1. ÍÝÝËÒÒÝÉ
ÍÈÉÃÝÌ
ÔÎÐÓÌ
ÓÓÐÕÀÉÍ ÕÀÀËÒ
ÝÐÕ Ç¯ÉÍ ÇÎÕÈÖÓÓËÀËÒÛÃ
ÁÎËÎÂÑÐÎÍÃÓÉ ÁÎËÃÎÕ ÍÜ
Áîäëîãûí ñóäàëãààíû òàéëàí
Cóäàëãààíû áàã: Ñ. ÖÝÄÝÍÄÎÐÆ
Æ. ÁßÌÁÀ-ÞÓ
Ì. ÄÀÃÂÀ
Óëààíáààòàð
2010 îí

2. ÓÓÐÕÀÉÍ ÕÀÀËÒ
ÝÐÕ Ç¯ÉÍ ÇÎÕÈÖÓÓËÀËÒÛà ÁÎËÎÂÑÐÎÍÃÓÉ ÁÎËÃÎÕ ÍÜ
Cóäàëãààíû áàã:
Ñ. Öýäýíäîðæ
Áîäëîãûí ñóäàëãààíû áàãèéí àõëàã÷, Ïðîôåññîð, äîêòîð Ph.D,
Æ. Áÿìáà-Þó
Äýä ïðîôåññîð, äîêòîð Ph.D
Ì. Äàãâà
ØÓÒÈÑ-èéí áàãø, ìàãèñòð
Ýíýõ¿¿ òàéëàíãààð ãàðãàñàí ¿íýëýëò ä¿ãíýëò íü óã òîéìûã áîëîâñðóóëñàí
ñóäëàà÷äûí áàéð ñóóðèéã èëýðõèéëíý.
©Íýýëòòýé Íèéãýì Ôîðóì
Çîõèîã÷èéí ýðõ õóóëèéí äàãóó õàìãààëàãäñàí áîëíî.
Ýíýõ¿¿ ñóäàëãààíû òàéëàíã õóâèéí õýðýãöýýíýýñ áóñàä çîðèëãîîð õýñýã÷ëýí áîëîí
á¿òíýýð íü õóâèëæ, õýâëýõèéã õ¿ñâýë äîîðõè õàÿãààð õàíäàæ çîõèõ çºâøººðºë àâíà
óó.
Õàÿã: Æàìúÿí ã¿íèé ãóäàìæ-5/1 Õýâëýëèéí õóóäàñ 14.5
Ñ¿õáààòàð ä¿¿ðýã, Óëààíáààòàð-48, Õýâëýñýí õóâü 500
Óòàñ: 976-11-313207 DDC
Ôàêñ: 976-11-324857 343.077
Âýá: http://www.forum.mn Ó-594
È-ìýéë: osf@forum.mn ISBN 978-99962-0-299-5
“ÀDMON” êîìïàíèä ýõèéã áýëòãýæ õýâëýâ. Ìîíãîë Óëñ,
Óëààíáààòàð õîò, 2010 îí
ÍÝÝËÒÒÝÉ
ÍÈÉÃÝÌ
ÔÎÐÓÌ

3. 3
ÃÀÐ×ÈÃ
Òîâ÷èëñîí ¿ãèéí òàéëáàð 4
Óäèðòãàë 5
Ñóäàëãààíû çîðèëãî 7
1. Óóðõàéí õààëòûí îíöëîã, ò¿¿íèé ýðõ ç¿éí
çîõèöóóëàëò 8
1.1. Óóðõàéí õààëò, ò¿¿íèé îíöëîã 8
1.2. Ìîíãîë óëñ äàõü óóðõàéí õààëòûí
ºíººãèéí áàéäàë 9
1.3. Äýëõèéí óëñ îðíóóäûí ÿâóóëæ áóé
æèøèã áîäëîãî, òóðøëàãà 13
1.4. Óóðõàéí õààëòûí ýðõ ç¿éí õ¿ðýý:
ßìàð àñóóäëóóäûã çîõèöóóëäàã âý? 17
2. Ìîíãîë Óëñûí óóðõàéí õààëòûí ýðõ ç¿éí
çîõèöóóëàëòûí ºíººãèéí áàéäàë 21
3. Óóðõàéí õààëòûí ýðõ ç¿éí øèíý îð÷èí
áèé áîëãîõ àðãà çàìóóä 32
4. Ä¿ãíýëò 35
5. Ǻâëºìæ 37
Õàâñðàëò 1. Ìîíãîë Óëñûí ñòàíäàðò
Óóë óóðõàé. Óóðõàéí õààëò
Íýð òîìú¸î, òîäîðõîéëîëò 41
MNS……… : 2010 42
ÑÕ¯Ò 2010 43
Õàâñðàëò 2. ÿíèé òîãòîöòîé îðäûí àøèãëàëò,
õààëòûí ¿¿ä àþóëã¿é áà àøèãòàé îð÷èí á¿ðä¿¿ëýõýä
áàðèìòëàõ æóðàìä òóñãàõ çààëòóóä 48
Àþóëã¿é îð÷èí á¿ðä¿¿ëýõ ÷èãëýëýýð õýðýãæ¿¿ëýõ
áàðèìòëàë 49
Ñóäàëãààíû àðãà ç¿é 56
Íîìç¿é 58

4. 4
ÒÎÂ×ÈËÑÎÍ ¯ÃÈÉÍ ÒÀÉËÁÀÐ
ÀÌÃ Àøèãò ìàëòìàëûí ãàçàð
ÀÌÒÕóóëü Àøèãò ìàëòìàëûí òóõàé õóóëü
ÁÎÍÁͯ Áàéãàëü îð÷èíä íºëººëºõ áàéäëûí
íàðèéâ÷èëñàí ¿íýëãýý
ÍÍÔ Íýýëòòýé Íèéãýì Ôîðóì
ÒÁÁ Òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãà
ÒÝǯ Òåõíèê ýäèéí çàñãèéí ¿íäýñëýë
ÓÌÕÃ Óëñûí ìýðãýæëèéí õÿíàëòûí ãàçàð
ÝÁÌÇ Ýðäýñ áàÿëãèéí ìýðãýæëèéí çºâëºë
ÝÁÝÕß Ýðäýñ áàÿëàã, Ýð÷èì õ¿÷íèé ÿàì

5. 5
ÓÄÈÐÒÃÀË
Óëñûí ìýðãýæëèéí õÿíàëòûí ãàçàð (ÓÌÕÃ)-ûí äýðãýäýõ
Óóë óóðõàéí ìýðãýæëèéí õÿíàëòûí àëáàíû ãàðãàñàí ìýäýýãýýð
“...ºíººäðèéí áàéäëààð Ìîíãîë Óëñûí íóòàã äýâñãýðò
àøèãëàëò äóóñààä îðõèãäñîí óóðõàéí ãàçàð òàëáàé 5000 ãàðóé
ãà áàéíà. Ýäãýýð ãàçàð òàëáàéä íºõºí ñýðãýýëòèéí áîëîí
îð÷íû àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàõòàé õîëáîîòîé àñóóäëóóä
õàðèóöàõ ýçýíã¿é îðõèãäñîí òóë Ìýðãýæëèéí õÿíàëòûí
áàéãóóëëàãààñ ýçýí õîëáîãäîã÷èéã òîãòîîõ òîäîðõîé àðãà
õýìæýýã òºëºâëºí õýðýãæ¿¿ëæ áàéíà...” Ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä
ãîëëîí àëòíû øîðîîí îðä àøèãëàñàí óóðõàéíóóäûí àøèãëàëò
äóóñàæ, íºõºí ñýðãýýãäýõã¿é îðõèãäîæ áàéñíààñ ¿¿ññýí ñºðºã
íºëººëºë íü îðîí íóòãèéí ìàë÷èä áýë÷ýýðã¿é áîëîõ, ãîë
ãîðõè øèðãýõ, õ¿ì¿¿ñ ãýíýò îëíîîð àæèëã¿é áîëîõ çýðãýýð
èëýð÷ áàéãààòàé äýýðõ ìýäýý õîëáîãäîõ áºãººä óã àñóóäëûã
çîõèöóóëàõ çîðèëãîîð “...íºõºí ñýðãýýëòèéí ñòàíäàðòóóä
áîëîâñðóóëæ, õ¿ëýýëãýõ õàðèóöëàãûã íýìýãä¿¿ëýõ çýðýã
÷èãëýëýýð àæèëëàæ áóé...” áîëîõûã ìºí äóðüäæýý.
Ìîíãîë Óëñàä ñ¿¿ëèéí 20-èîä æèëä óóë óóðõàéí
¿éëäâýðëýëèéí öàð õ¿ðýý ýð÷èìòýé òýëæ ºñºí, îëîí àðâàí
óóðõàé øèíýýð íýýãäýí àøèãëàëò ÿâóóëñàí íü óóë óóðõàéí
ìýðãýæèëòíèé áàðèìæààãààð àâ÷ ¿çâýë ãîë÷ëîí “æèæèã”
óóðõàéíóóä áàéæ, ãàçðûí ãàäàðãààñ äîîø 50ì îð÷èì ã¿í
ìàëòàëòóóä õèéñýí. Áàãà ã¿íòýé óã ìàëòàëòóóäûã íàëóóëàõ,
ä¿¿ðãýõ áîëîìæ áàéõ òóë ýíý ÷èãëýëýýð çààâàð æóðìóóä ãàð÷,
õîëáîãäîõ áàéãóóëëàãóóäààñ øààðäàæ, êîìïàíèóä øààðäëàãûí
äàãóó àæèëëàí ýõíèé ¿ð ä¿í ãàð÷ ýõëýâ. Áèä óóðõàéí õààëòûí
àñóóäëûã øèéäýõ ãàðöàà îë÷èõ íü ýíý ¿¿? Õóóëü ýðõç¿é,
æóðàì çààâàð, ñòàíäàðòóóä ìààíü õàíãàëòòàé, îäîî çºâõºí óóë
óóðõàéí êîìïàíèóäûã øàõààä ºãºõºä áîëîî þó?
Óóë óóðõàéí ñàëáàðò Îþó òîëãîé, Òàâàí òîëãîé çýðýã
äýëõèéí ò¿âøèíèé òîìîîõîí áèçíåñèéí òºñë¿¿ä õýðýãæèõòýé
çýðýãöýí í¿¿ðñíèé óóðõàé îëíîîð íýýãäýæ ýõýëëýý. Àëòíû
øîðîîí îðäóóäààñ ÿëãààòàé íü ýäãýýð óóðõàé õàìààã¿é îëîí
æèë àøèãëàãäàæ, 200 ì ÷ 600 ì ìàãàäã¿é ò¿¿íýýñ ÷ èë¿¿ ã¿í
óõàø ¿¿ñãýõ áºãººä äàãàëäàõ ýåðýã áîëîí ñºðºã íºëººëºë íü
á¿ñ íóòãèéí áîëîí óëñûí õýìæýýíä ìýäðýãäýõ áîëíî. Ýíý æèë

6. 6 Óóðõàéí õààëò: Ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëòûã áîëîâñðîíãóé áîëãîõ íü
óõñàí í¿õýý äàðàà æèë äàõèí ã¿íçãèéð¿¿ëýýä ÿâàõ òóë áèä
æèë æèëäýý íºõºí ñýðãýýëò õèé ãýæ øààðäàæ ÷àäàõã¿éä õ¿ð÷
áàéíà. Ñ¿¿ëèéí 10 ãàðóé æèëä áèé áîëãîæ, áàãà ÷ ãýñýí ¿ð
ä¿íä õ¿ðãýñýí æóðàì çààâðóóä ìààíü øèíý íºõöºë áàéäëûí
ºìíº äàõèí õ¿÷èí ìºõºñäºæ, òà áèä ººð öàð õ¿ðýý á¿õèé,
ººð çîõèöóóëàëò øààðäàõ óóë óóðõàéí öàã ¿åèéí ºìíº çîãñîæ
áàéíà. Óóðõàéí àñóóäëûã ººð÷ëºãäºæ áóé ¿éë àæèëëàãàà,
ò¿¿íýýýñ ¿¿ñýõ íºëººëëëèéí ºðãºí õ¿ðýýíä àâ÷ ¿çýí ýðõç¿éí
èæ á¿ðýí çîõèöóóëàëò õèéõ öàã ¿å èðýýä áàéíà.
Óëààí áóóäàé òàðèõ áèçíåñýý áèä õ¿ñâýë ìÿíãà ìÿíãàí
æèëýýð òóõàéí ãàçàðò ¿ðãýëæë¿¿ëæ áîëîõ áàéõ. Õàðèí
õàðàìñàëòàé íü óóë óóðõàéã õàà íýãòýý ýõë¿¿ëæ áàéãàà áîë
ýðò îðîé íýãýí öàãò ãàçðûí äîðõè áàÿëàã øàâõàãäàõ òóë õààõ,
îðõèõ íü çàéëøã¿é òîäîðõîé áàéäàã. Óóðõàéã õààñíû äàðàà
óëààíáóóäàé òàðèõûã õ¿ñâýë ýðòíýýñ áîäëîãîî òîäîðõîéëæ
ýðõç¿éí çîõèöóóëàëòòàé ÿâàõ øààðäëàãàòàé.

7. 7
ÑÓÄÀËÃÀÀÍÛ ÇÎÐÈËÃÎ
2008 îíû ä¿í ìýäýýãýýð Ìîíãîë Óëñàä àøèãò ìàëòìàë
õàéõ, îëáîðëîõ 5,160 òóñãàé çºâøººðºë îëãîãäîîä áàéãààãèéí
1,096 (408,407.2 ãà) íü àøèãëàëòûí, 4,064 (47,600,537.8 ãà) íü
õàéãóóëûí òóñãàé çºâøººðºë áàéíà. ßíç á¿ðèéí ýõ ñóðâàëæèä
Ìîíãîë îðíû íóòàã äýâñãýðèéí 30-60 õóâüä íü àøèãëàëòûí
þìóó õàéãóóëûí ëèöåíç îëãîãäîîä áàéãàà ìýäýýëýë äóðüäàãäñàí
áàéäàã. Ýðãýæ ñýðãýõã¿é áàéãàëèéí áàÿëàã áîëîõ àøèãò
ìàëòìàëûã îëáîðëîõ ¿éë àæèëëàãàà íü ýõëýë, òºãñãºëòýé ó÷èð
óóë óóðõàéí õààëòûí èæ á¿ðýí çîõèöóóëàëòûí ìåõàíèçìûã
óðüä÷èëàí áèé áîëãîñîí áàéõ øààðäëàãàòàé ãýæ ¿çýæ, óã
çîõèöóóëàëòûã áèé áîëãîõ, íýâòð¿¿ëýõ õýðýãöýý, áîëîìæ, àðãà
çàìûã òîäîðõîéëîõûã ñóäàëãààíû çîðèëãî áîëãîí äýâø¿¿ëñýí
þì.
Äýýðõ çîðèëãîä õ¿ðýõèéí òóëä äàðààõ çîðèëòóóäûã
òàâèëàà. ¯¿íä:
- Óóðõàéí õààëòûí àñóóäëûã çîõèöóóëàõòàé õîëáîîòîé
îäîî ¿éë÷èëæ áàéãàà õóóëü ýðõ ç¿éí îð÷èíä ä¿í
øèíæèëãýý õèéõ,
- Àøèãò ìàëòìàë îëáîðëîõ òºñëèéí ýõíýýñ äóóñàõ
õ¿ðòýë á¿õ õóãàöààíä óóðõàéí õààëòûã òºëºâëºæ,
õýðýãæèëòýíä íü õÿíàëò òàâèõ çàð÷ìûã ãàðãàæ èðýõ,
¿¿íèéã äýëõèéí áóñàä îðíû òóðøëàãàòàé õàðüöóóëàí
ñóäëàõ,
- Óóðõàéí õààëòûí ýðõ ç¿éí òîãòîëöîîã Ìîíãîë Óëñàä
á¿ðä¿¿ëýõ õýðýãöýý øààðäëàãà, áîëîìæèä ¿íýëãýý
ä¿ãíýëò ºãñíèé ¿íäñýí äýýð áîäëîãî áîëîâñðóóëàã÷,
õýðýãæ¿¿ëýã÷ òàëóóäàä õàíäñàí áîäëîãûí çºâëºìæ
áîëîâñðóóëàõ çýðýã áîëíî.
Ýíý ñóäàëãàà íü óóðõàéã õààõòàé õîëáîîòîé àñóóäëààð
áîäëîãî áîëîâñðóóëàõàä ÷èãëýñýí ýõíèé îðîëäëîãî ó÷ðààñ
öààøèä òåõíîëîãè, ýêîëîãè, ýäèéí çàñàã, ýðõ ç¿éí îëîí òàëò
¿çýãäýë, ¿éë ÿâöûã íýãòãýñýí óóðõàéí õààëòûí çîõèöóóëàëòûã
ñóäàëãààíû îíîâ÷òîé àðãà ç¿éä òóëãóóðëàí áîëîâñðóóëàõ èõ
àæèë õèéãäýõ íü çàéëøã¿é þì.

