ íü õ¿ì¿¿ñèéã óõààëàã, ìýðãýí
óäèðäëàãààð õàíãàíà ãýæ ¿çäýã áàéæýý. Èéì ¿çëèéí òºëººëºã÷èéí íýã
íü Ïëàòîí (Ìݪ IV çóóí) þì.
Ñýðãýí ìàíäëûí ¿åèéí ã¿í óõààíòíóóä äýëõèéí ä¿ðèéã áàéãàëèéí
øèíæëýëèéí ¿¿äíýýñ á¿òýýõèéã ýðìýëçýõäýý ãåîöåíòðèçìûí ¿çëýýñ
òàòãàëçàæ ãåëèîöåíòðèçìûí ¿çëèéí ¿íäñèéã òàâüæ ýõýëñýí áºãººä
òýäíèé òºëººëºã÷ íü Êîïåðíèê, Áðóíî íàð áàéæ. Ãýãýýðëèéí ¿åèéí
îíöëîã íü íèéãìèéí áàéãóóëëûí ñóë òàëûã àðèëãàæ øèíý íèéãìèéã
øóäàðãà, ñàéí ñàéõàí áàéõ òóéëûí çîðèëãûã àãóóëñàí áàéíà.

2. “¯ë ã¿éöýëäýõ ñîöèàëèçìûí” ñóðòàë÷èä èðãýíøëèéí õºãæëèéí
äýýðõ “Ýíýðýíã¿é õèéñâýðëýë”-èéã íèéãìèéí òàëààñ íü òîäîðõîé áîëãîõ
îðîëäëîãî õèéæ õóâèéí ºì÷ººñ òàòãàëçàæ õàìòûí õºäºëìºðèéí
õýëáýðò øèëæèæ “èðýýä¿éí íèéãýìä” õºäºëìºð õ¿íèé òààøààëûí
õýðýãñýë áîëæ áàÿëàãèéí õóâààðèëàëò íü “õºäºëìºð, àâúÿàñûí” õèðýýð
õèéãäýõ îíîëûã äýâø¿¿ëñýí áàéíà.
Ò¿¿õèéí ìàòåðèàëèçìûí îíîë íü ñî¸ë èðãýíøëèéí õºãæëèéí ¿éë
ÿâöûã ôîðìàöûí îíîëûã ¿íäýñëýæ ò¿¿íèé äýýä øàòûã êîììóíèçì ãýæ
òîäîðõîéëæýý. Ìàðêñèçì èðãýíøëèéí ¿éë ÿâöûí ¿íäñèéã ìàòåðèàë,
¿éëäâýðëýõ õ¿÷èí ¿éëäâýðëýëèéí õàðèëöààíû äèàëåêòèê ãýæ ¿çñýí áîë
Ì.Âåòåð (1864-1920)*
¿çýë áàðèìòëàë íü “ýäèéí çàñàã”-ò áèø îþóí
ñàíààíû õ¿÷èí ç¿éë íü áàðóóíû ìàÿãèéí àæ ¿éëäâýðæñýí íèéãìèéí
¿¿ñýë õºãæëèéã òîäîðõîéëîã÷ áºãººä “ýäèéí çàñàãæñàí õ¿í”
õýëáýðæèæ òîãòîõ ¿íäýñ ãýæ ¿çñýí áàéíà.
XIX-XX çóóíû çààã äýýð Îðîñûí ã¿í óõààí-óðëàã ñóäëàëûí
ñýòãýëãýýíä îëîí ÷óõàë “ò¿ðýëò” ãàð÷ äýëõèéí èðãýíøëèéí ¿é îëîí
ñàëàà ìº÷ðèéí õàðüöàà óÿëäààíä åðòºíöèéã á¿õëýýð íü àâ÷ ¿çýõ
çàð÷ìûã ¿íäýñ áîëãîñîí áàéíà. Ýíä õ¿íèé ¿éë àæèëëàãààã çºâõºí ñàâ
øèìèéí ìàíäàëòàé õ¿ðýýíä áóñ ñàíñàðûã ýçýìøèõ áîëîìæèéí õ¿ðýýíä
àâ÷ ¿çñýí ÿâäàë õ¿í òºðºëõòºíèé õºãæëèéã õÿçãààðã¿é îðîí çàé öàã
õóãàöààíä ÿâàãäàæ áîëîõ îíîëûí ¿íäñèéã òàâüñàí áàéíà
(Ê.Öèîëêîâñêèé 1857-1935).
