Хүний аюулгүй байдал

1. Ëåêö 14. Õ¿íèé àþóëã¿é áàéäàë.
1. Õ¿íèé àþóëã¿é áàéäëûí òóõàé îéëãîëò
2. Õ¿íèé áà ¯íäýñíèé àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàõ àðãà çàì
1.Õ¿íèé àþóëã¿é áàéäëûí òóõàé îéëãîëò
Ãëîáàë÷ëàëûí ¿åèéí õ¿íèé àþóëã¿é áàéäàë ãýæ þó âý? ãýäãèéã ÿíç
á¿ðýýð òîäîðõîéëæ áàéíà. Ìîíãîë ñýòãýëãýýãýýð õàìãèéí ýíãèéíýýð
òîäîðõîéëáîë: ”Àéõ àþóëã¿é, äóòàãäàõ ãà÷èãäàõûí çîâëîíã¿é, óðò
íàñàëæ óäààí æàðãàõûã õ¿íèé àþóëã¿é áàéäàë” ãýæ õýëæ áîëíî.
“ªðã¿é áîë áàÿí, ºâ÷èíã¿é áîë æàðãàë” ãýæ ¿çäýã Ìîíãîë÷óóäûí
ñýòãýëãýýã ÷ äýýðõèä õàìààðóóëæ áîëíî.
Ãëîáàë÷ëàëûí íºõöºëä àþóëã¿é áàéäëûí çàð÷ìûã õ¿éòýí äàéíû
¿åèéíõýýñ íýëýýä ººðººð àâ÷ ¿çýæ áàéíà. Òóõàéëáàë: Íýãä¿ãýýðò:
Õ¿íèé àþóëã¿é áàéäëûã óëñ îðíû òóñãààð òîãòíîë, íóòàã äýâñãýðèéí
á¿ðýí á¿òýí áàéäàë, íèéãýì, òºðèéí àþóëã¿é áàéäëààñ äýýã¿¿ð òàâèõ,
Õî¸ðäóãààðò, Óëñ îðíóóä àþóëã¿é áàéäëàà ýäèéí çàñãèéí õ¿÷ýýð
õàìãààëàõ ¿çýëä øèëæèõ áîëæ áàéíà.
Ãëîáàë÷ëàëûí ¿åèéí àþóëã¿é áàéäëûí äýýðõè ¿çëýýñ ¿¿äýí õ¿íèé
àþóëã¿é áàéäëûí ãîë ¿ç¿¿ëýëò¿¿äèéã Ìîíãîë Óëñûí ¿íäýñíèé
àþóëã¿é áàéäëûí ¿çýë áàðèìòëàëòàé õàðüöóóëáàë äàðààõ áàéäëààð
òîìú¸îëæ áîëîõ þì. ¯¿íä:
1. Óëñ òºðèéí àþóëã¿é áàéäàë áóþó Ìîíãîë Óëñûí îðøèí
òîãòíîõûí áîëîí íèéãýì, òºðèéí áàéãóóëàëûí àþóëã¿é áàéäàë.
2. Èðãýíèé ýðõ, ýðõ ÷ºëººíèé áîëîí áèå õ¿íèé àþóëã¿é áàéäàë.
3. Ýäèéí çàñãèéí àþóëã¿é áàéäàë.
4. Øèíæëýõ óõààí òåõíîëîãèéí àþóëã¿é áàéäàë.
5. Ìýäýýëëèéí àþóëã¿é áàéäàë.
6. Ñî¸ë èðãýíøëèéí áîëîí íèéãìèéí áàéãóóëàëûí àþóëã¿é áàéäàë.
7. Õ¿í àì, óäìûí ñàíãèéí áîëîí ýð¿¿ë ìýíäèéí àþóëã¿é áàéäàë.
8. Ýêîëîãèéí àþóëã¿é áàéäàë.
9. Õ¿íñíèé àþóëã¿é áàéäàë.