8. 1. ÓÓÐÕÀÉÍ ÕÀÀËÒÛÍ ÎÍÖËÎÃ,
Ò¯¯ÍÈÉ ÝÐÕ Ç¯ÉÍ ÇÎÕÈÖÓÓËÀËÒ
1.1. Óóðõàéí õààëò, ò¿¿íèé îíöëîã
Óóë óóðõàéí ¿éëäâýðèéí ¿éë àæèëëàãààíû ÿâöàä ãàçðûí
õýâëèéä ýâäðýë ººð÷ëºëò ãàð÷, õ¿í áà àìüòíû àìüäðàõ
îð÷èíä ñºðºã íºëºº ¿ç¿¿ëýõ, àþóë îñîëòîé, ýêîëîãèéí
òýíöâýð àëäàãäñàí îð÷èí ¿¿ñýõ õàíäëàãàòàé áàéäàã. ̺í
òîäîðõîé õóãàöààíä ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëñàí óóë óóðõàéí
¿éëäâýðèéã äàãàæ áàðèëãà áàéãóóëàìæ áàðèãäàí, äýä á¿òýö
áèé áîëæ, îðîí íóòãèéí õ¿ì¿¿ñèéí àæ àõóé ýðõëýí ÿâóóëàõ
¿éë àæèëëàãàà, àìüäðàëûí õýâøèëä ººð÷ëºëò îðäîã òóë óóë
óóðõàéí êîìïàíèéí áèçíåñ ¿éë àæèëëàãàà íü á¿ñ íóòãèéí
õºãæèë, áàéãàëü îð÷íû õàìãààëàë, íèéãìèéí õàìãààëàë çýðýã
îëîí àøèã ñîíèðõëûã õºíäºæ áàéäàã.
Óóë óóðõàéí ¿éëäâýðèéã äàãàëäàí òóõàéí áàéãàëü
îð÷èí, íèéãýìä á¿ðýëäýí áèé áîëæ áóé ýäãýý𠺺ð÷ëºëòººñ
óóðõàéã õààãäàõ ¿åä ýåðýã ¿ð ä¿íã íü õàäãàëàí ¿ëäýõ, ñºðºã
¿ð äàãàâðûã àðèëãàõ, ãýòëýí äàâàõàä ÷èãëýñýí öîãö àðãà
àæèëëàãààã óóðõàéí õààëò ãýíý.
Åðºíõèé áàéäëààð àâ÷ ¿çâýë óóðõàéí õààëòààð äàðààõ
àñóóäëûã øèéäýõ ¸ñòîé:
- Óóðõàé àøèãëàæ áàéãààä õààæ îðõèñîí ãàçàðò àþóëã¿é
îð÷èí á¿ðä¿¿ëñýí áàéõ;
- Ýâäýðñýí ãàçðûã íºõºí ñýðãýýõ;
- Íýãýíò áèé áîëñîí äýä á¿òýö, áàðèëãà áàéãóóëàìæèéã
öààøèä àëü áîëîõ ¿ð àøèãòàé àøèãëàõ;
- Óóðõàé õààñíààñ ¿¿äýí ãàðàõ íèéãýì ýäèéí çàñãèéí
ñºðºã íºëººëëèéã áàãàñãàõàä ÷èãëýñýí òºëºâëºãºº
áîëîâñðóóëñàí áàéõ;
- Õààñàí óóðõàéí îð÷èì áà ò¿¿íèé îáúåêòóóäàä óðò
õóãàöààíä ìîíèòîðèíã õèéõ, õÿíàëò òàâèõ.
Óóðõàé òîì, æèæèã ÿìàð ÷ õýìæýýòýé áàéæ áîëíî.
Ãîë íü òýð õýðýýðýý òóõàéí îðîí íóòàãòàà, ýñâýë óëñûíõàà
íèéãýì ýäèéí çàñàãò òîäîðõîé íºëºº ¿ç¿¿ëæ èðñýí óã
óóðõàéã òóõàéí îðîí íóòàã, á¿ñ íóòàã, óëñ ¿íäýñòíèé ýäèéí
8

9. 9 Óóðõàéí õààëò: Ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëòûã áîëîâñðîíãóé áîëãîõ íü
çàñàã, àðä ò¿ìíèé èðýýä¿éä äàðàìò áîëãîõã¿éãýýð õààæ
¿ëäýýõ íºõöºëèéã õàíãàõ áîäëîãî, çîõèöóóëàëò çààâàë
áàéõ ¸ñòîé þì. Ýíý àñóóäëûã óóðõàéã õààõàä ÿðüæ ýõëýõ
áèø õàðèí óóðõàéã íýýõ òºëºâëºãºº áîëîâñðóóëæ áàéõ
¿åýñ ë òºëºâëºæ, óóðõàéã àæèëëàæ áàéõ íèéò õóãàöààíä
õýðýãæ¿¿ëæ ÿâàõ ¸ñòîé. Ýíý çàð÷ìûã õýðýãæ¿¿ëýõèéí òóëä
òàâèãäàõ øààðäëàãà, õýðýãæèëòýä õÿíàëò òàâèõ àðãà÷ëàë íü
õóóëü ýðõç¿éí ìàø òîäîðõîé çîõèöóóëàëòòàé áàéõ ó÷èðòàé.
1.2. Ìîíãîë Óëñ äàõü óóðõàéí õààëòûí ºíººãèéí
áàéäàë
Åðºº, Õàðàà, Áîðîî, Áàðóóí áà Áàðóóí õîéä Õýíòèéí
àëò á¿õèé á¿ñ íóòãóóäàä XIX çóóíû ýõýýð “Ìîíãîëîð”
íèéãýìëýãýýñ ÿâóóëæ áàéñàí óóë óóðõàéí ¿éëäâýðëýë, ò¿¿íýýñ
ºìíºõ ¿åèéí ãàð îëáîðëîëòûí áàðèìò ìýäýý îëîí áàéäàã
áîëîâ÷ 1922 îíä Íàëàéõûí í¿¿ðñíèé óóðõàéã óëñûí ìýäýëä
àâñíààð Ìîíãîëûí óóë óóðõàéí ñàëáàðûí øèíýõýí ¿åèéí ò¿¿õ
ýõýëæýý. 90 øàõàì æèëèéí ò¿¿õýíä õààãäñàí áîëîí îðõèãäñîí
óóðõàéíóóä öººíã¿é áèé. Óã ò¿¿õèéã ýõë¿¿ëæ áóé Íàëàéõûí
óóðõàéä 1989 îíä øàòàìõàé õèéí òýñðýëò áîëæ, îëîí õ¿íèé
àìü ýðñäýí, óóðõàéí ìàëòàëòóóä ýâäðýëä îðñíîîð õààãäñàí.
¯¿íèé óëìààñ Íàëàéõ ñóóðèíä ºíººäºð àæèëã¿éäýë, ÿäóóðàë
çýðýã íèéãìèéí õ¿íäðýëòýé àñóóäëóóä èõýýð õóðèìòëàãäñàí
íü óóðõàéí õààëòûã òºëºâ뺺ã¿é, ýíý òàëààð ÿìàð ÷
òºñººëºëã¿éãýýð ¿éëäâýðëýë ÿâóóëæ èðñýíòýé õîëáîîòîé.
1960-ààä îíîîñ ýõëýí àøèãëàñàí Øàðûí ãîëûí í¿¿ðñíèé
óóðõàéä íººöèéã íü á¿ðýí àøèãëàæ ÷àäàëã¿é óóðõàéã õààõ
õ¿ðòýë íºõöºë áàéäàë òóëãàðààä áàéãàà áºãººä óóðõàé õààãäñàí
òîõèîëäîëä Øàðûí ãîë ñóóðèíãèéí õ¿í àìûí àìüæèðãààíû
¿íäñýí ýõ ¿¿ñâýðèéã õàíãàæ, àæèëã¿éäýë, ÿäóóðëààñ
ñýðãèéëýõýýñ ãàäíà õîòõîí, òºìºð çàì, óóðõàéí çàñâàð,
¿éë÷èëãýýíèé áàéãóóëàìæóóä, öàõèëãààíû ñ¿ëæýý áîëîí áóñàä
äýä á¿òöèéã ¿ð àøèãòàé àøèãëàõàä ÷èãëýñýí øèéäë¿¿äèéã
ãàðãàæ èðýõ õýðýãöýý òóëãàð÷ áàéíà. ̺í òóñ óóðõàéã òºð
àøèãëàõ ÿâöäàà õààëòûí çàðäàëä çîðèóëàí ñàí á¿ðä¿¿ëýýã¿é,
óóðõàéí òàëáàéã õýðõýí áóöààí íºõºí ñýðãýýõ òàëààð òºëºâëºëò
õèéãýýã¿é áºãººä ñ¿¿ëä õóäàëäàí àâñàí êîìïàíè íü ººðèéí
õºðºí㺺ð óã àæëûã ã¿éöýòãýõ ÷àäàìæã¿é áàéãàà þì.

10. 10 Óóðõàéí õààëò: Ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëòûã áîëîâñðîíãóé áîëãîõ íü
1990-ýýä îíä õýðýãæñýí “Àëò õºòºëáºð”-èéí õ¿ðýýíä
àëòíû øîðîîí îðä àøèãëàõûã èäýâõèòýé äýìæñýí áºãººä
ºíººäðèéí áàéäëààð èõýíõ øîðîîí îðäóóäàä àøèãëàëò
äóóññàí áîëîâ÷ õààëò, íºõºí ñýðãýýëòèéã ñèñòåìòýé
õèéãýýã¿éãýýñ àëòíû á¿ñ íóòãóóäàä îëîí àñóóäàë ¿¿ñýæ
áàéíà. Ýíä ãîë óñíû áîõèðäîë, ãàçðûí ãàäàðãûí ýâäðýë,
òîîñ øîðîî, áýë÷ýýðèéí äîðîéòîë çýðýã áàéãàëü îð÷íû
õîëáîãäîëòîé àñóóäëààñ ãàäíà ãàð àðãààð àëò îëáîðëîã÷èä
îëíîîð òºâëºðñíººñ ãàçðûí ýâäðýë óëàì äààìæðàõààñ
àâàõóóëààä íèéãìèéí õýâ æóðàì áîëîí õ¿íèé ýðõèéí çºð÷èë
çýðýã íèéãìèéí ÷àíàðòàé îëîí ñºðºã ¿ð äàãàâàð õóðèìòëàãäàæ
¿ëäñýí áàéíà.
Øîðîîí îðä àøèãëàäàã àëòíû óóðõàéíóóä íü ãîëëîí 10-
20 ì, èõäýý 40-50 ì ã¿íä àøèãëàëò ÿâóóëäàã áºãººä óóðõàéí
òàëáàé íü ñóíàæ òîãòñîí áàéäàã òóë ýõíèé æèë àøèãëàñàí
òàëáàéã äàðàà æèë íü íºõºí ñýðãýýõ áîëîìæòîé áàéäàã.
Îäîîãèéí óóðõàéí õààëòûí ýðõ ç¿éí îð÷èí íü çîíõèëîõ
áàéäëààð ãàäàðãûí òîãòîöòîé øîðîîí îðäûí íóòàã äýâñãýðò
õèéõ íºõºí ñýðãýýëò, õààëòûí ¿éë àæèëëàãààã çîõèöóóëàõàä
÷èãëýñýí æóðàì, çààâðààñ á¿ðäýæ1
áàéíà.
Ãîëäóó äîòîîäûí óóë óóðõàéí êîìïàíèóäûí
õýðýãæ¿¿ëñýí àøèãò ìàëòìàë îëáîðëîõ ¿éë àæèëëàãààíä
õààëòûí áîäëîãî, òºëºâëºãºº, çîõèöóóëàëò áàéõã¿é áàéñíû
óëìààñ äàðààõ ¿ð äàãàâàð ãàð÷ áàéíà:
à) Áàéãàëü îð÷èíä ¿ç¿¿ëñýí ñºðºã íºëººëºë
- Ýðãýæ ñýðãýõ áîëîìæã¿é áàéãàëèéí ¿íýò áàÿëãèéã
ã¿éöýä àøèãëàëã¿é îðõèñíîîñ òóõàéí ¿ëäýæ áóé
áàÿëàã öààøèä àøèãëàãäàõ áîëîìæã¿éãýýð õàÿãäàæ
áàéíà. Çààìàðò àæèëëàñàí çàðèì óóðõàéí áàÿæóóëàõ
òºõººðºìæ ìåòàëëûí 90-ýýñ äýýø õóâèéã àâàõààð
òºëºâëºæ áàéñàí ÷ áîäèò áàéäàë äýýð 50 îð÷èì õóâèéã
àâ÷ áàéñàí òóõàé ÿðèãääàã.
- Ãàçðûí ãàäàðãà, õýâëèéä í¿õ, óõàø, îâîîëãî ¿¿ñãýñíýýñ
áîëæ ãàäàðãûí òºðõ áàéäàë äîðäîâ. Òóóë ãîë äàãóóõ
õàéðãàíû îðõèãäñîí óóðõàéíóóä ¿¿íèé æèøýý áîëíî.
1
Àøèãò ìàëòìàëûí òóõàé õóóëü. 30-40, 45-ð ç¿éë