“Îþóí ìàíäàë”-ûí ¿çëèéí ýçëýõ áàéð ñóóðü ÷ àñàð ºíäºð. Îþóí
ìàíäëûã õ¿íèé îþóí óõààí õºäºëìºðººð á¿òñýí øèì ìàíäëûí
õóâüñàëûí øèíý õýëáýð ãýæ ¿çäýã. Åðòºíöèéí õºãæëèéí äèíàìèêèéã
òîäîðõîéëäîã õî¸ð äàõü ¿çýë íü “ñî¸ë èðãýíøëèéí îðîí çàé öàã
õóãàöààíû õÿçãààðòàé õºãæèë”-èéí ¿çýë þì. Óã ¿çëèéí ìºí ÷àíàð íü
èðãýíøëèéí õºãæëèéí ¿éë ÿâöàä ºìíºõ èðãýíøëèéí áàéãàëü-íèéãìèéí
á¿òöèéã íóðààæ áàéæ õºãæäºã “ñºðºã õºãæëèéí” øèíæèéã àãóóëäàã.
Áàéãàëü ðóó äîâòîëñîí ñî¸ë èðãýíøëèéã “ñºðºã õºãæèë” ãýæ
íýðëýñýí ¿çëèéã áàðèìòëàã÷äûí äîòðîîñ ýðò ¿åèéí ã¿í óõààíòàí ÿðóó
íàéðàã÷ Ãåñìîí (Ìݪ VII çóóí) õ¿í òºðºëõòºíèé èðãýíøëèéí
óõðàëòûí ¿åèéã òîìú¸îëîõäîî õ¿í òºðºëõòºí áóðõàí øèã àìüäàð÷
áàéñàí Àëòàí ¿åýñýý óõàð÷ õ¿ðýë, òºìðèéí çýâñãèéí ¿åä èðæýý. Ýíý ¿åä
“¯íýí íóäàðãààð ñîëèãäîíî”, “Àéõ è÷èõýý áóðõàíä äààòãàíà”, “Õîð
øàðààñ ñàëàõàà ¿çýõã¿é”, “Õîðîí ñàíààò è÷ã¿¿ð ñîíæóóðã¿é ýòãýýä

3. ¿íýëýãääýã áîëíî”, “Ýõ ýöãýý òýæýýäýã õ¿í îëäîõîî áîëèíî” ãýõ÷ëýí
õ¿íèéã õ¿í áèø áîëãîõ èðãýíøèë ãýæ ¿çñýí áàéäàã.
Ãýãýýðëèéí ¿åèéí Ôðàíöûí ã¿í óõààíòàí çîõèîë÷ Æ.Æ.Ðóññî
(1712-1778) “Øèíæëýõ óõààí óðëàãèéí ñýðãýí ìàíäàë õ¿íèé çàí àâèðûã
öýâýðø¿¿ëýõýä òóñ íýìýð áîëñîí óó?” ãýñýí àñóóëòàä ºãñºí õàðèóëò
èõýýõýí äóóëèàí òàðüæýý. Òýðýýð áàéãàëü ýõýýñýý õºíäèéðñýí õ¿í, “¿ð
õ¿¿õäèéíõýý ãàðààñ øèíæëýõ óõààí ñî¸ë ãýý÷ àþóëòàé ç¿éëèéã áóëààæ
àâàõ ãýâýë ººðèéíõºº áèå ñýòãýëèéí ýð¿¿ë ìýíäèéã àëäàõ áîëíî” ãýæ
õýëñýí áàéõ þì.
Çóóãààä æèëèéí äàðàà Ãåðìàíû ã¿í óõààíòàí Ô.Íèöøå (1844-
1900) íèéãýì ñî¸ëûí ººð íºõöºëä äýýðõèòýé òºñòýé ¿çýë ñàíààã
òîìú¸îëæ õýëýõäýý îð÷èí ¿åèéí èðãýíøèë áîë äýâøèë áèø óõðàëò
ó÷ðààñ “ºíººãèéí åâðîï õ¿í ººðèéíõºº ¿íýò ç¿éëýýð ñýðãýí ìàíäàëûí
¿åèéí åâðîï õ¿íýýñ õîë äîîãóóð áàéíà” ãýæýý.