Õ¿íèé àþóëã¿é áàéäàëä õýí àþóë ó÷ðóóëäàã âý?
 Áîëîâñðîë ýçýìøèõèéí òºëºº áèåý äàé÷ëàõã¿é áàéíà.
 Ýð¿¿ë ìýíäýý õàìãààëàõã¿é ìàíñóóðóóëàõ áîäèñ õýðýãëýõ,
áýëãèéí çàìûí õàëäâàðò ºâ÷íººð ºâ÷ëºõ, ÄÎÕ-ûí
Õ¿í ººðºº ººðèéíõºº àþóëã¿é áàéäàëä àþóë ó÷ðóóëæ áàéíà

2. õàëäâàð àâàõàä õ¿ð÷ áàéíà.
 Çàëõóóðààä àæèë õèéæ îðëîãî îëæ àìüäðàëàà
äýýøë¿¿ëýõã¿é, ºëñãºëºí ÿäóóðàëä ºðòºæ áàéíà.
 Á¿òýëã¿é õàéð äóðëàë, àìüäðàëûí ààð ñààð çîâëîí
áýðõøýýëä øàíòàð÷ àìèà õîðëîæ áàéíà.
 Õ¿÷èðõèéëýõ, ýìýãòýé÷¿¿äèéã õ¿÷èíäýõ, ºì÷ õºðºíãèéã
íü õóëãàéëàõ, äýýðýìäýõ, ã¿òãýæ ã¿æèðäýõ, íýð òºðèéã íü
ãóòààæ áàéíà.
 Õàíèà õ¿÷èðõèéëæ çîäîæ, ãýìòýýæ, äàðàìòàëæ, ýð¿¿ë
ìýíä àìü íàñàíä íü õîõèðîë ó÷ðóóëæ áàéíà.
 ¯ð õ¿¿õäýý àíõààð÷ õàëàìæèëæ õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõã¿é çºíä íü
îðõèñíîîñ ãýð îðíîîñîî äàéæèæ, ãóäàìæ òðàíøåéíä
õîíîãëîæ áàéíà.
 Ãýð á¿ë ñàëæ, õ¿¿õýä ºí÷èð÷ õîéò ýõ, ýöãèéí òààã¿é
õàðüöààíààñ àéæ ýìýýæ ñýòãýë ñàíààíû äàðàìòàíä îðæ
áàéíà.
 Õýëìýãä¿¿ëýëò ãàð÷ õ¿íèé ýðõ çºð÷èãäºõ.
 Ýäèéí çàñãèéí õÿìðàëä ºðòºõ, óëñ òºðèéí òîãòâîðã¿é
áàéäëààñ õ¿ì¿¿ñ ìàðãààøäàà èòãýõ èòãýëýý àëäàõ.
 Á¿ñ íóòãèéí òýíöâýðòýé áèø õºãæëèéí óëìààñ õ¿ì¿¿ñ
íóòãààñ îðõèí í¿¿õ.
 Áàéãàëü îð÷èí áîõèðäîæ àìüäðàõ íºõöºë ìóóäàõ.
 Õèëèéí çºð÷èë, ìàëûí õóëãàé, õ¿íèé àìü.
Õ¿í õ¿íèéõýý àþóëã¿é áàéäàëä õºíäëºí㺺ñ àþóë ó÷ðóóëæ áàéíà
Ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿ä äîòðîî àþóëã¿é áàéäëàà õîõèðîîæ áàéíà
Óëñ òºðèéí áóðóó áîäëîãîîñ õ¿íèé àþóëã¿é áàéäàëä àþóë ó÷èð÷ áàéíà
Ãàäààä õ¿÷èí ç¿éë
Ãàäààä õ¿÷èí ç¿éë

3.  Çóä òóðõàí, ¿åð, ãàí ãà÷èãèéí àþóëààñ õ¿í àìüäðàëûí
îðëîãûíõîî ýõ ñóðâàëæèéã àëäàõ.