11. 11 Óóðõàéí õààëò: Ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëòûã áîëîâñðîíãóé áîëãîõ íü
- Àãààð, õºðñ, ãàäàðãûí áîëîí ã¿íèé óñ áîõèðäîæ
ýêîëîãèéí äîðîéòîë ¿¿ñëýý. ªâºðõàíãàé àéìãèéí Óÿíãà
ñóìûí íóòàãò ýíý æèøýý ìàø òîä õàðàãäàæ áàéíà.
- Óðãàìëûí òºðºë ç¿éë ººð÷ëºãäºõ, àìüòàä äàéæèõ,
óñòàæ ¿ã¿é áîëîõ ¿ð äàãàâàð ¿¿ñýæ áàéíà. Õàðàìñàëòàé
íü ñóóðü ñóäàëãàà, ÿâöûí ìîíèòîðèíãèéí ìýäýýëýë
áàéõã¿é ó÷ðààñ ýíý òàëààð èø òàòàõ áýëýí æèøýý
áàéõã¿é áàéíà.
- Óóë óóðõàéí àøèãëàëò äóóññàíû äàðààãààð óã ¿éë
àæèëëàãààíû ñºðºã íºëººëºë íü èõ áàãà õýìæýýãýýð
îëîí æèëèéí òóðø ¿ðãýëæèëæ áàéäàã ÷ ýíý òàëààð ÿìàð
íýã ¿íýëãýý, ìîíèòîðèíã õèéãäýõã¿é áàéíà.
á) Á¿ñ íóòãèéí áîëîí îðîí íóòãèéí íèéãýì ýäèéí çàñàãò
òóñàõ íºëºº
- Óóë óóðõàéí òºñºë õýðýãæèõ ÿâöàä òóõàéí îðîí
íóòãèéí ýäèéí çàñàã óã òºñ뺺ñ òîäîðõîé õýìæýýãýýð
õàðààò áîëæ áàéíà.
- Íóòãèéí îðøèí ñóóã÷äûí àìüäðàëûí õýâøèë, àæèë
ýðõëýëòèéí á¿òýö ººð÷ëºãäºæ áàéíà. Õºäºëìºðèéí
íàñíû íèéò õ¿í àìûí 30 ò¿¿íýýñ ÷ èë¿¿ õóâü íü
óóðõàéä àæèëëàõ, óóðõàéä àæèë ¿éë÷èëãýý íèéë¿¿ëýõ
çýðãýýð îðîí íóòãèéíõàà íýã óóðõàéòàé õîëáîîòîé
ÿìàð íýã áèçíåñèéã ýðõýëäýã ñóìóóä áèé áîëæ ýõýëëýý.
Öààøäàà èéìýðõ¿¿ á¿òýöòýé àéìàã ÷ áèé áîëæ
ìàãàäã¿é áàéíà.
- Óóë óóðõàéí êîìïàíè äàìïóóðàõ òîõèîëäîëä îðîí
íóòãèéí õóâüä òºëºâëºã人ã¿é îëîí ñºðºã àñóóäëóóä
õóðèìòëàãäàæ ¿ëääýã.
- Òºñºë õýðýãæèæ äóóññàíû äàðààãààð óóë óóðõàéä
àæèëëàæ áàéñàí õ¿ì¿¿ñèéí àæèë ýðõëýëòèéí àñóóäëûã
øèéäâýðëýõã¿é îðõèâîë ÿäóóðàë, àæèëã¿éäýë íýìýãäýíý.
Íàëàéõûí óóðõàé ãýíýò õààãäñàíû äàðàà íèéòèéã
õàìàðñàí àæèëã¿éäýë ¿¿ññýí, óëìààð èðãýä àìü íàñàà
àëäàõ ýðñäýë á¿õèé ãàð àðãààð í¿¿ðñ îëáîðëîõ ¿éë
àæèëëàãàà ýðõëýõ áîëñîí çýðýã íèéãýì, ýäèéí çàñãèéí
îëîí ñºðºã íºëººëºë ºíººäºð ÷ ¿ðãýëæèëñýýð áàéíà.
- Òºñëèéã äýìæèæ áàéãóóëàãäñàí äýä á¿òöèéã öààøèä
îðîí íóòàã àøèãëàõàä àð÷èëãàà, çàðäëûã íü äèéëýõã¿é

12. 12 Óóðõàéí õààëò: Ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëòûã áîëîâñðîíãóé áîëãîõ íü
áàéõààñ ¿¿äýëòýé îðîí íóòàãò äàðàìò ¿¿ñýõ àñóóäàë
ãàð÷ áàéãààã ªðãºíèé óóðõàéí òîñãîíû æèøýý
õàðóóëæ áàéíà.
Äýýðõ öººí õýäýí æèøýýíýýñ õàðàõàä óóðõàéí õààëò íü ýðõ
ç¿éí íàðèéí çîõèöóóëàëò, òºñëèéã õýðýãæ¿¿ëýã÷, õÿíàã÷ áîëîí
áóñàä á¿õ îðîëöîã÷ òàëààñ èõýýõýí õ¿÷èí ÷àðìàéëò øààðäñàí,
àíõíààñ íü òºëºâëºæ, òºñºâëºæ áàéõ øààðäëàãàòàé áàéíà.
Ýðäýñ áàÿëàã, Ýð÷èì õ¿÷íèé ÿàìíû äýðãýäýõ Ýðäýñ
áàÿëãèéí ìýðãýæëèéí çºâëºë (ÝÁÌÇ) íü Ìîíãîë Óëñûí íóòàã
äýâñãýð äýýð àøèãò ìàëòìàë àøèãëàõ òºñë¿¿äèéã õ¿ëýýí
àâ÷ õýëýëöýí, õóóëèéí ýòãýýäýä óóë óóðõàéí ¿éë àæèëëàãàà
ÿâóóëàõ àøèãëàëòûí òóñãàé çºâøººðºë îëãîäîã. ÝÁÌÇ äýýð
öóãëàñàí Òåõíèê, ýäèéí çàñãèéí ¿íäýñëýë (ÒÝǯ)-¿¿ä íü
ñóäàëãààíû ºãºãäëèéí ñàíä îðæ, îäîî ìýäýýëëèéí áààç áîëæ
á¿ðäýýä áàéíà. Àøèãò ìàëòìàëûí ãàçàð (ÀÌÃ)-ò ñ¿¿ëèéí
ãóðâàí æèëèéí õóãàöààíä õ¿ëýýí àâñàí, ¿éë àæèëëàãàà íü
ýõýëñýí áóþó ýõëýõ øàòàíäàà ÿâæ áóé ÒÝǯ-¿¿äèéã ñóäàëæ
¿çýõýä íèéò 39 îðä äýýð (Çóðàã 1.) àëò, í¿¿ðñ, òºìðèéí õ¿äýð,
áàðèëãûí ìàòåðèàë, æîíø áîëîí áóñàä àøèãò ìàëòìàëûã
îëáîðëîõ óóðõàé áàéãóóëàõààð òºëºâëºãäñºí áàéíà.
Õààãäàõòîî
Æèë
0 5 10 15 20 25 30 35 40 45 50
7
6
5
4
3
2
1
Çóðàã 1. ÀÌÃ-ò á¿ðòãýëòýé ÒÝǯ äýõ àøèãëàëòûí õóãàöàà
Òºñë¿¿äèéã òºð뺺ð íü àâ÷ ¿çâýë îéðûí òàâàí æèëä
àëò, æîíøíû óóðõàéí õààëò çîíõèëîõ áîë 6-20 æèëèéí áóþó
äóíä õóãàöààíä òºìðèéí õ¿äýð, í¿¿ðñíèé óóðõàéí (Çóðàã 2.)
õààëòûí àñóóäàë ò¿ëõ¿¿ òàâèãäàõààð áàéíà.

13. 13 Óóðõàéí õààëò: Ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëòûã áîëîâñðîíãóé áîëãîõ íü
0-5 6-20 21-100
Àëò Æîíø Í¿¿ðñ Òºìðèéí õ¿äýð Öàãààí òóãàëãà Ýëñ õàéðãà
16
14
12
10
8
6
4
2
0
Çóðàã 2. Õààãäàõ óóðõàéíóóä àøèãò ìàëòìàëûí òºð뺺ð
Îäîîãèéí áàéäëààð õ¿äðèéí óóðõàéíóóä íü äóíäæààð
50-250 ì ã¿íä, èõäýý 300-600 ì õ¿ðòýë ã¿íä àøèãëàëò ÿâóóëæ
áàéíà. Õààëò, íºõºí ñýðãýýëòèéí ãîë àæëóóä õ¿äðèéí îðäûã
á¿ðýí àøèãëàæ äóóñàõ ñ¿¿ëèéí ¿å øàòàíä áîëîí äóóññàí
õîéíî íü õèéãääýã îíöëîãòîé. Òèéìýýñ øîðîîí îðäûã
àøèãëàæ, õààæ èðñýí áàéäëààñ ýðñ ÿëãààòàé íºõöºë áèäíèé
ºìíº òóëãàðàõ íü ýý.
Èéìä óóðõàéí õààëòûí ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëò íü çºâõºí
ºíººäðèéí òóëãàð÷ áóé õ¿íäðýëòýé àñóóäëóóäûí õ¿ðýýíä
áóñ èðýýä¿éä õààãäàõ óóðõàéí îíöëîãèéã òóñãàñàí áàéõ
øààðäëàãàòàé áîëæ áàéíà.
Áèä ýíýõ¿¿ áîäëîãûí ñóäàëãààíäàà óóðõàéí õààëòòàé
õîëáîîòîé ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëòûã äýýðõ àñóóäëóóäàä
÷èãë¿¿ëýõ çîðèëãî, çîðèëòóóäûã òàâüñàí.
1.3. Äýëõèéí óëñ îðíóóäûí ÿâóóëæ áóé æèøèã
áîäëîãî, òóðøëàãà
Äýëõèéí óóë óóðõàéí ïðàêòèêò òóõàéí îðäûã àøèãëàõ
ÒÝǯ áîëîâñðóóëàõ øàòíààñ ýõëýí óóðõàéí õààëòûí àñóóäëûã
òºëºâëºõ, øèéäâýðëýõ íü ç¿éòýé ãýñýí íýãäñýí îéëãîëò
íýãýíò òîãòîæ õýâøèæ áàéíà. 2008 îíîîñ ýõýëñýí Äýëõèéí
ýäèéí çàñãèéí õÿìðàëûí óëìààñ ãýíýò ¿éë àæèëëàãààãàà
çîãñîîñîí îëîí óóðõàéí (Çóðàã 3.) õààëòûí àñóóäàë ãàð÷ èðñýí
íü óóðõàéí õààëò òºëºâëºæ áàéñíààñ ýðò õèéãäýõ ýðñäýë

14. 14 Óóðõàéí õààëò: Ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëòûã áîëîâñðîíãóé áîëãîõ íü
áàéäàã áºãººä ¿¿íä áýëýí áàéæ, óã òîãòîëöîîã öààøèä óëàì
òºãºëäºðø¿¿ëýõ íü ÷óõàë ãýäãèéã íîòëîí ñàíóóëëàà.
30
25
20
15
10
5
0
ÀëòÍ¿¿ðñ Äèö Çýñ Àëìààç Òºìðèéí
õ¿äýð
Öàãààí
àëò
Öàéð, õàð
òóãàëãà
Çóðàã 3. 2008/2009 îíä òîâëîñîí õóãàöààíààñ ºìíº
õààãäñàí óóðõàéíóóä (Ä.Ëàóðåíñ)
Òîãòîîãäñîí íººöèéã àøèãëàæ äóóñààä òºñ뺺ð àíõ
òºëºâëºñºí õóãàöààíä óóðõàéã õààõ ¸ñòîé, óëìààð õààëòûí
àñóóäëûã òýð ¿åä õýðýãæ¿¿ëýõ ó÷ðààñ õààëòàä çàðöóóëàõ
ñàíõ¿¿æèëòèéã àøèãëàëòûí ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä øèéäâýðëýõ
áîëîìæòîé ãýñýí îéëãîëò ò¿ãýýìýë áàéäàã. Ãýòýë ñ¿¿ëèéí
æèë¿¿äýä õààãäñàí íèéò óóðõàéí ¼ íü ë íººö øàâõàãäñàíû
óëìààñ áóþó àíõíû òºëºâëºñºí áàéäëààð, áóñàä íü ººð
øàëòãààíààð (Çóðàã 4.) õààãäñàíûã ñóäëàà÷ Ä.Ëàóðåíñ2
á¿ðòãýñýí áàéíà.
Ëàóðåíñ äîêòîðûí ñóäàëãààíû àæèë áèäíèé óëàìæëàëò
îéëãîëò áóðóó áîëîõûã õàðóóëàõûí äýýð òºëºâëºã人ã¿é
õààëòûí òàëààð ýðõç¿éí çîõèöóóëàëò áàéõ ¸ñòîéã ñàíóóëæ
áàéíà.
Ýðõç¿éí õóâüä àíõààðàõ ººð íýã àñóóäàë íü õààëòûí ¿éë
àæèëëàãààíû ñàíõ¿¿æèëò áàéäàã. Òóðøëàãààñ ¿çýõýä áàðóóí
Àâñòðàëè çýðýã óóë óóðõàé ò¿ëõ¿¿ õºãæñºí ãàçðóóäàä õààëò,
íºõºí ñýðãýýëòýä çàðöóóëàõ õºðºíãèéã áîíäûí ìåõàíèçì
àøèãëàí á¿ðä¿¿ëýõ çàìààð óóðõàéí õààëòûí ¿åä ãàðàõ
ñàíõ¿¿ãèéí ýðñäýë¿¿äèéã áàãàñãàäàã áºãººä ¿¿íä óóðõàéí
2
Ä. Ëàóðåíñ – Àâñòðàëèéí Øèíý ªìíºä Óýëñèéí Èõ ñóðãóóëèéí ïðîôåññîð. “Óóðõàé
ÿàãààä õààãääàã âý?” ºã¿¿ëëýãèéí çîõèîã÷.

15. 15 Óóðõàéí õààëò: Ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëòûã áîëîâñðîíãóé áîëãîõ íü
30%
25%
20%
15%
10%
5%
0
ͺºöøàâõàãäñàí
Çàðäàïºíäºð/¿íýáàãà
Óäèðäëàãûí
Èëíººöäóóññàí
Ãåîòåõíèêèéíàñóóäàë
Êîìïàíèéíáîäëîãîäíèéöýýã¿é
Àãóóëãàáàãà
Çàõçýýëýýàëäñàí
Çàñãèéíãàçðûííºëºº
¯åðóñíû
¯éëäâýðëýëèéíõ¿íäðýë
Òîíîãòºõººðºìæèéíõ¿íäðýë
Õàéãóóëäóòìàã
Àþóëã¿éàæèëëàãààíûóëìààñ
Õ¿ðýýëýíáóéîð÷íû
Àãóóëãûãáóðóóòîîöñîí
¯éëäâýðëýëèéíõàðèëöàà
Ìåòàëëóðãèéí
Áóñàä
Çóðàã 4. Óóðõàé õààãäàõàä íºëººëñºí ãîëëîõ øàëòãààíóóä (Ä. Ëàóðåíñ)
òàëáàé äàõü áàéãóóëàìæóóäûã áóóëãàæ çàéëóóëàõ, òàëáàéã
çàñàæ õýëáýðæ¿¿ëýí óðãàìàëæóóëàõ çýðýã õààëòûí
òºëºâëºãººíä òóñãàãäñàí àæèë áîëîí óã àðãà õýìæýýíèé ¿ð
ä¿íã 5-10 æèëèéí õóãàöààíä õÿíàæ áàéõ ìîíèòîðèíãèéí
õîëáîãäîëòîé àæëûã îðóóëäàã áàéíà. Áîíä àøèãëàí õºðºíãº
äàé÷ëàõ àæëûí øóäàðãà áàéäëûã õàíãàõ ¿¿äíýýñ àøèãëàëòàä
ºðòºæ áóé ýäýëáýðèéí õ¿ðýýíèé ãàçðûã äîòîð íü àíãèëæ
òýäãýýðò íîîãäîõ áîíäûí ¿íýëãýýã ÿëãàâàðòàé òîãòîîí
õóóëü÷èëäàã òóðøëàãûã Àâñòðàëè, Êàíàä áîëîí áóñàä îðíû
æèøýýíýýñ õàðæ áîëíî. ¯¿íä:
1. Óóðõàéí òóñëàõ áàéãóóëàìæóóä, çàì õàðèëöàà, äýä
á¿òöèéí çîðèóëàëòûí ãàçàð òàëáàéí ¿ç¿¿ëýõ ñºðºã
íºëººëºë áàãà áàéõ òóë íýãæèéí ¿íýëãýý íü áàãà áàéíà.
2. Óóðõàé áîëîí îâîîëãîä ýçëýãäýõ ãàçàð äóíä çýðãèéí
ýâäðýëä îðîõ òóë íýãæèéí ¿íýëãýý íü äóíäàæ áàéíà.
3. Öèàíèä, õ¿õðèéí õ¿÷èë çýðýã õîðòîé áîäèñîîð óóñãàëò
ÿâóóëñàí îâîîëãî, áàÿæóóëàõ ¿éëäâýðèéí õàÿäàñíû
õóðààãóóð áàéðøóóëñàí òàëáàéä àþóëòàé áîëîí õîðòîé
íºëººëºë ¿¿ñãýæ áîëçîøã¿é òóë óã ãàçàðò íýãæèéí
¿íýëãýýã ºíäºð òîãòîîíî.
̺í õºðºíãèéí áèðæèä á¿ðòãýëòýé õóâüöààò êîìïàíèóäûí
ñàíõ¿¿ãèéí òàéëàí ãàðãàõ çààâàðò æèë á¿ðèéí òàéëàíäàà
óóðõàéí ¿éë àæèëëàãààã õààõòàé õîëáîîòîé õ¿ëýýñýí ¿¿ðãèéí