Èòàëèéí ã¿í óõààíòàí Äæ.Âèêî (1668-1744) ò¿¿õèéí ýðãýëòèéã
òîìú¸îëîõäîî ¿íäýñòýí á¿ð ººðèéí õºãæëèéí çàìûã òóóëàõäàà õ¿íèé
àìüäðàëûí ìº÷ëºã øèã áóðõàíëàã àðèóíààñ õ¿íèé áààòàðëàã ¿å ð¿¿
øèëæäýã (õ¿¿õýä, çàëóó íàñ, èäýð). ªºðººð õýëáýë “òºðæ ºñºæ
ºíäèéæ ºòºëæ óðóóäàæ òºãñäºã” áîëîâ÷ äàõèàä ýõíýýñýý äàâòàãäàõ
ìàÿãààð ¿ðãýëæèëäýã ãýñýí óòãàòàé áàéíà.
XX çóóíû ýõýíä ãåðìàíû ò¿¿õ÷ Î.Øïåíãëåð (1880-1936) ýíý
¿çëèéã ¿íäýñëýí õºãæ¿¿ëæ íèéãýì ñî¸ëûí õºãæëèéí ¿éë ÿâöûã õ¿í,
àìüòàí, ìîä öýöýãíèé àìüäðàëòàé õàðüöóóëàí ç¿éðëýæ òîìú¸îëñîí
áàéäàã. Òýðýýð àëèâàà ñî¸ë íü ººðèé㺺 “õ¿¿õýä, çàëóó, èäýð, àõìàä”
¿åòýé ãýæ ¿çýýä íýã òàëààð áàðóóíû ñî¸ë ººðèéíõºº õºãæèëä óðüä ºìíº
áàéãààã¿é ºíäºðëºãò õ¿ðñýí áîëîâ÷ íºãºº òàëààð ò¿¿íèé “òºãñãºëèéí
¿å” èðæ áàéíà (“Åâðîïûí íàð øèíãýõ”) ãýæ ¿íýëæýý.
Ìîíãîë÷óóäûí ã¿í óõààíä “Ýõ áîëñîí çóðãààí ç¿éë õàìàã àìüòíû
òóñûí òóëä áóÿí ¿éëäýæ áàéãàëèà ò¿øèí çîõèöîæ àìüäðàõ” ¿çýë
íî¸ðõîæ èðñýí á¿ëãýý.
Îðîñûí ã¿í óõààíòíóóä áàðóóíû ìàÿãèéí õºãæëèéã “þìûã
öóãëóóëàõ õóðààõ çàí”, àæ àõóéí õóóëü äàâàìãàéëäàã áîëîõîîð ýöñèéí
ä¿íäýý “áóðõàíû ñýòãýëèéã” ãýýõýä õ¿ðãýäýã ãýæ ¿çäýã áàéíà. Îðîñ
ìàÿãèéí áóþó õðèñòîñ õºãæèë íü “áîäèò òºãºëäºðæèëò ð¿¿”
÷èãëýäýã ó÷ðààñ “Áóðõàí çýâ¿¿ã öºõðºí㺺 áàðòàë íü õ¿ðãýýã¿é” ãýæ
¿çäýã àæ.

4. XX çóóíû äóíä õ¿ðòýë èðãýíøëèéí äýýðõ õî¸ð ¿çëèéí (ýäèéí
áîëîí ñýòãýëèéí) ñèñòåì ºíººã õ¿ðòýë ººðèéíõºº óëàìæëàëò
õóâààãäìàë àãóóëãûã îðõèîã¿é “íýìýõ”, “õàñàõ” òýìäýãýý õàäãàëñààð
èðæýý. Ýíý ¿å íü ¿çýë ñóðòëûí õóâüä èðãýíøëèéí òýñ ººð õî¸ð ñèñòåìä
õóâààãäñàíû íýã íü êàïèòàëèñò íºãºº íü ñîöèàëèñò õºãæëèéí çàð÷èì
áàéëàà. Òýõäýý ºíãºðñºí çóóíû (XX) äóíäààñ äýëõèéí êàïèòàëèñò
ñîöèàëèñò ñèñòåìèéí çºð÷ëèéã (ýäèéí çàñàã, óëñ òºð, íèéãýì-ñî¸ëûí)
äàâàí òóóëæ ÷àäíà ãýñýí êîíâåðãåíöèéí îíîë äýâøèãäýí ãàðñíûã
êîììóíèñòóóä õàòóó ýñýðã¿¿öýæ ø¿¿ìæèëäýã áàéëàà. 60-ààä îíû ñ¿¿ë÷,
70-ààä îíû ýõýýð êîíâåðãåíöûí îíîëûí ýêîëîãèéí õóâèëáàð ãàð÷
èðñýí. Ýíý îíîëûí õ¿ðýýíä äýëõèéí ýêîëîãèéí äîðîéòëûí õàðèóöëàãûã
êàïèòàëèçì, ñîöèàëèçì õî¸óëàà àäèëõàí õàðèóöíà ãýäãèéã íîòîëñîí
áàéíà.