 Ãàçàð õºäëºëò.
 Àçîíû äàâõàðãûí íèìãýðýëòýýñ ¿¿äñýí äóëààðàëò.
Äýýðõ áàéäëààñ ¿çýõýä õ¿íèé àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàõàä ýí
òýðã¿¿íä àíõààðàõ îð÷èí ãýâýë:
 Ãýð á¿ë,
 Àæëûí áàéð,
 Ãóäàìæ, îëîí íèéòèéí ¿éë÷èëãýýíèé ãàçàð,
 Íóòàã îðîí, ñóì, àéìàã, ýäèéí çàñãèéí á¿ñ çýðýã äîòîîä
îð÷íîîñ ãàäíà õºðø îðîí, á¿ñ íóòàã, Äýëõèé äàõèí çýðýã ãàäààä îð÷íûã
ýêîëîãè ýäèéí çàñãèéí íýãäñýí ñèñòåìèéí õóâüä íü àíõààð÷ õàìòàð÷
àæèëëàõ õýðýãòýé ãýäýã ä¿ãíýëò ãàð÷ áàéíà.
¯¿íýýñ ãàäíà õ¿íèé àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàõàä çàéëøã¿é
øààðäàãäàõ õýä õýäýí íºõöºë áàéíà. Òóõàéëáàë:
 Ýäèéí çàñãèéí ºñºëò,
 Àæëûí áàéð, îðëîãûí ýõ ¿¿ñâýð, àìüäðàëûí ÷àíàð,
 Íèéãìèéí õàìãààëàë,
 Áîëîâñðîë,
 Ýð¿¿ë ìýíä, ýìíýëãèéí ¿éë÷èëãýý,
 Ìýäýýëëèéí õ¿ðòýýìæ, ñî¸ë,
 Ýð¿¿ãèéí òààòàé íºõöºë,
 Õ¿ðýýëýí áàéãàà îð÷íû ýð¿¿ë àõóéí íºõöºë çýðãèéã íýðëýæ
áîëíî.
Øèëæèëòèéí ¿åèéí õ¿íèé àþóëã¿é áàéäëûí ò¿âøèí
Óã ñóäàëãààíä:
Íýãä¿ãýýðò Õ¿íèé õºãæëèéí áóþó ìàêðîýäèéí çàñãèéí
ò¿âøèí
Õî¸ðäóãààðò Õºäºëìºð ýðõëýëòèéí áàéäàë, àæèëã¿éäëèéí
ò¿âøèí
Ãóðàâäóãààðò Ýð¿¿ãèéí íºõöºë áàéäàë, àæèëã¿éäëèéí õ¿ðýý
ĺðºâä¿ãýýðò Ýð¿¿ãèéí íºõöºë áàéäàë áóþó ãýìò õýðãèéí
õ¿ðýý
Áàéãàëèéí ãàìøèãààñ õ¿íèé àþóëã¿é áàéäàëä àþóë ó÷èð÷ áàéíà

4. çýðãèéã õàìààðóóëàí àâ÷ ¿çýæ áàéíà.