16. 16 Óóðõàéí õààëò: Ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëòûã áîëîâñðîíãóé áîëãîõ íü
äàãóó çàðöóóëàõààð õóðèìòëóóëæ áóé ñàíãèéí ìºíãºí ä¿íã
òàéëàãíàõûã æóðàìëàñàí3
áàéíà.
Óóë óóðõàéí êîìïàíèóäûí õóâüä óóðõàéí õààëòûí
òºëºâëºãººíä òóñãàãäàæ, áîíäîîð áàðüöààëàãäñàí ¿éë
àæèëëàãààíóóäûã ã¿éöýòãýõýýñ ãàäíà áóñàä ýðñäýëèéã õààõàä
÷èãëýí äàðààõ àðãà áóþó õóâèëáàðûã áàðèìòàëäàã òóðøëàãà
áàéíà. ¯¿íä:
- Ëèöåíçýý óëñàä áóöààæ ºãºëã¿é ººðòºº õàäãàëæ áàéõ
áºãººä èðýýä¿éä ãàðàõ çàðäàë, ýðñäýëèéã õààõ çîðèóëàëò
á¿õèé êîìïàíèéí äîòîîä õóðèìòëàë ¿¿ñãýíý. Òóõàéí
õóâèëáàð íü èõýýõýí ýðñäýë á¿õèé áóþó àþóëòàé,
õîðòîé íºëººëºë ¿¿ñãýæ áîëîõ óóðõàé áà ò¿¿íèé çàðèì
îáúåêòîä õàìààòàé.
- Àøèãëàëòûí ëèöåíçýý óëñàä áóöààæ ºãºõ áºãººä
äàãàëäóóëàí õààëòûí äàðààõ çàðäàë áîëîí ¿ëäýãäýë
ýðñäýëèéã õààõ òºëáºð òºëíº. Ýðñäýë áàãàòàé óóðõàé áà
ò¿¿íèé îáúåêòîä ýíýõ¿¿ õóâèëáàð òîõèðîìæòîé.
- Òóõàéí ãàçðûí ýçýìøëèéã òóñãàé çîðèóëàëò ÷èãëýëýýð
àæèëëàäàã êîìïàíèä øèëæ¿¿ëýõäýý òàëáàéòàé
õîëáîîòîé ¿ëäýãäýë ¿¿ðýã õàðèóöëàãûã ìºí øèëæ¿¿ëýõ
áà äààòãàëæóóëíà.
Óóðõàéí õààëò áà ò¿¿íèé õ¿ðýýíä ÿâóóëàõ íºõºí
ñýðãýýëòèéí àæëààð ìýðãýøñýí êîìïàíè, ýñâýë óã
óóðõàéí îáúåêòóóäûã õ¿ëýýí àâ÷ öààøèä àæ àõóéí
ýðãýëòýíä îðóóëàõ ñîíèðõîë á¿õèé êîìïàíè óã ¿¿ðýã
õàðèóöëàãûã øèëæ¿¿ëýí àâäàã ïðàêòèê áàéíà.
- Õààëò õèéãäñýí òàëáàéã èðýýä¿éä õàðæ õàíäàõ, àð÷ëàõ,
áîëçîøã¿é ýðñäýë¿¿äèéã íü õàðèóöàõ íºõöºëòýéãýýð
ººðèéí ºì÷, ýçýìøëèéí çàðèì õýñãýý îðîí íóòàãò áóþó
óëñàä øèëæ¿¿ëíý.
Õàðüöàíãóé ýðñäýë áàãàòàé óóðõàé áà îáúåêòûí õóâüä
òóõàéí õóâèëáàð òîõèðîìæòîé.
Ìîíãîë Óëñ íýãýíò áèé áîëñîí äýýðõ çàãâàð, øèéäë¿¿äèéã
àíõààðàëòàé ñóäàëæ, ººðèéí îðíû ýðõ ç¿éí îð÷èíã óóðõàéí
ºâºðìºö îíöëîãò òîõèðóóëàõ ÷èãëýëýýð íàðèéâ÷ëàí
áîëîâñðóóëàõàä àøèãëàõ øààðäëàãàòàé áàéíà. Ãàäíû óëñ îðíóóä
3
Asset Retirement Obligation, Canada or FAS 143, USA.

17. 17 Óóðõàéí õààëò: Ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëòûã áîëîâñðîíãóé áîëãîõ íü
óóðõàéã íýýõýýñ ºìíº òóõàéí óóðõàéí àæèëëàãààíààñ ¿¿ñýõ
ñºðºã íºëººëëèéã óðüä÷èëàí òîîöîîëñíû ¿íäñýí äýýð óóðõàéí
õààëòûí ¿éë àæèëëàãàà, òýäãýýðèéí ñàíõ¿¿æèëòýä àíõààðñàí
ýðõ ç¿éí îð÷èí áèé áîëãîí õýðýãæ¿¿ëæ áàéíà. ̺í ãàäààä îðíû
òóðøëàãààñ óóðõàé õààãäàõ ÿëãààòàé íºõöºëä, õààëòòàé õîëáîîòîé
¿éë àæèëëàãààíû òºëºâëºãºº, ñàíõ¿¿æ¿¿ëýõ õºðºíãº íººö íü
áýëýí áàéõ ¸ñòîéã áèä îëæ õàðñàí áºãººä ¿¿íèéã ÷ ýðõ ç¿éí
îð÷èíäîî òóñãàõ ¸ñòîé. Ýäãýýðýýñ õàðàõàä, óóðõàéí õààëòûí ýðõ
ç¿éí îð÷èí íü óóðõàéí ¿éë àæèëëàãààíû ÿëãààòàé òºðºë õýëáýðò
òîõèðñîí áàéõààñ ãàäíà óóðõàé õààãäàõ ÿíç á¿ðèéí íºõöºëä
áýëýí áàéõ çàð÷èìä íèéöñýí áàéõ ¸ñòîé þì.
1.4. Óóðõàéí õààëòûí ýðõ ç¿éí õ¿ðýý: ßìàð
àñóóäëóóäûã çîõèöóóëäàã âý?
Ìîíãîë Óëñ óóðõàéí õààëòûí ýðõç¿éí îð÷èíã èðýýä¿éä
ÿìàð ò¿âøèíä õ¿ðãýõ çîðèëòûã áàðèìæààëàõ ¿¿äíýýñ ãàäíû
óëñóóäûí ýðõç¿éí îð÷èíã õàðüöóóëàí ñóäàëæ òîéì õ¿ðýýã
ãàðãàëàà. Áîäëîãûí òîäîðõîé øèéäýë (îëîí óëñûí õýìæýýíä
áàðèìòëàõ çàð÷èì, ýñâýë òîäîðõîé íýã óëñûí ýðõ ç¿éí îð÷èí)
á¿ð íü òóõàéí îð÷èí, îðíû îíöëîãò íèéöñýí íàðèéâ÷èëñàí
çîõèöóóëàëòóóäûã àãóóëæ áàéãàà íü òîäîðõîé ÷ ìºí ¿¿íèé
çýðýãöýý óóðõàéí ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõ, ò¿¿íèéã äóóñãàâàð
áîëãîõòîé õîëáîîòîé íèéãýì, áàéãàëü îð÷íû õóâüä àíõààðàõ
íèéòëýã àñóóäëóóäûã ìºí õàìàðñàí áàéãàà. Òèéìýýñ ìàø
ñàíàìñàðã¿é áàéäëààð (èíòåðíåòýýð îëäñîí ñóäàëãààíû
ìàòåðèàëûí õ¿ðýýíä) ñîíãîæ àâñàí äîîðõ õýäýí æèøýý ÷ ãýñýí
Ìîíãîëä óóðõàéí õààëòûí ýðõ ç¿éí îð÷èíã áýõæ¿¿ëýõýä ñàíàà
àâàõ ìýäýýëëèéí ýõ ñóðâàëæ áîëíî õýìýýí íàéäàæ áàéíà.
Îëîí óëñûí õýìæýýíä áàðèìòàëæ áóé çàð÷èì, øàëãóóð
Îëîí óëñûí ò¿âøèíä óóðõàéí õààëòûí çîõèöóóëàëò,
õÿíàëòûí àñóóäëûã ýðõëýí àæèëëàäàã áàéãóóëëàãà áàéõã¿é
÷ äýëõèéí áîëîí îëîí óëñûí ñàíõ¿¿ãèéí áàéãóóëëàãóóä
ýíý ÷èãëýëýýð ñàíàà÷èëãà ãàðãàí èäýâõèòýé àæèëëàæ
áàéíà. Ýíý íü íèéãìèéí õàðèóöëàãà áºãººä àþóë ýðñäýë
áàãàòàé ñàíõ¿¿, áàíêíû ¿éë àæèëëàãààã ýðõëýí ÿâóóëàõòàé
õîëáîîòîé ÷óõàë àñóóäàë òóë îëîí óëñûí áàíêóóä ¿¿íä

18. 18 Óóðõàéí õààëò: Ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëòûã áîëîâñðîíãóé áîëãîõ íü
àíõààðàë õàíäóóëæ áàéíà. Æèøýýëáýë, Äýëõèéí Áàíê
Equator Principles õýìýýõ çàð÷ìóóäûã áîëîâñðóóëñàí,
çýýëäýã÷ îðíóóäûí áàíê, ñàíõ¿¿ãèéí áàéãóóëëàãóóä íü
íèéãìèéí áîëîí áàéãàëü îð÷íû ýðñäýëèéã ¿íýëñíèé äàðàà
òºñëèéí ñàíõ¿¿æèëò õèéæ áàéõ øààðäëàãà þì. Îëîí óëñûí
ñàíõ¿¿ãèéí êîðïîðàöèàñ òºñëèéã áàéãàëü îð÷èí áîëîí
íèéãýìä ¿ç¿¿ëýõ íºëººë뺺ð íü A (õ¿÷òýé áºãººä çàñàæ
çàëðóóëàõ áîëîìæã¿é ñºðºã íºëºº ¿ç¿¿ëýõ ìàãàäëàëòàé), B
(õàðèó àðãà õýìæýýãýýð çàñàæ çàëðóóëæ áîëîõ çàðèì ñºðºã
íºëººëòýé), C (ñºðºã íºëººëºë ìàø áàãà þìóó áàðàã ¿ã¿é)
ãýñýí àíãèëàëä õóâààäàã áàéíà.
¯íäýñíèé õýìæýýíä ìºðäºæ áóé æóðàì
ªìíºä Àìåðèê. ªìíºä Àìåðèêèéí Àðãåíòèí, Áîëèâè,
Êîëóìáè, Ýêâàäîð, Áðàçèë, ×èëè, Ïåðó óëñóóäàä óóðõàé
ýðõýëæ áàéñàí ãàçàð íóòãèéã íºõºí ñýðãýýõ àñóóäëààð ýðõ ç¿éí
çîõèöóóëàëò áàòëàí ìºðä¿¿ëæ áàéíà.
×èëèéí óóë óóðõàéí õóóëèóäàä óóðõàéí õààëòàä òàâèõ
øààðäëàãóóä, ìºí õààëòûí ¿éë àæèëëàãààã çîõèîí áàéãóóëàõ
òàëààð åðºíõèé óäèðäàìæ áàãòñàí áàéíà. Õýäýí æèëèéí ºìíº
"Óóðõàéí õààëòûí òóõàé õóóëü"-èéí òºñºë áîëîâñðóóëàãäñàí ÷
ºíººã õ¿ðòýë áàòëàãäààã¿é áàéãàà áºãººä ýíý õóóëèéí òºñºëä
óóðõàéã õààõ òåõíèêèéí òºñºë, îëîí íèéòýä íýýëòòýé çàðëàõ
ìýäýýëýë, ñàíõ¿¿ãèéí áàòàëãàà çýðýã àñóóäëûã òóñãàñàí áàéõ
¸ñòîé. Ãýòýë Ïåðóãèéí õóóëèàð óóë óóðõàéí êîìïàíè íü
ãàçðûã íºõºí ñýðãýýõ àðãà õýëáýð, õààëòûí ¿éë àæèëëàãààíû
òºñâèéí òºñººëºë, õÿíàëò áîëîí áàòàëãààæóóëàõ ¿éë ÿâö,
õààëòûí áîëîí õààëòûí äàðààõ ¿éë àæèëëàãààíû òºëºâëºãºº,
ñàíõ¿¿ãèéí áàòàëãàà çýðãèéã íàðèéâ÷ëàí çààñàí òºëºâëºãºº
ãàðãàæ ºãºõ øààðäëàãà õýâøñýí áàéíà. 2006 îíä Ýðäýñ áàÿëàã,
óóë óóðõàéí ÿàì íü óóë óóðõàé ýðõëýã÷ êîìïàíèóäàä òóñëàìæ
áîëãîæ óóðõàé õààëòûí òºëºâëºãºº áîëîâñðóóëàõ àðãà ç¿éí
ãàðûí àâëàãà õýâë¿¿ëæ òàðààæýý.
Õîéä Àìåðèê. Êàíàä, Ìåêñèê, ÀÍÓ íü óóðõàéã õààõ
çîõèöóóëàëòòàé óëñóóäûí òîîíä îðíî. ÀÍÓ, Êàíàäàä
òóñãàéëñàí õóóëü áàéõã¿é ÷ õýä õýäýí õóóëèéí ç¿éë,
çààëòóóäààð óóðõàéí õààëòûã íýëýýä íàðèéí çîõèöóóëæ ºãñºí