Ñîöèàëèçìûí ¿çýë ñóðòàë÷èä ýíý õóóëèéã ýñýðã¿¿öäýã áàéñàí
áîëîâ÷ áèò¿¿äýý ñîöèàëèçìûã òºãºëäºðæ¿¿ëýõ ¿éë àæèëëàãààã àâ÷
“Øèíæëýõ óõààíû ñîöèàëèçì”, “Õºãæèíã¿é ñîöèàëèçì”, “Õ¿í òºâòýé
ñîöèàëèçì”-ûí îíîëûã äýâø¿¿ëæ áàéñàí áîëîâ÷ õýðýãæèõ ¿éë ÿâö íü
íýí óäààí áàéëàà. Ãýòýë áàðóóíûõàí äýýðõè ø¿¿ìæëýëä èë¿¿ óÿí õàòàí
õàíäàæ ò¿¿õèéí òàâöàí äýýð “ñºðºã õºãæëèéí” áóþó áàéãàëüòàé
çîõèöîæ õºãæèõ áóþó “õÿçãààðëàãäìàë îðîí çàéí” ¿çýë áàðèìòëàã÷èä
ÿëàëò áàéãóóëæýý.
2.Ðîìûí êëóá, Ñòîêãîëüìûí áàãà õóðàë
Ýíý ºíãºí äýýð îíöãîé àíõààðàë òàòñàí ç¿éë áîë Ðîìûí êëóáûí
áýëòãýñýí “ªñºëòèéí õÿçãààð” õýìýýõ èëòãýë þì. Ýíý èëòãýë ºìíºõ
õºãæëèéí ñèñòåì¿¿äèéí çºð÷ëèéã øèéäâýðëýæ ýêîëîãèéí äîðîéòëûí
òàëààð ò¿ãø¿¿ð çàðëàæ äýëõèé íèéòèéí àíõààðàë òàòñàí õ¿í áîë Ðà÷åë
Êàðñîí áºãººä ò¿¿íèé 1962 îíä áè÷ñýí “Íàìóóí õàâàð” íîì áàéãàëü
îð÷íû áîõèðäîë õèðýýñ õýòýð÷ õ¿í òºðºëõòºí ýõ äýëõèéãýý ººðºº
õºíººõ àþóë í¿¿ðëýæ áóéã çàðëàæ àâðàí õàìãààëàõûã óðèàëàí äóóäñàí
þì. Ýíý íîì ãàðñíû äàðàà 1968 îíä Èòàëèéí îëîí íèéòèéí ç¿òãýëòýí,
ýðäýìòýí Àóðåøî Ïå÷÷è “Ðîìûí êëóá” õýìýýõ Òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãà
áàéãóóëæ Äýëõèéí õºãæëèéí àñóóäëûã ýêîëîãèòîé õîëáîí ñóäàëæ
“ªñºëòèéí õÿçãààð” ñýäýâòýé èëòãýëèéã áè÷ñýí íü ºíººã õ¿ðòýë Ðîìûí
êëóáûí èëòãýë íýðýýð äýëõèé íèéòýä ò¿ãýí òàðæ ͯÁ-ûí õýìæýýíä
õýëýëöýãäñýí áàéíà. Ðîìûí êëóáûí çàõèàëãààð Ìàññà÷óñåòèéí
òåõíîëîãèéí èíñòèòóòûí ýðäýìòýä Ä.Ìåäîóçûí óäèðäëàãûí äîîð

5. “ªñºëòèéí õÿçãààð” õýìýýõ íîì áè÷æýý. Äýýðõ á¿òýýë¿¿äýä äýëõèéí
÷àíàðòàé íèéòëýã òàâàí ÷èãëýëýýð òóõàéëáàë:
1. Àæ ¿éëäâýðæèëòèéí ýð÷èìæèëò
2. Õ¿í àìûí ¿ñðýíã¿é ºñºëò
3. Õ¿íñíèé õîìñäîë, ºëñãºëºí
4. ¯ë ñýðãýýãäýõ íººöèéí õîìñäîë
5. Õ¿ðýýëýã÷ îð÷íû äîðîéòîë çýðýã õ¿ðýýã õàìààðóóëæ õèéñýí
ñóäàëãààíûõàà ä¿íã ¿íäýñëýí áè÷ñýí áàéíà.