Õ¿íèé õºãæèë ìàêðîýäèéí çàñãèéí òîãòâîðæèëò
Ìîíãîë Óëñûí øèëæèëòèéí ýäèéí çàñãèéí ¿åèéí õ¿íèé õºãæëèéã
ñóäàëæ ¿çýõýä àõèöòàé ç¿éë îëîí áàéíà (õ¿ñíýãò 4.1). Òóõàéëáàë
èíôëÿöèéí ò¿âøèí (çóðàã 4.1), õ¿íèé õºãæëèéí èíäåêñ 1996 îíîîñ
(çóðàã 4.2), õ¿í àìûí ºñºëò, òºðºëò, äóíäàæ íàñëàëò 1995 îíîîñ (çóðàã
4.3, 4.4, 4.5) ýõëýí äýýøèëæ; íýã ýì÷èä íîãäîõ õ¿íèé òîî (çóðàã 4.8)
òîãòâîðòîé; á¿õ øàòíû ñóðãóóëüä ñóðàëöàã÷äûí òîî, íàñàíä õ¿ðýãñäèéí
áè÷èã ¿ñýãò òàéëàãäñàí áàéäàë 1994-1995 îíîîñ õîéø íýìýãäýæ (çóðàã
4.9), 1000 àìüä òºðñºí õ¿¿õäýä íîãäîõ ýíäýãäýë 1998 îíä 1989 îíûõîîñ
57.5%-èàð áóóð÷ (çóðàã 4.7), íýã õ¿íä íîãäîõ ÄÍÁ 1994 îíîîñ ºñºæ
ýõýëñýí áàéíà (çóðàã 4.10).
1950-1980 îíû õîîðîíä 30 æèëèéí õóãàöààíû õ¿í àìûí ºñºëòèéí
îðãèë ¿å íü õ¿í àì ýð¿¿ëæñýí, õºäºº àæ àõóéí íýãäýëæèõ õºäºë㺺í
ºðíºæ ìàë àæ àõóéä õàìòûí õºäºëìºðèéí õýëáýð õºãæñºí, àòàð ãàçàð
ýçýìøèæ ãàçàð òàðèàëàíãèéí ¿éëäâýðëýëèéí òîì àæ àõóéíóóä
áàéãóóëàãäàæ òºâ ñóóðèíãóóä ¿¿ññýí, àæ ¿éëäâýðæ¿¿ëýõ áîäëîãûí
äàãóó àæ ¿éëäâýð-íóòàã äýâñãýðèéí öîãöîëáîðóóä ¿¿ñ÷ õîò
ñóóðèíãóóäàä èðãýä òºâëºðºí ñóóðüøèæ àéë ºðõ, çàëóó ãýð á¿ë¿¿ä
îëøèðñîí çýðýã õ¿÷èí ç¿éëèéí íºëººëëèéí ¿ð ä¿í þì. 1980-1986 îíîîñ
õîéø õ¿í àìûí ºñºëò ýðñ áóóðñíûã ñóóðèí àìüäðàëä äàñàæ òîãòâîðæèõ
¿éë ÿâö ýõýëñýíòýé áóþó ýäèéí çàñãèéí õ¿íäðýë, õÿìðàëûí ýõëýëòýé
õîëáîæ ¿çýæ áîëîõ þì. Äýýðõ ñóäàëãààíààñ ¿çýõýä øèëæèëòèéí ýõíèé
æèë¿¿äýä (1993 îíûã õ¿ðòýë) õ¿íèé õºãæëèéí áîëîí äåìîãðàôûí
¿ç¿¿ëýëò¿¿ä áóóðñàí áîëîâ÷ ýäèéí çàñãèéí õ¿íäðýë¿¿äèéã õàðüöàíãóé
áàãà õîõèðîëòîé äàâæ 1993 îíîîñ òîãòâîðæèæ óëìààð ºñºëò ýõýëñýí
áàéíà. Õ¿íèé àþóëã¿é áàéäëûã áàòàëãààòàé õàíãàõûí òóëä ýäèéí
çàñãèéí ºñºëò, ÄÍÁ-íèé õýìæýýã ò¿ðãýí õóðäàöòàé ºñãºõ øààðä-ëàãàòàé
áàéãààã äýýðõ ñóäàëãàà õàðóóëæ áàéíà.
Õºäºëìºð ýðõëýëò, ÿäóóðàë
Õºäºëìºð ýðõëýëò, àæèëã¿éäýë, îðëîãûí õýìæýý áîë ÿäóóðàëòàé
õîëáîîòîé õàðèëöàí óÿëäàà á¿õèé áºãººä õ¿íèé àþóëã¿é áàéäëûí àìèí
÷óõàë àñóóäàë þì. Øèëæèëòèéí ¿åä õºäºëìºðèéí çàõ çýýëèéí àãóóëãà,
õýìæýý, õýëáýð øèíý÷ëýãäñýí áàéíà.