19. 19 Óóðõàéí õààëò: Ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëòûã áîëîâñðîíãóé áîëãîõ íü
áàéäàã. Õýäèéãýýð ýðõ ç¿éí õ¿ðýý íü îëîí õóóëèéã áàãòààñàí
ýýäðýýòýé á¿òýöòýé ìýò õàðàãäàæ áàéãàà ÷ õýðýãæèëòýä õÿíàëò
òàâèõ õ¿÷òýé òîãòîëöîî, ºíäºð áàðüöàà çýðýã íü õýðýãæèëòèéã
çàéëøã¿é øèíæòýé áîëãîæ ÷àääàã. Ìåêñèê Óëñ óóðõàéí ãàçðûã
íºõºí ñýðãýýõ òóõàé òóñãàéëñàí õóóëü áàéõã¿é ÷ áàéãàëü
îð÷íû áàãö õóóëèéí ç¿éë çààëòóóäààð íàðèéí çîõèöóóëæ
ºãñíèé äýýð óóðõàéã õààõàä òàâèãäàõ øààðäëàãóóäàà
áîëîâñðóóëæ áàéãàà þì áàéíà.
ÀÍÓ-ä óóðõàéí õààëòûí àñóóäëààð Õîëáîîíû óëñûí
ò¿âøèíä õ¿ðýýëýí áóé îð÷íû õýä õýäýí õóóëèóä, ìóæ
óëñ, îðîí íóòãèéí ò¿âøèíä ìºí æóðìóóäààð çîõèöóóëæ
áàéäàã. Èõýíõ ìóæóóäàä òóñãàéëñàí õóóëèóä, òåõíèêèéí
øààðäëàãà á¿õèé æóðìóóä, çààâàð÷èëãóóä ìºðäºãäºæ áàéíà.
Æèøýýëýõýä, Àðèçîíàä õààëòûí àñóóäàë õàðèóöñàí õî¸ð
àãåíòëàã áàéãàà íü Àðèçîíàãèéí Õ¿ðýýëýí áóé îð÷íû ÷àíàðûí
õýëòýñ (ADEQ) áà Ìóæèéí Óóë óóðõàéí Õÿíàëòûí Îôôèñ
õýìýýõ áàéãóóëëàãóóä áîëíî. ADEQ íü õ¿ðýýëýí áóé îð÷èíä
¿ç¿¿ëýõ åðºíõèé íºëººëºëòýé (õºðñ, óñ, àãààð) õîëáîîòîé
àñóóäëûã õàðèóöàæ áàéõàä Óóë óóðõàéí õÿíàëòûí îôôèñ íü
òóõàéí óóðõàéí àþóëã¿é áàéäëûã (õààëò õèéãäñýí õàÿãäëûí
äàëàíãèéí òîãòâîðæèëò, äàëä óóðõàéí ìàëòàëòûí àþóëã¿é
áàéäàë ã.ì) õàðèóöàæ áàéíà. Óóðõàéí ¿éë àæèëëàãààíû
ÿâöàä áîëîí òºëºâëºæ òºñººëæ áóé õààëòûí äàðààõ íºõöºë
áàéäëûí íàðèéâ÷èëñàí ¿íýëãýý õèéñíèé ¿íäñýí äýýð õààëòûí
çºâøººðºë îëãîãääîã.
Õààëòûí òºëºâëºãºº äàðààõ á¿ðýëäýõ¿¿í õýñã¿¿äèéã
àãóóëñàí áàéäàã. ¯¿íä:
- Îðä ãàçðûí òóõàé ìýäýýëýë (ãàçðûí ãàäàðãà, ëèöåíçèéí
õèë, áàéãóóëàìæóóä ã.ì);
- Õààëò õèéõ ïðîöåäóðûã çààñàí òîäîðõîéëîëò, ìºí
õààëòûí ººð áóñàä õóâèëáàðóóäàä ºãñºí ñóäàëãàà
ä¿ãíýëò;
- Òóõàéí ãàçðûí áîëîí á¿ñ íóòãèéí óñ ç¿é, ãåîëîãèéí
òîãòîö;
- Áàðèëãà, áàéãóóëàìæ òóñ á¿ðèéã õààõ íàðèéâ÷èëñàí
àðãà àæèëëàãàà;
- Õààëòûí äàðàà ¿ðãýëæë¿¿ëýí íºëººëºë ºãºõ

20. 20 Óóðõàéí õààëò: Ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëòûã áîëîâñðîíãóé áîëãîõ íü
áàéãóóëàìæóóäààñ ã¿íèé óñàíä ¿ç¿¿ëýõ íºëººëºë
çºâøººðºãäºõ õýìæýýíýýñ õýòðýõã¿é áîëîõûã íîòîëñîí
çàãâàð÷ëàë òîîöîî;
- Êîìïàíè õààëòûã çîõèõ ¸ñîîð õèéæ ÷àäàõûã áàòàëñàí
ñàíõ¿¿ãèéí áàòàëãàà;
- Êîìïàíè áîëîí ò¿¿íèé òóñëàí ã¿éöýòãýã÷ íü õààëòûã
èæ á¿ðýí õèéõ òåõíèêèéí ÷àäàìæòàéã õàðóóëàõ çýðýã
áîëíî.
Õààëòûí äàðààõ íºõöºë áàéäàë, óðò õóãàöààíû õÿíàëò
ìîíèòîðèíãèéí òºëºâëºãººíä ¿íäýñëýí õààëòûí çºâøººðëèéã
îëãîäîã. ¯¿íä:
- Öààøèä ¿ëäýæ õîöðîõ áàéãóóëàìæóóäàä õààëò õèéãäñýí
áàéäàë (óóñãàëò õèéãäñýí îâîîëãî, õàÿãäëûí äàëàí ã.ì);
- Õààëòûí äàðààõ õºðñíèé íºõöºë áàéäëûí ¿íýëãýý;
- Õààëò õèéãäñýí áàéãóóëàìæóóäàä õèéãäýõ ¿çëýã;
øàëãàëò, ã¿íèé óñíû ÷àíàðûí õÿíàëò, ìîíèòîðèíãèéí
òºëºâëºãºº;
- Ǻâøººðºãäºõ õýìæýýíýýñ äàâñàí áîõèðäîë
ãàðàõ, ã¿íèé óñíû ÷àíàð ìóóäàõ, õààëò õèéãäñýí
áàéãóóëàìæóóä ýâäðýõ çýðýã òîõèîëäîëä àâàõ àðãà
õýìæýýíèé òºëºâëºãºº;
- Á¿ðòãýë, òàéëàãíàëûí òºëºâëºëò;
- ÿíèé óñíû ìîäåëèéã èðýýä¿éä øèíý÷èëæ áàéõ àñóóäàë
çýðýã áàãòàíà.

21. 2. ÌÎÍÃÎË ÓËÑÛÍ ÓÓÐÕÀÉÍ ÕÀÀËÒÛÍ ÝÐÕ
ǯÉÍ ÇÎÕÈÖÓÓËÀËÒÛÍ ªÍªªÃÈÉÍ ÁÀÉÄÀË
ªìíºãîâü àéìãèéí íóòàã äàõü Íàðèéíñóõàéòûí îðäîä
ºíººäºð ãóðâàí êîìïàíè í¿¿ðñ îëáîðëîæ áàéíà. Ýäãýýð óóðõàéä
àøèãëàëò ýõëýõèéí ºìíº òóñ á¿ðä íü Áàéãàëü îð÷èíä íºëººëºõ
áàéäëûí íàðèéâ÷èëñàí ¿íýëãýý (ÁÎÍÁͯ) õèéñýí áàéíà.
Óóðõàé á¿ðò ººð ººð ¿íýëãýýíèé êîìïàíè àæèëëàñàí áºãººä
òóõàéëáàë, óóðõàéãààñ óëñûí õèë õ¿ðòýë í¿¿ðñ òýýâýðëýõ
àâòîìàøèíóóäààñ ãàðàõ òîîñíû íºëººëëèéã óóðõàé á¿ðýýð
ñàëàíãèä òîîöñîí. Óã ãóðâàí óóðõàé çýðýã àæèëëàõ ¿åä áèé
áîëñîí çàìûí òîîñíû íèéëáýð íºëººëºë íü òóõàéí îð÷èíäîî
ãàìøãèéí õýìæýýíä õ¿ð÷, íîöòîé àñóóäàë ¿¿ñýæ áàéñíûã áèä
ìàø ñàéí ñàíàæ áàéíà.
Àøèãëàëòàä ºðòºæ áóé îðä áîëãîíä õààëòûí öîãö
àñóóäàë òóëãàðíà. ×èã áàðèìòëàë, õýðýãæ¿¿ëýõ öàã õóãàöàà,
îðîí çàé, õºðºí㺠õ¿÷, õ¿ðýõ ¿ð ä¿í òàëààñàà óóðõàé á¿ðèéí
õààëò äàâòàãäàøã¿é øèíæòýé áàéíà. Èéìýýñ óóðõàéí
õààëòûí áîäëîãûã òºñëèéí õ¿ðýýíä á¿õ òàëààñ íü ñàéí áîäîæ
áîëîâñðóóëàõ øààðäëàãàòàé. Òåõíèê, òåõíîëîãèéí òàëààñ
õààëòûí õîëáîãäîëòîé á¿õ ¿éë àæèëëàãààã õýðýãæ¿¿ëýõ
òºñëèéí øèéäë¿¿äèéã áîäîæ, òîìú¸îëæ áîëîõûã àìüäðàë,
ïðàêòèê õàðóóëæ áàéíà. Õàðèí íóòãèéí îíöëîã, óóðõàéí
ºâºðìºö øèíæèéã õàðãàëçñàí ñàëàíãèä øèéäë¿¿äèéã íýãäñýí
òºëºâëºãºº áîëãîæ áîëîâñðóóëàõ, óëìààð ò¿¿íèéãýý õýðýãæ¿¿ëýõ
õàðèóöëàãûã øààðäàõ ñóóðü äýâñãýð íü óóðõàéí õààëòûã
çîõèöóóëñàí ýðõ ç¿éí îð÷èí áàéõ þì.
ªíººãèéí óóë óóðõàéí ïðàêòèêò óóðõàéí õààëòûí àñóóäëûã
èæ á¿ðýí òîäîðõîéëæ øèéäâýðëýõèéí òóëä õàìãèéí áàãàäàà 30
îð÷èì àñóóäëûã àâ÷ ¿çýæ áàéãààãèéí 10 íü ýðõç¿éí àêòóóäààð
çîõèöóóëàõ øààðäëàãàòàé áàéíà. Êîìïàíèé ò¿âøèíä ñóäàëñàí
àñóóäàë á¿ñ íóòãèéí õýìæýýíèé øèéäýëã¿éãýýð îíîâ÷òîé áîëæ
÷àääàãã¿éã õàðóóëñàí Íàðèéíñóõàéò äàõü æèøýýíýýñ ¿¿äýí
Ìîíãîë Óëñûí õóóëü ýðõç¿éí àêòóóäûí õîîðîíäûí óÿëäàà õîëáîî
áîëîí óóðõàéí õààëòòàé õîëáîîòîé ñóóðü 10 àñóóäëûã õýðõýí
çîõèöóóëæ áóé áàéäàëä øèíæèëãýý õèéâ. Óã øèíæèëãýýíä
Ìîíãîë Óëñûí òîäîðõîé õóóëèéí ç¿éë çààëò íü óóðõàéí
õààëòûí ÿìàð àñóóäëûã çîõèöóóëæ áàéãààã õàðóóëààä, ººðñäèéí
21

22. 22 Óóðõàéí õààëò: Ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëòûã áîëîâñðîíãóé áîëãîõ íü
õèéñýí ä¿í øèíæèëãýýíèé ä¿íãýýð òóõàé õóóëèéí õ¿ðýýíä
çîõèöóóëàëòã¿é ¿ëäñýí àñóóäëóóäûã õ¿ñíýãòýýð õàðóóëëàà.
1. Õààëòûí àñóóäëûã çîõèöóóëñàí ¿íäñýí àêò
Ýðõç¿éí àêòûí íýð Çààëò Àíõààðàõ àñóóäàë
Ãàçðûí õýâëèéí
òóõàé õóóëü
ªíººãèéí áîëîí õîé÷
¿åèéíõíèé àøèã
ñîíèðõîëä íèéö¿¿ëýí
ãàçðûí õýâëèéã
àøèãëàõ, õàìãààëàõòàé
õîëáîãäñîí íèéãìèéí
õàðèëöààã çîõèöóóëàõ
çîðèëòòîé õóóëü
20 äóãààð ç¿éë. Ãàçðûí
õýâëèéã àøèãëàã÷èéí
¿íäñýí ýðõ ¿¿ðýã.
20.2.4 Ãàçðûí õýâëèéã
àøèãëàõ ÿâöàä ýâäýðñýí
ãàçðûã àþóë îñîëã¿é
áîëãîæ, óëñ àðäûí àæ
àõóéí õýðýãöýýíä öààøèä
àøèãëàæ áîëîõóéöààð
çàñàæ òîõèæóóëàí àíõ
çºâøººðºë îëãîñîí íóò-
ãèéí çàõèðãààíû áàé-
ãóóëëàãàä õ¿ëýýëãýí ºãºõ
Õóóëèéí 7 äóãààð
á¿ëýãò ãàçðûí õýâëèéã
õàìãààëàõ òàëààð
çààñàí. Óã á¿ëýãò
áîëîí õóóëèíä íèéòýä
íü óóðõàéí õààëòûí
¿åèéí áà õààëòûí
äàðààõ àðãà õýìæýý,
õÿíàëòûí òàëààð
¿íäñýí çààëò ñóóëãàæ
ºãºõ øààðäëàãàòàé.
ÀÌÒÕóóëü.
Ìîíãîë Óëñûí
íóòàã äýâñãýðò àøèãò
ìàëòìàë ýðýõ, õàéõ,
àøèãëàõòàé õîëáîãäñîí
õàðèëöààã çîõèöóóëíà.
Òóñãàé çºâøººðºë ýçýì-
øèã÷ íü óóðõàéã á¿õýëä
íü ýñâýë õýñýã÷ëýí õààõ
áîë íýã æèëýýñ äîîøã¿é
õóãàöààíû ºìíº ìýð-
ãýæëèéí õÿíàëòûí àëáàíä
ýíý òóõàé àëáàí áè÷ãýýð
ìýäýãäýõ áºãººä óã àëáàíû
ãàðãàñàí æóðìûí äàãóó
çîõèõ áýëòãýëèéã õàíãàõ
àðãà õýìæýýã õýðýãæ¿¿ëíý
ãýæ çààæýý.
Óóðõàéí õààëòûí
íèéãýì, ýäèéí çàñàã,
áàéãàëü îð÷íû îëîí
òàëò àñóóäëûã öîãöîîð
àâ÷ ¿çñýí çîõèöóóëàëò
áîëæ ÷àäàõã¿é.
Àøèãëàëò ÿâàãäñàíû
äàðààõ òîäîðõîé
õóãàöààã ìºí õóóëèàð
çîõèöóóëäàã áîëîõ
øààðäëàãàòàé.
Ãàçðûí òóõàé õóóëü.
Ãàçðûã èðãýí, àæ àõóéí
íýãæ, áàéãóóëëàãàä
ýçýìø¿¿ëýõ,
àøèãëóóëàõ áîëîí
ò¿¿íòýé õîëáîãäñîí
áóñàä õàðèëöààã
çîõèöóóëíà.
Ãàçðûã ¿ð àøèãòàé
çîõèñòîé àøèãëàõ,
õàìãààëàõ
Ãàçðûí õýâëèéã àøèãëàã÷
íü áàéãàëü îð÷èíä
íºëººëºõ áàéäëûí ¿íýëãýý,
ãàçðûã õàìãààëàõ, íºõºí
ñýðãýýõ òºñºëòýé áàéíà ãýæ
çààãäñàí.
Ãàçðûã õàìãààëàõ,
íºõºí ñýðãýýõ òºñºë
íü óóðõàéí õààë-
òûí òºñºë, õààëòûí
äàðààõ ìîíèòîðèíãèéí
òºñëèéã á¿ðýí òºëººëæ
÷àäàõã¿é.
Õààëòûí òºñëèéí
òàëààð çààæ ºãºõ
øààðäëàãàòàé.