Èëòãýëèéí ãîë ä¿ãíýëò íü á¿ðýëäýæ òîãòñîí õºãæëèéí óëàìæëàëò
áàðèìæàà íü äýëõèéí íèéãýì ñî¸ëûí ñèñòåìèéã äîðîéòóóëæ ýöñèéí
ä¿íä ñ¿éðýëä õ¿ðãýæ áîëçîøã¿é ãýñýí ä¿ãíýëò õèéæýý. Ðîìûí êëóáûí
àíõíû åðºíõèéëºã÷ À.Ïå÷÷èãèéí õýëñíýýð “Áàðóóíû èðãýíøëèéí
ÿëãóóëñàí õºãæèë, ºñºëòòýé õÿçãààð ëóóãàà òóóøòàé ÷èãëýæ áàéíà”
ãýæ òýìäýãëýæýý.
Ñòîêãîëüìûí áàãà õóðàë ÿã ýíý ¿åä 1972 îíä ͯÁ-ýýñ ýðõëýí
Ñòîêãîëüì õîòîä îëîí óëñûí àíõíû áàãà õóðëûã “Áàéãàëü îð÷èí áà
õºãæèë” ñýäâýýð çîõèîí áàéãóóëæ äýëõèéí óëñ îðíû çàñàã òºðèéí
òýðã¿¿í¿¿ä îðîëöîí íýãä¿ãýýðò õ¿ðýýëýã÷ îð÷íû äîðîéòëûí àñóóäàëä
õàðèó ºãºõ çàéëøã¿é øààðäëàãàòàé áîëñíûã õ¿ëýýí çºâøººð÷ýý. Õî¸ðò
íèéãýì-ýêîëîãèéí õºãæèë çºâõºí õºãæèëòýé îðíóóäàä òºäèé áóñ
õºãæèæ áàéãàà îðíóóäàä íýãýí àäèë õóðöàäñàí ãýäãèéã çºâøººðñºí,
ãóðàâò áàéãàëèéí íººöèéã îíîâ÷òîé àøèãëàæ, áàéãàëü õàìãààëàõ
ñàëáàðûí îëîí óëñûí ñòðàòåãèéã áîëîâñðóóëàí áàòëàâ. Ò¿¿í÷ëýí
Áàéãàëü îð÷èí õºãæëèéí àñóóäëààðõè äýëõèéí õîðîî áàéãóóëæ äàðãààð
íü Íîðâåãè óëñûí åðºíõèé ñàéä áàéñàí Ãðó Êàðëåí Áðóíäëàíäûã
òîìèëñîí. Ýíý õ¿íèé òóõàé áè÷äýãèéí ó÷èð íü öààøäàà òîãòâîðòîé
õºãæëèéí àñóóäàëòàé õîëáîãäîæ ýíý íýð öººíã¿é ãàðíà. Ñòîêãîëüìèéí
áàãà õóðëààñ õîéø ºðíºäèéí îðíóóäàä íèéãýì-ýêîëîãèéí õ¿ðýýíèé
ñòðàòåãèéã òîäîðõîé õºòºëáºð áîëãîæ õýðýãæ¿¿ëýõýä ÷èãëýãäñýí ÷óõàë
àðãà õýìæýýíèé ñèñòåì áîëîâñðóóëæýý. Òóõàéëáàë:
 Áàéãàëü õàìãààëàõ, áàéãàëèéí íººöèéã îíîâ÷òîé àøèãëàõ ¿éë
àæèëëàãààã çîõèöóóëàí Òºðèéí áàéãóóëëàãà (ÿàì, àãåíòëàã, çºâëºë
ãýõ ìýò) áóé áîëñîí.
 Õ¿í-íèéãýì-ñàâ øèìèéí ñèñòåìèéã ýðõ ç¿éí õóâüä çîõèöóóëàõ
õóóëèéí ìåõàíèçìûã á¿ðä¿¿ëæ ýõýëñýí.