Õ¿íèé àþóëã¿é áàéäëûí õàìãèéí ÷óõàë áàòàëãààíû íýã áîë
õºäºëìºð ýðõýëæ áàéíãûí îðëîãûí ýõ ¿¿ñâýðòýé áàéõ ÿâäàë þì.

5. Àëäàãäàëòàé ¿éëäâýð¿¿ä äàìïóóð÷, òºðèéí ºì÷ õóâü÷ëàãäàæ, õºðºíãº
îðóóëàëò áóóðñàí çýðýã øàëòãààíààð àæëûí áàéð õîðîãäîæ àæèëã¿éäýë
íýìýãäýæ ýõëýâ.
1992-1996 îíä àæèëã¿éäëèéí ò¿âøèí 6.5%-èàñ 10% áîëæ ºññºí
áàéíà. Íèéãìèéí ýíý ñºðºã ¿çýãäëèéã ñààðìàãæóóëæ õºäºëìºð
ýðõëýëòèéã íýìýãä¿¿ëýõ, àæèëã¿éäëèéã áóóðóóëàõ ÷èãëýëýýð Çàñãèéí
ãàçðààñ 1995 îíä “Àæèëã¿éäëèéã áóóðóóëàõ ¿íäýñíèé õºòºëáºð”-èéã
áàòëàí õýðýãæ¿¿ëñíèé ä¿íä 1996-1998 îíä óëñûí õýìæýýíä 81000
àæëûí áàéð øèíýýð áèé áîëãîæýý.
1999 îíû ýöñèéí áàéäëààð óëñûí õýìæýýíä àæèëã¿éäëèéí
ò¿âøèí 4% áîëæýý (çóðàã 4.12). Øèëæèëòèéí æèë¿¿äýä àæèëëàãñàäûí
ñàëáàðûí á¿òöýä èõýýõýí ººð÷ëºëò ãàðñàí áàéíà. 1999 îíû áàéäëààð
íèéò àæèëëàãñàäûí 49.7% íü ¿éë÷èëãýýíèé ñàëáàðò, 9.6% íü àæ
¿éëäâýðèéí ñàëáàðò àæèëëàæ áàéíà.
Ýä¿ãýý ìàíàé ýìýãòýé÷¿¿ä ýð¿¿ë ìýíä, íèéãìèéí äààòãàë (67.1%),
çî÷èä áóóäàë, çîîãèéí ãàçàð (64.7%), áîëîâñðîë (63.9%), õóäàëäàà
(59.9%), ñàíõ¿¿ãèéí çîõèöóóëàëò (52.4%) çýðýã íèéãìèéí áîëîí
¿éë÷èëãýýíèé ñàëáàðò çîíõèëîí õºäºëìºð ýðõëýæ áàéíà.
Øèëæèëòèéí æèë¿¿äýä õºäºëìºð ýðõëýëòèéí õýâ øèíæèä ãàðñàí
ãîë ººð÷ëºëò áîë àæèëëàãñàäûí äèéëýíõ íü õóâèéí õýâøëèéí ñàëáàðò
àæèëëàäàã áîëñîí áàéíà. 2000 îíû áàéäëààð õóâèéí õýâøèë ÄÍÁ-íèé
70% -èéã ¿éëäâýðëýæ íèéò àæèëëàãñàäûí 60 ãàðóé õóâü òýíä àæèëëàæ
áàéíà.
ªíººäºð òºâ îðîí íóòãèéí õºäºëìºð çîõèöóóëàëòûí àëáàíä
á¿ðòã¿¿ëæ àæèë èäýâõòýé õàéæ áàéãàà àæèëã¿é÷¿¿äèéí 45.6%-èéã
ýðýãòýé÷¿¿ä, 54.4%-èéã ýìýãòýé÷¿¿ä ýçýëæ áàéíà (çóðàã 4.14).
Ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äèéí àæèëã¿éäëèéí áàéäëûí ñóäàëãààíààñ ¿çýõýä
ýìýãòýé÷¿¿äèéí àæèëã¿éäýë ºñºõ õàíäëàãàòàé áàéíà. Ýíý íü
õºäºëìºðèéí íàñíû õ¿í àìä ýçëýõ ýðýãòýé, ýìýãòýé õ¿íèé á¿òýöòýé
õàðüöóóëáàë óðâóó ¿ç¿¿ëýëò áàéãààã àíõààðàõ ¸ñòîé (çóðàã 4.27).
Àæèëã¿é÷¿¿äèéã íàñíû á¿ëãýýð ñóäàëæ ¿çýõýä íèéò àæèëã¿é÷¿¿äèéí
65.3%-èéã 35 õ¿ðòýëõ íàñíû çàëóó÷óóä ýçýëæ áàéãààãèéí 45.1% íü
ýðýãòýé÷¿¿ä, 54.9% íü ýìýãòýé÷¿¿ä áàéíà.
Ãýð á¿ë áîëîîã¿é, õóðèìòëàëã¿é, îðëîãûí ÿìàð ÷ ýõ ¿¿ñâýðã¿é èéì
îëîí òîîíû çàëóó õ¿ì¿¿ñèéã àæëûí áàéðààð õàíãàõ àñóóäàë òºðèéí
îíöãîé àíõààðàëä áàéõ ¸ñòîé þì (çóðàã 4.15).

6. Àæèëã¿é÷¿¿äèéí áîëîâñðîë ìýðãýæëèéí áàéäëûã àâ÷ ¿çâýë 1999
îíû áàéäëààð íèéò 39.8 ìÿíãàí àæèëã¿é÷¿¿äèéí 60% íü ìýðãýæèëã¿é,
23.5% íü ìýðãýëèéí ñóðãàëò ¿éëäâýðëýëèéí òºâ, áîãèíî õóãàöààíû
äàìæààãààð ìýðãýæèë ýçýìøñýí áîëîâ÷ ¿éëä-âýðëýë äýýð òóðøëàãà îëæ
àìæààã¿é çàëóó÷óóä áàéíà (õ¿ñíýãò 4.2).
Ñóäàëãààíààñ ¿çýõýä Ìîíãîë Óëñûí õºäºëìºðèéí íººöèéí
àøèãëàëò, àæèëëàõ õ¿÷íèé õºäºëìºð îðîëöîîíû ò¿âøèí õàðüöàíãóé
ºíäºð áàéíà.
Àæèëëàõ õ¿÷èéã õºäºëìºðèéí íàñíû õ¿í àìä õàðüöóóëñàí
õºäºëìºð îðîëöîîíû ò¿âøèí 68.4% (1998 îí) áàéãàà íü ÷àìëàëòã¿é
¿ç¿¿ëýëò þì. ¯¿íèé íºãºº òàëä àæèëã¿éäëèéí ò¿âøèíèé ¿ç¿¿ëýëò 5.2-
6.4% áàéãàà íü Èòàëè ìýòèéí ºíäºð õºãæèëòýé îðíûõîîñ ìàíàéä
àæèëã¿éäýë 2 äàõèí áàãà áàéíà ãýñýí ¿ã (çóðàã 4.12).