23. 23 Óóðõàéí õààëò: Ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëòûã áîëîâñðîíãóé áîëãîõ íü
Óóðõàéã ò¿ð áîëîí
á¿ðìºñºí õààõ æóðàì.
Ò¿ð áîëîí á¿ðìºñºí
õààõ óóðõàé, óóëûí
ìàëòàëòûí á¿ñ äîòîð
õ¿í àþóëã¿é áàéõ,
àæèë ã¿éöýòãýõ
íºõöºëèéã õàíãóóëæ,
óóðõàéí ýäýëáýðèéí
äîòîðõè àøèãò
ìàëòìàëûí õàéãäñàí
íººöèéã èæ á¿ðýí,
ýäèéí çàñãèéí õóâüä
àøèãòàé, àþóë
îñîëã¿éãýýð àøèãëàíà.
Óóðõàéí óóë-ãåîëîãè,
ãèäðîãåîëîãè, òåõíèê ýäèéí
çàñãèéí íºõöºë çýðýã ãîë
¿ç¿¿ëýëò¿¿äýä ººð÷ëºëò
ãàðñàí áîë ò¿ð õààæ, õàðèí
óóðõàéí ýäýëáýð ãàçðûí
õèëèéí äîòîðõè àøèãò
ìàëòìàëûí òîãòîîñîí
íººöººñ îëáîðëîí óëñûí
ýðäñèéí áàÿëãèéí íººöèéí
á¿ðòãýëýýñ õàñàæ, íººöèéã
ºñãºõ èðýýä¿éã¿é ãýæ ¿çâýë
óóðõàéã á¿ð ìºñºí õààíà
ãýæ çààñàí.
Óóðõàéã õààõòàé
õîëáîîòîé òåõíèê
àæèë, ïðîöåäóðò
àíõààðñàí, ëèöåíç
ýçýìøèã÷èä
õàíäñàí òóë áóñàä
îðîëöîã÷äûí àñóóäëûã
îðõèãäóóëñàí.
Ò¿ð õààëòûí
¿ðãýëæëýõ õóãàöàà,
òóõàéí õóãàöààí äàõü
ëèöåíç ýçýìøèã÷èéí
¿¿ðýã õàðèóöëàãûã
òîäðóóëæ æóðàìëàõ
øààðäëàãàòàé.
Õààëòûã èë¿¿ ºðãºí
óòãààð õàðñàí õýä õýäýí
æóðàì øààðäëàãàòàé.
Áàéãàëü îð÷èíä
íºëººëºõ áàéäëûí
¿íýëãýýíèé òóõàé
õóóëü.
Áàéãàëü îð÷íûã
õàìãààëàõ, ýêîëîãèéí
òýíöýë àëäàãäàõààñ
ñýðãèéëýõ, áàéãàëèéí
áàÿëãèéí àøèãëàëòûã
çîõèöóóëàõ, òºñëèéí
áàéãàëü îð÷èíä
íºëººëºõ áàéäëûã
¿íýëýõ, òºñëèéã
õýðýãæ¿¿ëýõ ýñýõ
òàëààð øèéäâýð
ãàðãàõòàé õîëáîãäñîí
õàðèëöààã çîõèöóóëíà.
Øèíýýð áàéãóóëàõ áîëîí
îäîî àæèëëàæ áóé ¿éëäâýð,
¿éë÷èëãýý, áàðèëãà
áàéãóóëàìæ, òýäãýýðèéã
øèíý÷ëýõ, ºðãºòãºõ
áîëîí áóñàä õýëáýðýýð
áàéãàëèéí íººö áàÿëàã
àøèãëàõ òºñºëä áàéãàëü
îð÷èíä íºëººëºõ áàéäëûí
åðºíõèé ¿íýëãýý õèéëãýõ
áºãººä ýíýõ¿¿ ¿íýëãýýíèé
õ¿ðýýíä òºñëèéí áàéãàëü
îð÷èíä ¿ç¿¿ëýõ íºëººëëèéã
óðüä÷èëàí òîãòîîæ ä¿ãíýëò
ãàðãàíà ãýæ çààñàí.

24. 24 Óóðõàéí õààëò: Ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëòûã áîëîâñðîíãóé áîëãîõ íü
2. Àøèãò ìàëòìàëûí íººöèéí èæ á¿ðýí àøèãëàëò
Ýðõç¿éí àêòûí íýð Çààëò Àíõààðàõ àñóóäàë
Ãàçðûí õýâëèéí
òóõàé õóóëü.
ªíººãèéí áîëîí
õîé÷ ¿åèéíõíèé
àøèã ñîíèðõîëä
íèéö¿¿ëýí ãàçðûí
õýâëèéã àøèãëàõ,
õàìãààëàõòàé
õîëáîãäñîí
íèéãìèéí õàðèëöààã
çîõèöóóëíà.
¯íäñýí áîëîí ò¿¿íòýé õàìò
îðøèõ äàãàëäàõ àøèãò
ìàëòìàëûã èæ á¿ðýí,
á¿ðýí ã¿éöýä àøèãëàõ ìºí
àøèãò ìàëòìàëûí íººöèéã
àøèãëàõàä ¿¿ñ÷ áîëçîøã¿é
àþóë, õîðòîé íºëººíººñ
ãàçðûí õýâëèéã õàìãààëàõ
ãýæ çààñàí.
ͺºöèéã á¿ðýí ã¿éöýä
àøèãëàõ ¿çýë áàðèìòëàë
ýíý õóóëèíä ñóóñàí
áºãººä ÀÌÒÕ-ä
¿¿íèéã äýëãýð¿¿ëýí
íàðèéâ÷èëæ
çîõèöóóëñàí
çààëòóóä áàéõã¿é.
Õóóëèóä õîîðîíäûí
óÿëäààã ñàéæðóóëàõ
øààðäëàãàòàé.
3. Áàéãàëü îð÷íû àñóóäàë
Ýðõç¿éí àêòûí íýð Çààëò Àíõààðàõ àñóóäàë
ÀÌÒÕóóëü. Õóóëèéí 37-45-ð ç¿éë¿¿äýä
áàéãàëü îð÷íû õàìãààëàë,
õààëòûí àñóóäëààð
çààëòóóä îðñîí.
4. Àøèãò ìàëòìàë àøèãëàõ çºâøººðºë îëãîõ øàòàíä
õààëòûí àñóóäëûã çîõèöóóëæ áàéãàà ýñýõ
Ýðõç¿éí àêòûí íýð Çààëò Àíõààðàõ àñóóäàë
ÀÌÒÕóóëü. Õàéãóóëààð òîãòîîãäñîí
àøèãò ìàëòìàëûí
íººöèéí õýìæýý, ¿íýëãýý
íü îëáîðëîëòîîñ ¿¿ñ÷
áîëîõ ýêîëîãèéí õîõèðëûã
íºõºí ñýðãýýõýä õ¿ðýëöýõ
ýñýõ
Óóðõàéí õààëòûí
òºëºâëºãººã åðºíõèé
áàéäëààð õèéãýýä
öààøèä óëàì á¿ð
íàðèéâ÷èëæ ÿâàõ
çàð÷ìûã íýìæ îðóóëàõ
øààðäëàãàòàé.

25. 25 Óóðõàéí õààëò: Ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëòûã áîëîâñðîíãóé áîëãîõ íü
5. Õààëòûí õîëáîãäîëòîé íèéãìèéí àñóóäëóóäûã ýðõç¿éí
àêòààð çîõèöóóëæ áàéãàà ýñýõ
Ýðõç¿éí àêòûí íýð Çààëò Àíõààðàõ àñóóäàë
ÀÌÒÕóóëü. Ýäèéí çàñàã íèéãìèéí á¿õ
õ¿ðýýíä áàéãàëèéí õ¿÷èí
ç¿éë áîëîí õ¿íèé ¿éë
àæèëëààãààíààñ ¿ç¿¿ëýõ
íºëººëºëä ãåîýêîëîãèéí
ñóäàëãàà õèéæ ¿íýëãýý
ºãºõ ìºí óóë óóðõàéí
¿éëäâýðëýëýýñ óëñ
îðíû ýäèéí ýäèéí çàñàã,
íèéãìèéí ñàëáàðò ¿ç¿¿ëæ
áàéãàà íºëººëëèéã ¿íýëýõ,
ä¿ãíýëò ãàðãàõ ãýæ çààñàí.
Àøèãëàëòûí ëèöåíç
îëãîõ, àøèãëàëò
ÿâóóëàõ, õààëò õèéõ,
õààëòûí äàðààõ øàò
á¿ðýýð íèéãìèéí
àñóóäëûã òóñãàéëàí
àâ÷ ¿çýæ òºëºâëºëòºä
òóñãàõ øààðäëàãûã
íýìæ îðóóëàõ.
6. Õààëò õèéãäñýí óóðõàéí òàëáàé, ýäýëáýð ãàçðûã óëñàä
áóöààí õ¿ëýýëãýí ºãºõ àñóóäàë
Ýðõç¿éí àêòûí íýð Çààëò Àíõààðàõ àñóóäàë
ÀÌÒÕóóëü. Óóë óóðõàéí
¿éëäâýðëýëèéí óëìààñ
¿¿ñ÷ áèé áîëñîí, àþóë
ó÷ðóóëæ áîëçîøã¿é
ãàçðóóäûã çîõèõ
ìàñøòàáûí ãàçðûí
çóðàã äýýð íàðèéâ÷ëàí
òýìäýãëýæ, øààðäëàãàòàé
òýìäýã, äîõèî, ñàíóóëãûã
óóðõàéí ýäýëáýðèéí
îð÷èíä áàéðëóóëàõ
áºãººä ãàçðûí çóðãèéã
ìýðãýæëèéí õÿíàëòûí
àëáà áîëîí òóõàéí ñóì,
áàã, ä¿¿ðãèéí çàñàã äàðãàä
õ¿ëýýëãýí ºãíº ãýæ çààñàí.
Óóðõàéí õààëò õèéñýí
òàëáàéã áóöààæ
õ¿ëýýí àâàõ îëîí òàëò
øàëãóóðûí çàð÷èì áèé
áîëãîõ, òºðèéí øàò
øàòíû áàéãóóëëàãûí
îðîëöîîã èë¿¿ òîäîòãîõ
øààðäëàãàòàé.
¯ëäýæ áóé 5 àñóóäàëä ÿìàð íýãýí ýðõç¿éí çîõèöóóëàëò
áàéõã¿é áàéãàà áºãººä ýäãýýð íü:
- Óóðõàéí õààëòûí áàðüöàà õºðºí㺠á¿ðä¿¿ëýõ, õàäãàëàõ,
çàðöóóëàõ, áóöààí îëãîõ;

26. 26 Óóðõàéí õààëò: Ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëòûã áîëîâñðîíãóé áîëãîõ íü
- Õààëò õèéãäñýí òàëáàé äàõü õààëòûí äàðààõ õÿíàëò,
ìîíèòîðèíãè;
- Îðä/Óóðõàéí ýçýìøèã÷ õóóëèéí ýòãýýä ººð÷ëºãäºõòýé
õîëáîîòîé õààëòûí ¿¿ðýã õàðèóöëàãa;
- Òºëºâëºã人ã¿é õààëò;
- Áàðüöààëàãäñàí òóñãàé çºâøººðëèéí õààëòûí ýðõ ¿¿ðãèéí
àñóóäëóóä þì.
Äýýðõ ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëòóóäûã ñóäàëæ ¿çýõýä åðºíõèé人
óóðõàéã õààõòàé õîëáîîòîé íºõºí ñýðãýýëòýä ãîëëîí àõóéí áîëîí
õºäºëìºðèéí àþóëã¿é àæèëëàãààòàé õîëáîîòîé àñóóäàëä áàãà
çýðýã àíõààðñàí áºãººä áóñàä àñóóäëóóä òîäîðõîéã¿é, á¿ðõýã,
ýñâýë á¿ðìºñºí îðõèãäñîí áàéíà.
Óóðõàéí õààëòûã ÿìàð ¿å øàòàíä, õýí õýðõýí òºëºâëºõ,
¿ð äàãàâðûã íü èæ á¿ðýí õýðõýí ¿íýëýõ, õàðèóöëàãûí ÿìàð
òîãòîëöîî áàéõ òàëààð ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëò õàíãàëòã¿é
áàéãààãààñ äàðààõ ñºðºã ¿çýãäýë, ¿ð äàãàâàð, õîð õºíººë ó÷èð÷
áîëîõûã îëîí óëñûí áîëîí ìàíàé îðíû óóë óóðõàéí ïðàêòèê
õàðóóëæ áàéíà.
1. Óóðõàéí õààëò áîë ÷èðýãäýë èõòýé, áýðõøýýëòýé ¿éë
àæèëëàãàà ãýæ óóðõàé ýðõëýã÷èä ¿çýí, ýðõ ç¿éí øàõàëò,
õàðèóöëàãà òîîöîõ ìåõàíèçì ñóë áîë õýðýãæ¿¿ëýëã¿é
îðõèæ ÿâäàã.
2. Óóðõàé ãýíýò õààãäàõàä áýëýí áèø ó÷ðààñ õýðõýí õààõàà
òºëºâ뺺ã¿é, õºðºí㺠ñàíõ¿¿æèëò á¿ðäýýã¿é áàéäàã.
3. Óóðõàéí õààëòûí ÷èã áàðèìòëàë, õýðýãæ¿¿ëýõ àæëûí
öàð õ¿ðýý, äýñ äàðààëàë áîëîâñðóóëàãäààã¿éãýýñ çºâõºí
íºõºí ñýðãýýëò, õààëò õàìãààëàëò ìýòýýð îéëãîãäîæ, äóòóó
äóëèìàã øèéäëèéã õýðýãæ¿¿ëäýã.
4. Õîðòîé íºëººëºë íü óðò õóãàöààíû äàðàà èëýð÷ áîëîõ
çàðèì òºñëèéí õààëòûã îéð çóóðûí ¿éë àæèëëàãààãààð
îðëóóëàí òºñººëºõ áà õîæìûí ¿ð äàãàâðóóä ýçýíã¿éäýæ
õºíººëò ¿çýãäýë áîëæ õóâèðàõ òàëòàé.
Äýýð òàíèëöóóëñàí ýðõ ç¿éí îð÷íîîñ õàðàõàä áîäëîãî,
ýðõ ç¿éí îð÷èíä óóðõàéí õààëòûí òàëààð íýãäñýí çàð÷èì, öîãö
îéëãîëò áàéõã¿é áàéãààãààñ ¿¿äýí óóðõàéí õààëòòàé õîëáîîòîé
çààëòóóä íü ÿíç á¿ðèéí õóóëèéí ç¿éë, çààëòóóä áîëæ ñàëàíãèä