6.  ¯éëäâýðëýë-àæ àõóéí, íèéãýì ñî¸ëûí õàðèëöààã îíîâ÷ëîõ ¿íäýñ
áîëñîí ýäèéí çàñãèéí ìåõàíèçìûã íýâòð¿¿ëñýí (áîõèðäóóëàã÷
òºëíº).
 Íèéò õ¿í àìûíõàà ýêîëîãèéí óõàìñàðûã äýýøë¿¿ëýõ, “àìüäðàëûí
÷àíàð”, ”ýêîëîãèæñîí íèéãýì” çýðýã ïðàêòèêèéí à÷ õîëáîãäëûã
÷óõàë÷ëàí ýêîëîãèéí õºãæëèéã óðàãøëóóëàõ.
 Áàéãàëü õàìãààëàõ Òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãûí ¿éë àæèëëàãààã
èäýâõæ¿¿ëýõ çàìààð ¿íäýñíèé áîëîí äýëõèéí õýìæýýíä øèéäâýð
ãàðãàõàä òýäíèé ¿ç¿¿ëýõ íºëººã äýýøë¿¿ëýõ çýðýã áîëíî.
Èíãýæ íýã òàëààñ òºðèéí áàéãóóëëàãóóäûí ¿éë àæèëëàãàà
ýð÷èìæñýí íºãºº òàëààñ íèéãìèéí ãèø¿¿ä áàéãàëü õàìãààëàõûí
÷óõëûã îéëãîí äýìæèõ áîëñíîîð á¿õ õ¿÷ àíõààðàë íýãäýæ íýã ç¿ãò
÷èãëýæ ÷àäñàí áàéíà. Ýíý áîë Ñòîêãîëüìîîñ çàðëàñàí “Ýêîëîãèéí
àðâàí æèë”-èéí õóãàöààíä ãàðñàí àõèö õºãæëèéí ãîë ¿ð ä¿í. 80-ààä
îíû äóíä ¿åýð ýíý õóãàöààã äàõèí àðâàí æèëýýð ñóíãàæ áàéãàëèéí
íººöèéã îíîâ÷òîé àøèãëàõ, áàéãàëü õàìãààëàõ ñàëáàðò ãàðñàí àõèö
ººð÷ëºëòèéã ä¿ãíýõ, íèéãýì-ýêîëîãèéí öààøäûí õºãæëèéí ÷èãèéã
òîäîðõîéëîõîîð äýëõèéí õàìòûí íèéãýìëýã òîõèðîëöñîí áàéíà. Òýð
äàãóó 1992 îíä Áðàçèëèéí Ðèî-Äå-Æàíåéðî õîòîä ͯÁ-ûí áàãà õóðàë
áîëæ “Áàéãàëü îð÷èí áà õºãæèë” ñýäâèéã õýëýëöæýý.
3.Ðèî-92 áà Ìîíãîë Óëñ
Ðèî-92 ýêîëîãèéí õîðèí æèëèéí (1972-1992) ä¿íã ãàðãàæ XXI
çóóíû õºãæëèéí õºòºëáºðèéã õýëýëöýí áàòàëæýý. Ðèî-92 òàâàí ÷óõàë
áàðèìò áè÷èã áàòàëñíû äîòîð
 Ðèî-Äå-Æàíåéðîãèéí òóíõàãëàë. Ýíýõ¿¿ òóíõàãëàë íü õ¿íèé ñàéí
ñàéõàí àìüäðàëûã õàíãàõàä óëñ îðíóóäûí ¿¿ðýã õàðèóöëàãûí 27
çàð÷ìûã òîäîðõîéëñîí.
 XXI çóóíû õºãæëèéí õºòºëáºð. Èðãýíøëèéã òîãòâîðòîé õºãæëèéí
ò¿âøèíä õ¿ðãýõ àðãà õýìæýýíèé ñèñòåìèéã òîäîðõîéëñîí
äýëãýðýíã¿é õºòºëáºð.
 Öàã óóðûí ººð÷ëºëòèéí òóõàé êîíâåíöè áóþó “Õ¿ëýìæèéí õèé”-ã
òîãòâîðæóóëàõ õºòºëáºð.
 Áàéãàëèéí òºðºë ç¿éëèéí êîíâåíöè.
 Îéí òàëààð áàðèìòëàõ çàð÷ìûí òóõàé ìýäýãäýë çýðýã áîëíî.