Õºäºëìºðèéí íººöèéí ìýäýýëëèéã õ¿ñíýãò 4.3-ò ¿ç¿¿ëýâ. Äýýðõ
ñóäàëãàà õàðüöóóëàëòààñ ¿çýõýä àæèëã¿éäëèéí õýìæýý õàðüöàíãóé
äîîãóóð, õºäºëìºð îðîëöîîíû ò¿âøèí íýëýýä ºíäºð áàéõàä ÿäóóðàë
ÿàãààä èõ áàéíà âý? ãýäýã àñóóäàë ãàð÷ áàéíà. Àæèëã¿éäëèéí õóâü
õàðüöàíãóé áàãà áàéõàä ÿäóóðàë èõ áàéãààãèéí øàëòãààíûã
àæèëã¿éäëýýñ ãàäíà äàðààõ ¿ç¿¿ëýë-ò¿¿äýýñ îëæ áîëíî. ¯¿íä:
-Õºäºëìºðèéí õºëñíèé äîîä õýìæýýíýýñ (çóðàã 4.15),
-Õ¿í àìûí àìüæèðãààíû äîîä ò¿âøèíãýýñ (çóðàã 4.16),
-Õºäºëìºðèéí á¿òýýìæèéí ò¿âøèíãýýñ,
-ªðõèéí æèëèéí äóíäàæ îðëîãî, çàðëàãûí á¿òöýýñ,
-Íýã ºðõèéí àì á¿ëèéí äóíäàæ òîî, ñàðûí ìºíãºí îðëîãî,
çàðëàãûí õýìæýýíýýñ.
1989 îíä 786.5 ìÿíãºí õ¿í àæèëëàæ 2017.4 ìÿíãàí õ¿íèéã áóþó
àæèë õèéäýã íýã õ¿í 2.6 õ¿íèéã òýæýýäýã áàéñàí áîë 1998 îíä 809.5
ìÿíãàí õ¿í àæèëëàæ 2413 ìÿíãàí õ¿íèéã áóþó àæèë õèéäýã íýã õ¿í 2.9
õ¿íèéã òýæýýäýã áîëñîí áàéíà.Áàðààíû ¿íý çàõ çýýëèéí õýìæýýíä
õ¿ðòýë ºññºí áîëîâ÷ õºäºëìºðèéí õºëñíèé ¿íýëãýý çàõ çýýëèéí
ò¿âøèíãýýñ äîîãóóð ó÷ðààñ öàëèíãèéí ºñºëò áàðààíû ¿íèéí ºñºëòººñ
õîöîð÷ õóäàëäàí àâàõ ÷àäâàð ìóóäñàíààñ ÿäóóðàë ¿¿ñýõýä íºëººëæ
áàéíà.

7. ßäóóðëûã áóóðóóëàõûí òóëä àæëûí áàéðûã íýìýãä¿¿ëýõ,
õºäºëìºðèéí á¿òýýìæèéã äýýøë¿¿ëæ, õºäºëìºðèéí õºëñèéã ºñãºõ
õýðýãòýé áàéíà.
Ýð¿¿ãèéí íºõöºë, ãýìò õýðýã
Õ¿íèé àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàõ ÷óõàë îð÷íû íýã áîë ýð¿¿ãèéí
íºõöºë þì. Õ¿íèé àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàõàä àíõààðàõ çàð÷ìûí òàëààð
ͯÁ-ûí Õ¿íèé õºãæëèéí 1994 îíû òàéëàíä äóðüäñàíààñ ¿çýõýä íýã
òàëààñ õ¿í ºâ÷ëºõ, ºëñºõ, õýëìýãäýõ àþóëã¿é áàéõ, íºãºº íü ãýð
îðîíäîî, àæèë äýýðýý îëîí ò¿ìíèé äóíä ºíãºðäºã ºäºð òóòìûí õýâèéí
àìüäðàë íü õºíäëºíãèéí ãýíýòèéí íºëººíä ºðòºæ àëäàãäàõààñ
õàìãààëàãäñàí áàéâàë çîõèõ àæýý.