27. 27 Óóðõàéí õààëò: Ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëòûã áîëîâñðîíãóé áîëãîõ íü
ñóóæ ºãñºí áàéíà. ªºð ººð õóóëèàð íýã àñóóäëûã çîõèöóóëæ
áîëîõ áîëîâ÷ óóðõàéí õààëò ãýäýã áîäëîãûí ÷óõàë àñóóäëûí
çîõèöóóëàëòûã ººðòºº ÿìàð íýã õýìæýýãýýð àãóóëæ áàéíà ãýæ
¿çýæ áîëîõ ºíººãèéí ýðõç¿éí àêòóóä èéíõ¿¿ õîîðîíäîî óÿëäàà
õîëáîîã¿é áàéíà. Ýíý áàéäàë íü, òóõàéëáàë, óóðõàéí õààëòòàé
õîëáîîòîé ¿¿ðã¿¿äýýñ çàéëñõèéõ áîëîìæèéã óóë óóðõàéí
êîìïàíèóäàä îëãîæ áàéãààã çàðèì áîäèò æèøýýãýýð àâ÷ ¿çüå:
- ÀÌÒÕóóëü-èéí äàãóó àøèãò ìàëòìàë õàéõ, àøèãëàõ
òóñãàé çºâøººðë¿¿äèéã øèëæ¿¿ëýõ, áàðüöààëàõ
áîëîìæòîé áºãººä øèëæ¿¿ëýí àâñàí òàë ¿¿ñýõ ýðõ
¿¿ðãèéã õ¿ëýýí çºâøººð÷ áàéãààã íîòëîõ áàðèìò áè÷ãèéã4
òºðèéí çàõèðãààíû áàéãóóëëàãà øààðäàõààð çààñàí áîëîâ÷
òîäîðõîé õóóëèóäûí5
äàãóó òóñãàé çºâøººðºë ýçýìøèã÷
õóâààãäàõ, òóñãààðëàõ çàìàà𠺺ð÷ëºí áàéãóóëàãäñàí
òîõèîëäîëä óã òóñãàé çºâøººð뺺 àâòîìàòààð òºðèéí
çàõèðãààíû áàéãóóëëàãàä áóöààí ºãºõ çàìààð õààëòûí
¿¿ðãýýñ çàéëñõèéõ áîëîìæòîé. ªºðººð õýëáýë, òóñãàé
çºâøººð뺺 òºðä áóöààí òóøààõ íºõöºëä íºõºí
ñýðãýýëò, öààøèëáàë, óóðõàéí õààëòûí àñóóäàë õàÿãäàõ
áîëîìæ ¿¿ñýýä áàéãààã ìàíàé ºíººãèéí ýðõ ç¿éí îð÷èí
“àíçààðààã¿é” áàéíà.
- ÀÌÒÕóóëü-ä òóñãàé çºâøººðëèéã áàðüöààëàã÷ òàë íü
óã òóñãàé çºâøººðºëòýé õîëáîîòîé ¿¿ðýã õ¿ëýýõã¿é ãýæ
çààñàí áàéãàà áºãººä áàðüöààíä áàéãàà óã çºâøººðëèéã
ýðõ á¿õèé ººð ýòãýýä øèëæ¿¿ëýí àâààã¿é òîõèîëäîëä
õààëòûí àñóóäàë ýçýíã¿é ¿ëäýæ áîëçîøã¿é.
- ÀÌÒÕóóëü-ä òóñãàé çºâøººðºë ýçýìøèã÷ òóñãàé
çºâøººðëèéí òºëáºðèéã õóãàöààíä íü á¿ðýí òºëººã¿é
áîë óã òóñãàé çºâøººðëèéã öóöëàõààð çààñàí áàéãàà
áºãººä çºâøººðºë öóöëàãäñàíààñ õîéø óóðõàéí õààëòûã
õàðèóöàõ ýçýí íü òîäîðõîéã¿é ¿ëäýæ áàéíà. ÀÌÒÕóóëü-
èéã äàãàæ ìºðäºõ æóðìûí òóõàé õóóëüä òóñãàé çºâøººðºë
öóöëàãäñàíààñ õîéøõè çîõèöóóëàëòûí á¿õ àñóóäàë
4
ÀÌÒÕóóëü. 7-ð á¿ëýã. Òóñãàé çºâøººðëèéã øèëæ¿¿ëýõ, áàðüöààëàõ. 49.4.3. Òóñãàé
çºâøººðëèéã øèëæ¿¿ëýí àâ÷ áóé ýòãýýä íü óã òóñãàé çºâøººðëèéã øèëæ¿¿ëýí àâñíààð
¿¿ñýõ ýðõ ¿¿ðãèéã õ¿ëýýí çºâøººð÷ áàéãààã íîòëîõ áàðèìò áè÷èã.
5
ÀÌÒÕóóëü. 49.7. Òóñãàé çºâøººðºë ýçýìøèã÷ íü Èðãýíèé õóóëü, Êîìïàíèéí òóõàé,
ͺõºðëºëèéí òóõàé õóóëüä çààñíû äàãóó õóâààãäàõ, òóñãààðëàãäàõ çàìàà𠺺ð÷ëºí
áàéãóóëàãäñàí òîõèîëäîëä óã òóñãàé çºâøººðëèéã òºðèéí çàõèðãààíû áàéãóóëëàãàä áóöààæ
ºãºõ

28. 28 Óóðõàéí õààëò: Ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëòûã áîëîâñðîíãóé áîëãîõ íü
òîäîðõîéã¿é, òóñãàé çºâøººð뺺 õóóëèéí õóãàöààíä
øèíý÷ëýí á¿ðòã¿¿ëýýã¿é áîë öóöëàãäàõààð áàéíà. Ýðõ
öóöëàãäñàíààð óóðõàéí õààëò ýçýíã¿éäýõ íü ãàðöààã¿é
áîëæ áàéíà.
- Àæ àõóéí ¿éë àæèëëàãààíû òóñãàé çºâøººðëèéí òóõàé
õóóëèéí 14-ð ç¿éëèéí äàãóó àøèãëàëò ÿâóóëàõ òóñãàé
çºâøººðºë öóöëàãäàæ áîëíî. Òóõàéí òîõèîëäîëä ìºí
õààëòûí àñóóäàë ýçýíã¿é îðõèãäîõ þì.
Èõýíõ òîõèîëäîëä óóðõàéí õààëòûã íºõºí ñýðãýýëò
ãýäãýýð òºñººëäºã ºðººñãºë îéëãîëò ãàçàð àâñàí. Óóðõàéí íºõºí
ñýðãýýëò íü õààëòûí çàéëøã¿é áºãººä íýí ÷óõàë õýñýã íü áîëîâ÷
ò¿¿íèéã á¿ðýí ã¿éöýä òºñººëºõ ¿éë àæèëëàãàà, ¿ð ä¿í áèø
þì. Óóë óóðõàéí á¿õ òºñºëä óóðõàéí õààëòûí ÷èã áàðèìòëàë
áîëîâñðóóëàãäàí áîäëîãî áîëîí õýðýãæèõ ¸ñòîé. Îäîîãîîð
áàðàã á¿õ òºñºëä óóðõàéí õààëò áóñ çºâõºí íºõºí ñýðãýýëò
ãýñýí á¿ëãèéã òóñãàæ áàéãàà íü ¿¿íèé íîòîëãîî áîëíî. ¯¿íýýñ
øàëòãààëàí óóðõàéí õààëòûí çàíãèëàà àñóóäëóóä á¿ðõýãäýõ,
îðõèãäîõ ¿çýãäýë íèéòëýã øèíæòýé áàéíà. Ýíý áàéäëûã
öýãöëýõèéí òóëä óóðõàéí õààëòûí êîíöåïöèéã áîëîâñðóóëæ,
óã ¿çýë áàðèìòëàëûí ¿¿äíýýñ ºíººãèéí ýðõ ç¿éí îð÷èíäîî ä¿í
øèíæèëãýý õèéõýýñ àæëàà ýõëýõ ¸ñòîé áºãººä ¿¿íä òºðèéí
áàéãóóëëàãóóäààñ ãàäíà ìýðãýæëèéí õîëáîîä, èðãýíèé íèéãìèéí
áàéãóóëëàãà áîëîí èõ äýýä ñóðãóóëèéí ñóäëàà÷èä õàìòðàí
àæèëëàõ ºðãºí áîëîìæ íýýëòòýé áàéíà.
Îðõèãäîîä áàéãàà äàðààãèéí íýã àñóóëäàë áîë ãýíýòèéí
õààëòûí àñóóäàë áºãººä Ìîíãîë Óëñàä ºíººäºð ãýíýòèéí õààëòûí
àñóóäëûã òóñãàñàí çîõèöóóëàëòûí áàãö áîëîâñðóóëàãäààã¿é
áàéíà.
Óóðõàéã õààæ óëñàä, çàñàã çàõèðãààíû íýãæèä õ¿ëýýëãýí
ºãºõ òàëààð òóñãàñàí õóóëèéí çààëòóóä äàðààõ òîõèîëäîëä
ñºðºã ¿ð äàãàâàðò õ¿ðãýæ áîëçîøã¿é þì. Ãàçàð õºäëºëò, ¿åð óñ,
ñàëõèíû àþóë çýðýã áàéãàëèéí ãàìøèãò ¿çýãäýë, öàã õóãàöààíû
óðñãàëûã äàãàí ¿¿ñ÷ áîëîõ ºãºðøèë ýâäðýëèéí óëìààñ õààëò
õèéæ õ¿ëýýëãýí ºãñºí óóðõàéí îáúåêòóóäààñ èõýýõýí öàð
õ¿ðýýòýé àþóë í¿¿ðëýâýë õ¿ëýýæ àâñàí ñóì îðîí íóòàã õýðõýí
ÿàæ àþóë çàíàëûã àðèëãàõ, õîõèðîë áàãàòàé äàâàí òóóëàõ íü
òîäîðõîéã¿é, õ¿÷èí ìºõºñäºõ òàë íü äèéëýõ óðüä÷èëñàí íºõöºë
õàðàãäàæ áàéíà. Àøèãëàëò äóóñààä õààëò õèéãäñýí òàëáàéã

29. 29 Óóðõàéí õààëò: Ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëòûã áîëîâñðîíãóé áîëãîõ íü
àâòîìàòààð áóöààí àâàõ ïðîöåäóð á¿õèé ýðõ ç¿é ¿éë÷èëæ áóéã
ñàíàâàë ýíý íü áîäèòîé ýðñäýë þì.
Äýýðõ á¿ãäýýñ ä¿ãíýæ ¿çýõýä îäîîãèéí áàéäëààð Ìîíãîë
Óëñàä óóðõàéí õààëòûí ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëò òîäîðõîé áóñ
áàéãààòàé õîëáîîòîé èëýð÷ áóé äàðààõ ñºðºã ¿ð äàãàâàð,
íºëººëºë áàéíà. ¯¿íä:
- Àëòíû øîðîîí îðä àøèãëàõòàé õîëáîîòîé îëîí ñºðºã
¿ð äàãàâàð ãàð÷ áàéãàà íü íýã äîîð îëîí óóðõàé ¿éë
àæèëëàãàà ÿâóóëñàí Òºâ àéìãèéí Çààìàð, ªâºðõàíãàé
àéìãèéí Óÿíãà çýðýã ñóìäàä èë¿¿ òîäîîð àæèãëàãäàæ
áàéíà. ¯¿íèéã çîõèöóóëàõ çîðèëãîîð ñ¿¿ëèéí
æèë¿¿äýä áàéãàëü îð÷íûã íºõºí ñýðãýýõ òàëààð òºðèéí
áàéãóóëëàãààñ òàâèõ øààðäëàãûã íýìýãä¿¿ëæ òºðºë
á¿ðèéí àðãà õýìæýý àâ÷ ýõýëæ áàéíà6
. ¯¿íèé íýã
æèøýý íü àøèãëàëò ÿâàãäñàí òàëáàéã çºâøººðºãäºõ
õýìæýýíä õ¿ðãýí õýëáýðæ¿¿ëýõ, ãàäàðãûã
óðãàìàëæóóëàõ øààðäëàãà þì. ¯ð ä¿íä íü øîðîîí
îðä îëáîðëîæ áóé ñàëáàðò 2008 îíû áàéäëààð íºõºí
ñýðãýýëò õèéñýí íü òºëºâëºñºí õýìæýýíèé 59 õóâüä
õ¿ðñýí ñòàòèñòèê ìýäýý7
ãàð÷ áàéíà. Ýäãýýð òàëáàéã
èõýíõ òîõèîëäîëä íýãýýñ õî¸ð æèëèéí èäýâõèòýé ¿éë
àæèëëàãààíû ¿ð ä¿íä õýëáýðæ¿¿ëýí, óðãàìàë òàðüñíû
äàðààãààð òóõàéí æèëä íü òºðèéí áîëîí îðîí íóòãèéí
çàõèðãààíä õ¿ëýýëãýí ºãñºí áºãººä äàðàà æèë¿¿äýä
íü ÿìàð íýãýí õÿíàëò, ìîíèòîðèíã õèéãäýýã¿é áàéíà.
Èéìýýñ áèîëîãèéí íºõºí ñýðãýýëò õèéãäñýí ãýãäýæ
áóé ýäãýýð òàëáàéíóóäûí óðãàìëûí á¿ðõýâ÷ ¿íýõýýð
öààøèä áèåý äààí îðøèí òîãòîæ ÷àäñàí ýñýõ, õºðñíèé
á¿ðõýâ÷ íü õàäãàëàãäàí ¿ëäñýí ýñýõ (Çóðàã 5.) íü
òîäîðõîéã¿é þì.
6
Àøèãò ìàëòìàëûí ãàçðààñ 2009 îíä 1300 ãà ãàçðûã íºõºí ñýðãýýõýýð àæèëëàæ ýõýëæýý.
2010 îíû íýãä¿ãýýð ñàð ãýõýä õèéñýí àæëûí òàéëàíãàà ãàðãàõ àæ. Õàðèí 2008 îíä 930
ãàðóé ãà òàëáàéä íºõºí ñýðãýýëò õèéãäñýí ãýñýí ä¿í ìýäýý áàéíà. Ýõ ñóðâàëæ http://www.
mining.mn/NewsDetails_2167.aspx
7
Óëñûí ìýðãýæëèéí õÿíàëòûí ãàçðààñ 19 àéìàãò àøèãò ìàëòìàëûí õàéãóóë ÿâóóëæ áóé
àæ àõóéí íýãæ¿¿ä íºõºí ñýðãýýëò õýðõýí õèéæ áóéã øàëãàæýý. Óðüä÷èëñàí áàéäëààð
îëáîðëîëòîä ºðòñºí íèéò òàëáàé 117 ìÿíãà ãàðóé ãà ãàçàð áàéãàà àæ. Ýíý îíû áàéäëààð
òåõíèêèéí íºõºí ñýðãýýëòèéã 59 õóâü õèéñýí áàéíà. Øàëãàëòûí ä¿íãýýð àëòíû øîðîîí
îðä îëáîðëîã÷ àæ àõóéí íýãæ¿¿äèéí òåõíèêèéí íºõºí ñýðãýýëòèéí õýìæýý æèëýýñ æèëä
íýìýãäñýí ÷ áèîëîãèéí íºõºí ñýðãýýëò õàíãàëòã¿é áàéãàà àæ. ̺í îðîí íóòàãò îëáîðëîëò
ÿâóóëæ áàéãàà òîìîîõîí áàéãóóëëàãóóä íºõºí ñýðãýýëò õèéäýãã¿é áîëîõ íü óã øàëãàëòààð
òîãòîîãäæýý. Öààøèä õóó÷èí îëáîðëîëò ÿâóóëæ áàéñàí ãàçàð íºõºí ñýðãýýëò õèéñíèé
äàðàà äàõèí çºâøººðºë îëãîõã¿é. Ýõ ñóðâàëæ http://www.mining.mn/NewsDetails_2196.aspx

30. 30 Óóðõàéí õààëò: Ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëòûã áîëîâñðîíãóé áîëãîõ íü
- Óóë óóðõàéí òºñëèéí áàéãàëü îð÷èíä íºëººëºõ áàéäëûí
¿íýëãýýíèé õ¿ðýýíä îðîí íóòãèéí õ¿í àì, îëîí íèéòèéí
àìüæèðãààíû á¿òýö, òºñºëòýé õîëáîãäîõ òýäíèé õ¿ëýýëò
çýðãèéí òàëààð ñóóðü ñóäàëãàà õèéãääýã áîëîâ÷ óóðõàé
õààãäñàíû äàðàà ýðãýí õàðüöóóëàõ, ñóäëàõ, îðîí íóòãèéí
íèéãýì ýäèéí çàñàãò ¿ç¿¿ëæ áóé íºëººëëèéã òîãòîîõ,
ò¿¿íèé äàãóó àðãà õýìæýý àâàõ òîãòîëöîî áàéõã¿é áàéíà.
¯¿íèé óëìààñ ºíººäºð Çààìàð ñóìàíä áýë÷ýýðèéí
ãàçàðã¿é áîëñîí ìàë÷äûí àñóóäàë, ìàë÷èí áàéãààä
àìüæèðãààíû ýõ ¿¿ñâýð íü ººð÷ëºãäñºí èðãýäèéí àñóóäàë
çýðýã îëîí øèéäâýðëýãäýýã¿é àñóóäëóóä áèé áîëæýý.
ͺõºí ñýðãýýëò õèéñýí òàëáàéä
ãàð÷ áîëîõ ¿çýãäýë áà íºëººëºë
Ôèçèê ¿éë÷ëýë Õèìèéí ¿éë÷ëýë Áèîëîãèéí ¿éë÷ëýë
Ýëýãäýë
Õàæóóãèéí ýâäðýë
áîëîí òîãòâîðæèëò
Íîéòîí (Õóóðàé)
ìº÷ëºã
Õºëäºõ ãýñýõ
ìº÷ëºã
Ñóóëò, íÿãòàðøèëò
Öàã àãààðûí
îíöãîé ¿çýãäë¿¿ä
Ãàë ò¿éìýð
Èñýëäýëò
Äèñïåðñ
Óóñàëò, íýâ÷èëò
Õ¿÷èëëýã
ãèäðîëèç
áóñàä
Óðãàìëûí
¿íäýñíèé õºãæèëò
Àìüòàä øèíýýð
íóòàãøèõ
Õ¿íèé ¿éë
àæèëëàãààíû
íºëººëºë
áóñàä
Çóðàã 5. ͺõºí ñýðãýýëò õèéñýí òàëáàéä ãàðàõ ¿çýãäýë áà íºëººëºë
- Ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä àëòíû øîðîîí îðäóóäûí àøèãëàëò
èäýâõèòýé ÿâàãäñàíòàé õîëáîîòîé óóë óóðõàéí íºõºí
ñýðãýýëòèéí æóðàì, çààâðóóäûã òóõàéí òºðëèéí
óóðõàéíóóäàä èë¿¿ íèéö¿¿ëýí áîëîâñðóóëñàí áàéíà.
Ýíý íü áóñàä òºðëèéí óóðõàéä àøèãëàõàä òîõèðîìæ
ìóóòàé, ìýðãýæëèéí õ¿ðýýíä áîëîí îëîí íèéòèéí ç¿ãýýñ
óóðõàéí õààëòûí îëîí õóâèëáàðò øèéäýë, ¿éë ÿâöûã
òºëºâëºæ õýðýãæ¿¿ëýõ öàã õóãàöààíû õóâààðèëàëò,
õºðºí㺠ìºíãºíèé òºëºâëºëò, çàðöóóëàëòûí òàëààð õ¿ëýýí
çºâøººðºõ ñýòãýëç¿é, ìýðãýøñýí áàéð ñóóðèíààñ õàíäàõ
õàíäëàãà á¿ðýëäýæ àìæààã¿é áàéãààã õàðóóëæ áàéíà.