7. Ýäãýýð áàðèìò áè÷ã¿¿ä áîëîí Ðèîãèéí áàãà õóðëààð øèéäñýí ãîë
àñóóäàë þó áàéñàí áý? ãýâýë:
Íýãä¿ãýýðò, õýäèéãýýð äýëõèéí õàìòûí íèéãýìëýãýýñ áàéãàëü
õàìãààëàõ, áàéãàëèéí àøèãëàëòûã îíîâ÷ëîõ òàëààð èõýýõýí õ¿÷èí
÷àðìàéëò ãàðãàæ áàéãàà áîëîâ÷ ìàíàé ãàðèãèéí áàéãàëü íèéãìèéí
ñèñòåì á¿õýëäýý òîãòâîðæèæ ÷àäàõã¿é áàéãààä àíõààðàë òàòàõã¿é áàéõ
¿íäýñã¿é þì. Ò¿¿ãýýð ÷ áàðàõã¿é “ýêîëîãèéí õîðèí æèëèéí” äîòîð
äàÿí äýëõèéí ýêîñèñòåìèéí äîðîéòîë óëàì íýìýãäñýí áàéíà.
Öààøèëáàë ºíººãèéí õºãæëèéí õýâ ÿíçûã õýâýýð õàäãàëáàë íèéãýì-
ýêîëîãèéí çºð÷ëèéã óëàì õóðöàòãàæ õ¿íèé àìüäðàõ íºõöëèéã íîöòîé
òîãòâîðã¿éæ¿¿ëýõ àþóë í¿¿ðëýæ áîëçîøã¿é ãýñýí ä¿ãíýëòýä õ¿ð÷ýý.
Õî¸ðäóãààðò, èðãýíøëèéí õýðýãëýýíèé ºñºëò (õ¿í àìûí áîëîí
¿éëäâýðëýëèéí ºñºëò) ñàâ øèìèéí áàéãàëèéí íººöèéí ÷àäàâõèéí
õÿçãààðëàãäìàë áàéäàë õî¸ðûí çºð÷èë; õºãæèëòýé áîëîí õºãæèæ áàéãàà
îðíóóäûí õýðýãëýýíèé ò¿âøíèé õýò ÿëãààòàé áàéäàë çýðýã ºíººãèéí
äýëõèé äàõèíû õºãæëèéí íèéòëýã çºð÷èë õàäãàëàãäñààð áàéãààã öîõîí
òýìäýãëýæýý. Áàðóóíû îðíóóä “Ãóðàâäàõü åðòºíöèéí” õºãæëèéí øèíý
ò¿âøèíä õ¿ðýõ ç¿òãýëèéã äýìæèõýý íîòîëñîí áàéíà. Ãóðàâäóãààðò,
áàðóóíû îëîíõè îðíóóäûí õºãæëèéí çàãâàðûã äýëõèéí õàìòûí
íèéãýìëýãèéí õýòèéí õºãæèëä á¿õýëä íü õýðýãëýõ áîëîìæã¿é ãýñýí
ä¿ãíýëò õèéñýí áàéíà. Ýíýõ¿¿ çàãâàð äýëõèéí ýêîñèñòåì ð¿¿ ã¿íçãèé
íýâòýðñíýýð ñàâ øèìèéã àþóëòàé ººð÷ëºëòºä õ¿ðãýæ áîëçîøã¿é ãýæ
¿çñýí áàéíà. ĺðºâä¿ãýýðò, áàéãàëü íèéãìèéí äºõºæ áàéãàà àþóëûã
äàâàí òóóëàõàä ÷èãëýãäñýí ãîë ñòðàòåãè íü òîîíû ¿ç¿¿ëýëòýýñ ÷àíàðûí
ºñºëòºä øèëæèõ èðãýíøëèéí õºãæëèéí øèíý çàãâàðûã äýâø¿¿ëæýý.