Ãëîáàë÷ëàëûí íºõöºëä áàÿí ÿäóó, òîì æèæèã àëü ÷ îðîíä
àæèëã¿éäýë, ãýìò õýðýã, õ¿ðýýëýí áàéãàà îð÷íû áîõèðäîëò, õ¿íèé ýðõ
çºð÷èãäºõ çýðýã àþóë íèéòëýã áàéíà. Õ¿íèé àþóëã¿é áàéäëûã
á¿ðä¿¿ëýã÷ õ¿÷èí ç¿éë¿¿ä íü õàðèëöàí óÿëäààòàé óÿèð íýã íü íºãººäºº
íºëººëæ ñºðºã ¿ð äàãàâðûã íýìýãä¿¿ëäýã áàéíà. Õ¿íèé àþóëã¿é
áàéäàëä õîõèðîë ó÷ðóóëæ áóé õàìãèéí íîöòîé íºõöºë áîë ãýìò õýðýã
(çóðàã 4.19) áàéíà. Ãýìò õýðãýýñ áîëæ õ¿í ãýð îðîíäîî ÷ (çóðàã 4.23),
ãóäàìæ òàëáàéä ÷ (çóðàã 4.22) àìàð òàéâàí áàéæ ÷àäàõã¿é áàéíà.
Íîöòîé ãýìò õýðãèéí äîòîð ñîãòóóãààð ¿éëäñýí (çóðàã 4.24), èðãýäèéí
ºì÷èéã õóëãàéëñàí, äýýðýìäñýí (çóðàã 4.27), òàíõàé (çóðàã 4.26) ãýìò
õýðã¿¿ä õàìãèéí èõ õýìæýýòýé áàéíà. Õ¿í àìèíû, õ¿÷èíãèéí, çàì
òýýâðèéí (çóðàã 4.25) ãýìò õýðã¿¿ä ÷ áóóðàõã¿é áàéíà. Õ¿íèé àþóëã¿é
áàéäëûã õàíãàõ íýã ÷óõàë ¿ç¿¿ëýëò áîë õ¿íñíèé àþóëã¿é áàéäàë þì.
Õ¿íñíèé àþóëã¿é áàéäëûã õàìãèéí òîâ÷îîð õýëýõýä ìîíãîë÷óóäûí
õîíîãò õýðýãëýñýí õ¿íñíèé ç¿éëèéí èë÷ëýãèéí äóíäàæ õýìæýý (çóðàã
4.28) àìüæèðãààíû äîîä ò¿âøèíãýýñ (2300 êàëîðè) áàãà áàéíà. ¯¿íèé
ãîë øàëòãààí íü õ¿íñíèé á¿òýýãäýõ¿¿íèé õ¿ðýëöýýã¿éíõ áèø, ò¿¿íèéã
õóäàëäàæ àâàõ ÷àäâàð ìóóòàé õîëáîîòîé áàéíà.
Ãëîáàë÷ëàëûí íºõöºë äýõ õ¿íèé áà ¯íäýñíèé àþóëã¿é áàéäëûã
õàíãàõ àðãà çàì
Àãóóëãà
- Ìîíãîë Óëñûí îðøèí òîãòíîõûí áîëîí íèéãýì òºðèéí
áàéãóóëàëûí àþóëã¿é áàéäàë áóþó óëñ òºðèéí àþóëã¿é
áàéäàë

8. - Èðãýäèéí ýðõ, ýðõ ÷ºëººíèé áîëîí áèå õ¿íèé àþóëã¿é
áàéäàë
- Ýäèéí çàñãèéí àþóëã¿é áàéäàë
- Øèíæëýõ óõààí òåõíîëîãèéí àþóëã¿é áàéäàë
- Ìýäýýëëèéí àþóëã¿é áàéäàë
- Ñî¸ë èðãýíøëèéí áîëîí íèéãìèéí áàéãóóëàëûí àþóëã¿é
áàéäàë
- Õ¿í àì, óäìûí ñàíãèéí áîëîí ýð¿¿ë ìýíäèéí àþóëã¿é
áàéäàë
- Ýêîëîãèéí àþóëã¿é áàéäàë
- Õ¿íñíèé àþóëã¿é áàéäàë