Òàâäóãààðò, äýëõèéí õàìòûí íèéãýìëýãèéã á¿õýëä íü (ýäèéí çàñãèéí,
íèéãìèéí, ñàíõ¿¿ãèéí, çîõèîí áàéãóóëàëòûí) áîëîí õ¿í àìûí ÿíç
á¿ðèéí õýñãèéã (àæ ¿éëäâýðèéí, àæèë õýðãèéíõíèé õ¿ðýýíä áà õºäºº
àæ àõóéíõàí, ýðäýìòýä ãýõ ìýò) òîãòâîðòîé õºãæëèéí çàìä õ¿ðãýõ àðãà
õýìæýýíèé ñèñòåìèéã äýâø¿¿ëæ òàâüñàí áàéíà. Çóðãàäóãààðò, äýëõèéí
óëñ îðîí á¿ð ººðèéí îíöëîãò òîõèðñîí òîãòâîðòîé õºãæëèéí ¿íäýñíèé
ñòðàòåãèéã áîëîâñðóóëæ õýðýãæ¿¿ëýõ íü ç¿éòýé ãýæ ¿çñýí áàéíà.
Ðèî-92-ûí øèéäâýð Ìîíãîëä: Ìîíãîë Óëñ XXI çóóíû Ìîíãîëûí
õºãæèë (ÌÕ-21) õºòºëáºðèéã 1996 îíîîñ ýõëýí áîëîâñðóóëæ 1998 îíä
Çàñãèéí ãàçàð ñàéøààí õýðýãæ¿¿ëæ áàéíà. ÌÕ-21 õºòºëáºð íü ýäèéí
çàñãèéí ºñºëò, íèéãìèéí òýãø áàéäàë, áàéãàëü îð÷íû ç¿é çîõèñòîé

8. àøèãëàëòûã íýãäìýë áàéäëààð òîäîðõîéëñîí äýëõèéí òîãòâîðòîé
õºãæëèéí ò¿ãýýìýë õàíäëàãàä á¿ðýí íèéöñýí õºãæëèéí ñòðàòåãè áîëæ
÷àäñàí ãýæ ¿çäýã áàéíà. Óëñûí Èõ Õóðàë 1994 îíä “Ìîíãîë Óëñûí
¯íäýñíèé Àþóëã¿é Áàéäëûí ¿çýë áàðèìòëàë”, 1996 îíä “Ìîíãîë Óëñûí
Õºãæëèéí ¿çýë áàðèìòëàë”, 2001 îíä “Õ¿íèé àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàõ
ñàéí çàñàãëàë õºòºëáºð”, “Á¿ñ÷èëñýí õºãæëèéí ¿çýë áàðèìòëàë” çýðýã
áàðèìò áè÷ã¿¿äèéã áàòàëæýý. Ýäãýýð õºòºëáºð, ¿çýë áàðèìòëàëûí
õýðýãæèëòèéí òàëààð õîéíî òîäîðõîé ºã¿¿ëýõ áîëíî. Ðèî-92-ûí Äàÿí
äýëõèéí XXI çóóíû õºãæëèéí õºòºëáºðèéí ñ¿¿ëèéí àðâàí æèëèéí
õýðýãæèëòèéí áàéäàëä ͯÁ-ààñ äàðààõü ¿íýëãýý ä¿ãíýëò ºã÷ýý. ¯¿íä:
 Äýëõèéí õ¿ðýýëýã÷ îð÷èí óëàì äîðîéòñîí òºäèéã¿é õýðýãæ¿¿ëæ
áóé àðãà õýìæýý íü õàíãàëòã¿é õýâýýð áàéíà.
 Õºãæèæ áóé îðíóóäûí õóâüä ÿäóóðëûã áóóðóóëàõ, äàÿàðøëûí
õ¿ðýýíä îëèãòîé àìæèëò îëñîíã¿é, ò¿¿í÷ëýí äýëõèéí õ¿í
äàÿàðøëûí ¿ð øèìèéã æèãä õ¿ðòýæ ÷àäàõã¿é áàéíà.
 Õ¿ì¿¿ñèéí ýäèéí çàñàã, íèéãìèéí õýðýãöýýíèé òýíöâýðèéã
õàäãàëæ, îäîî áà èðýýä¿éí õýðýãöýýã õàíãàæ ÷àäàõ ýêîñèñòåìèéí
õàíãàõ àñóóäàë, íººöèéã õàìãààëàõ àñóóäàë, óëñ òºðèéí òýíöâýðã¿é
áàéäàë, íýãäñýí çîõèöóóëàëòã¿é àðãà áàðèë, ¿éëäâýðëýë áà
õýðýãëýýíèé õóó÷èí çàãâàð îðøñîí õýâýýð áàéíà ãýñýí
ø¿¿ìæëýëòýé ä¿ãíýëò ºãñºí áàéíà.