31. 31 Óóðõàéí õààëò: Ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëòûã áîëîâñðîíãóé áîëãîõ íü
- Óóðõàé á¿ðèéí õààëò õàðèëöàí àäèëã¿é îð÷èí íºõöºëä
ÿâàãäàõ òóë ººð ººðèéí òîäîðõîé ÷èã áàðèìòëàë áóþó
ýöñèéí çîðèëãîòîé áàéíà.
- Óóðõàéí õààëòûí àæèëëàãàà íü àþóëã¿é îð÷èíã õàíãàõ
áà àøèãòàé îð÷èí á¿ðä¿¿ëýõ ¿íäñýí õî¸ð ãîë ÷èã
áàðèìòëàëûí õ¿ðýýíä õýðýãæèíý. Óóðõàéí õààëòûí ÷èã
áàðèìòëàëûã õóðààíãóé áàéäëààð äàðààõ õ¿ñíýãòýä òóñãàâ.
Óóðõàéí õààëòûí ÷èã áàðèìòëàë8
ä/ä ×èã áàðèìòëàë Àãóóëãà
1 Àþóëã¿é îð÷èí
á¿ðä¿¿ëýõ
Õ¿í, ìàë, àìüòíû îðøèí àìüäðàõ ãàçàð,
óñíû òîõèðîìæòîé, àþóëã¿é îð÷èíã
õààæ áàéãàà óóðõàéí ýäýëáýðèéí
õ¿ðýýíä áèé áîëãîõ.
2 Àøèãòàé îð÷èí
á¿ðä¿¿ëýõ
Õààõ óóðõàéí ýäýëáýðèéí õ¿ðýýíä:
à. Áýë÷ýýð, õàäëàí, íîãîîíû òàëáàé
¿¿ñãýæ õºäºº àæ àõóéí ýäýëáýð áèé
áîëãîõ
á. Îé, öýöýðëýãò õ¿ðýýëýí, æèìñíèé
öýöýðëýã çýðýã îéí àæ àõóéí ýäýëáýð
áèé áîëãîõ
â. Çàãàñ, øóâóó ¿ðæ¿¿ëýõ óñíû ýäýëáýð
áèé áîëãîõ
ã. պ人 àæ àõóé áà îéí àæ àõóéí
öîãöîëáîð ¿¿ñãýõ
ä. Õîòûí áà ¿éëäâýðèéí õîã õàÿãäëûã
áóëøëàõ õóðààãóóð áàéãóóëàõ
å. Õèìèéí õîðòîé áà öàöðàã èäýâõèò
áîäèñûí õàÿãäàë áóëøëàõ ã¿íèé
áàéãóóëàìæ ¿¿ñãýõ
¸. Àìðàëò, çóãààëãà, ñïîðòûí öîãöîëáîð
áàéãóóëàõ
æ. Ýì÷èëãýý ñóâèëëûí á¿ñ áàéãóóëàõ
è. Öýâýð óñíû íººöèéí ñàí áèé áîëãîõ
ê. ¯éëäâýðëýë òåõíîëîãèéí áàéãóóëàìæ,
àãóóëàõ áîëãîí àøèãëàõ
ë. Ñóðãàëò, òóðøèëò ñóäàëãààíû îáúåêò
áîëãîõ
ì. Ìóçåé, ¿ç¿¿ëáýð áîëãîõ
8
Ñ. Öýäýíäîðæ, Ö.Àìàðñàéõàí. Óóðõàéí õààëòûí ÷èã áàðèìòëàë. ÝØ-í 37-ð áàãà õóðàë
2009, Óóë óóðõàéí òåõíîëîãè, ýäèéí çàñàã, ýêîëîãè, ãåîäåçè, ãàçðûí õàðèëöàà. ÓÁ 2009,
4-6õ

32. 3. ÓÓÐÕÀÉÍ ÕÀÀËÒÛÍ ÝÐÕ Ç¯ÉÍ
ØÈÍÝ ÎÐ×ÈÍ ÁÈÉ ÁÎËÃÎÕ ÀÐÃÀ ÇÀÌÓÓÄ
ªíººã õ¿ðòýë Ìîíãîë Óëñûí óóë óóðõàéí íºõºí
ñýðãýýëò, õààëòàä ÷èãëýñýí ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëò õèéæ
èðñýí òóðøëàãà, õóóëü ýðõ ç¿éí îð÷íûã ñóäàëæ ¿çýõýä óóë
óóðõàéí ¿éë àæèëëàãààíû óëìààñ ¿¿ñýæ áèé áîëñîí õ¿íäðýë,
áýðõøýýëòýé àñóóäëóóäûã ãàðñàí õîéíî íü çîõèöóóëàõ àðãà
õýìæýý àâàõ áàéäëààð àæèëëàäàã àðãà áàðèë àæèãëàãäàæ
áàéíà. ̺í óóðõàéí õààëòûí áàéãàëü îð÷íû õîëáîîòîé
àñóóäëûã àøèãëàëòûí òóñãàé çºâøººðºë ýçýìøèã÷ êîìïàíèä
¿¿ð¿¿ëæ, äàãàëäàæ áèé áîëñîí íèéãìèéí áîëîí ýäèéí çàñãèéí
õ¿íäðýëòýé àñóóäëóóäûã òºð ººðòºº õ¿ëýýäýã õàíäëàãà áàéíà.
Ýíý òóðøëàãààð öààø ÿâàõ òîõèîëäîëä îéðûí 5 æèëýýñ
ýõëýí ºìíº íü áèäíèé õóâüä õààëò õèéæ áàéñàí òóðøëàãà
áàéõã¿é, àëòíû ¿íäñýí îðä, çýñèéí áîëîí òºìðèéí õ¿äðèéí
îðä çýðãèéã àøèãëàñàí, èõ ã¿íòýé óóðõàé, áàÿæóóëàõ ïðîöåññò
õ¿õðèéí õ¿÷èë, öèàíèä çýðýã õèìèéí õîðò áîäèñóóä àøèãëàñàí
óóðõàéíóóäûí õààëòûí àñóóäëóóä òóëãàð÷ èðýõýýð áàéíà.
Íèéãýì, ýäèéí çàñãèéí ¿ð íºëººãººðºº ÷ ýäãýýð óóðõàéíóóäûí
õààëò íü á¿ñ íóòãèéí áîëîí óëñ îðíû õýìæýýíèé àñóóäàë áàéõ
áîëíî.
Èéìä ìàíàé ºíººãèéí àñóóäàëä õºòëºãäñºí çîõèöóóëàõ
òîãòîëöîîã óðüä÷èëàí òºëºâëºí çîõèöóóëñàí òîãòîëöîîíä
øèëæ¿¿ëýõ, õààëòûí ¿ð äàãàâàðûã êîìïàíè – òºð õóâààëöàæ
áóé õóâààðèëàëòûã èë¿¿ îíîâ÷òîé áîëãîõ õóâèëáàðûã
äýâø¿¿ëýí, õàðüöóóëàëò õèéâ.
32

33. 33 Óóðõàéí õààëò: Ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëòûã áîëîâñðîíãóé áîëãîõ íü
ÇÎÕÈÖÓÓËÀÕ ÕÓÂÈËÁÀÐÓÓÄÛÍ ÕÀÐÜÖÓÓËÀËÒ
Õàéãóóë, òºñëèéí øàòàíä
Àøèãëàëòûí ëèöåíç àâàõ øàòàíä
Àøèãëàëòûí ¿å øàòàíä
Àøèãëàëòûí ÿâöàä îðä çàðàãäàõ, ýçýìøèã÷ ñîëèãäîõ ¿åä
Õààëòûí øàòàíä
Õààëòûí äàðààõ øàòàíä
ÎÄÎÎÃÈÉÍ ÕÓÂÈËÁÀÐ
Áàéãàëü îð÷èíä íºëººëºõ áàéäëûí
åðºíõèé ¿íýëãýý áîëîâñðóóëíà
ÒÝǯ, Áàéãàëü îð÷èíä íºëººëºõ
áàéäëûí íàðèéâ÷èëñàí ¿íýëãýý
áîëîâñðóóëíà
Æèë á¿ðèéí áàéãàëü îð÷íûã
õàìãààëàõ òºëºâëºãººíèé õ¿ðýýíä
àæèëëàíà
Õààëòûí ¿¿ðýã õàðèóöëàãà
ýçýíã¿éäíý
Õààëòûí òºëºâëºãºº áîëîâñðóóëíà
Õààëòûí ñàíõ¿¿æèëòýý øèéäíý
Á¿õ ýðñäýë îðîí íóòàã, òºðä
øèëæèíý
ÑÀÍÀË ÁÎËÃÎÆ ÁÓÉ ÕÓÂÈËÁÀÐ
Îðä àøèãëàëòûí óóðõàéí òåõíîëîãèéí
õÿçãààðò òóëãóóðëàñàí áàéãàëü îð÷èíä
íºëººëºõ áàéäëûí åðºíõèé ¿íýëãýý
áîëîâñðóóëíà
- ÒÝǯ, Áàéãàëü îð÷èíä íºëººëºõ
áàéäëûí íàðèéâ÷èëñàí ¿íýëãýý
áîëîâñðóóëíà.
- Óóðõàéí õààëòûí ÷èã áàðèìòëàë,
òºëºâëºãºº áîëîâñðóóëíà
- Õààëòûí áàðüöàà òºëáºðèéã äààòãàëûí
ñàíä áàéðëóóëíà.
- Õààëòûí åðºíõèé òºëºâëºãººã òîãòñîí
÷èã áàðèìòëàëûí äàãóó áàéíãà
ýðãýí õÿíàíà. õîëáîãäîõ ººð÷ëàëò
øèíý÷ëýëòèéã áîëîâñðóóëíà.
- Æèë á¿ðèéí áàéãàëü îð÷íûã õàìãààëàõ
òºëºâëºãººòýé àæèëëàíà
- Õààëòûí çàðäëûí ñàí îëîí íèéòýä
íýýëòòýé ìýäýýëýãäýíý.
Óóðõàéí õààëòòàé õîëáîîòîé ¿¿ðýã
õàðèóöëàãà äàãàí øèëæèíý. Áàíêíû
çýýëèéã áàðüöààíû íýã àðãóìåíò áîëãîíî.
- Õààëòûí ÷èã áàðèìòëàë òºëºâëºãºº
õýðýãæèíý
- Õààëòûí õ¿ðýýíä íèéãýì ýäèéí çàñãèéí
àñóóäëóóä äàâõàð øèéäýãäýíý.
- Êîìïàíè õààëòûí äàðààõ õÿíàëò
ìîíèòîðèíã õèéíý.
- Òàëáàéã óëñàä áóöààæ ºãºõ àñóóäàë
çîõèöóóëàãäñàí áàéíà.
- Òàëáàéã õ¿ëýýëãýæ ºãñíèé äàðààõ
çàðäàë øèéäâýðëýãäñýí áàéíà.
Çóðàã 6. Óóðõàéí õààëòûã çîõèöóóëàõ õóâèëáàðóóäûí õàðüöóóëàëò

34. 34 Óóðõàéí õààëò: Ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëòûã áîëîâñðîíãóé áîëãîõ íü
Áèäíèé ñàíàë áîëãîæ áóé ýíý ñõåìýýð óóðõàéí õààëòûí
ýðõç¿éí çîõèöóóëàëòûã áîëîâñðóóëàõ íü íýãä¿ãýýðò ºìíºõ
á¿ëýãò ºã¿¿ëñýí 10 àñóóäëûã èæ á¿ðýí õàìàðñàí, õîîðîíäîî
óÿëäàà á¿õèé õóóëü, æóðàì, çààâàð ñòàíäàðòóóäûã öîãöîîð
á¿ðä¿¿ëýõ áîëíî. ¯¿íèé òóëä ìºí ºìíºõ á¿ëýãò äóðüäñàí
õóóëèóä, øèíýýð ãàðàõ “Óóë óóðõàéí òóõàé õóóëü”-ä óóðõàéí
õààëòòàé õîëáîîòîé òîäîðõîé á¿ëã¿¿ä, çààëòóóäûã îðóóëàõààñ
ãàäíà ñõåìèéí øàò á¿ðä õàðãàëçàõ æóðàì, çààâðóóä ãàðàõ
¸ñòîé.
̺í ýíý øèíý çîõèöóóëãàòàé õîëáîãäóóëàí ñóäëàà÷äûí ç¿ãýýñ
“Óóðõàéí õààëòûí íýð òîìú¸îíû òîäîðõîéëîëò”-ûí ñòàíäàðò
áîëîí “Ã¿íèé òîãòîöòîé îðäûí àøèãëàëò, õààëòûí ¿åä
àþóëã¿é áà àøèãòàé îð÷èí á¿ðä¿¿ëýõýä áàðèìòëàõ æóðàì”-ûí
ñàíàëóóäûã õàâñàðãàâ.

35. 35
4. įÃÍÝËÒ
Ñóäàëãààíû àæëûí ÿâöàä öóãëóóëñàí ìýäýýëýë,
áàðèìòóóäàä òóëãóóðëàí äàðààõ ä¿ãíýëòèéã õèéæ áàéíà. ¯¿íä:
- ªíººäðèéí ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëò óóðõàéí õààëòûí
àñóóäëûã á¿ðýí øèéäâýðëýõýä õàíãàëòã¿é, õîîðîíäûí
óÿëäàà õîëáîî ñóë áàéíà. Óóðõàéí õààëò, õààëòûí
äàðààõ õÿíàëò, õààëò õèéãäñýí òàëáàéã îðîí íóòàãò
áóöààí õ¿ëýýëãýæ ºãºõ çýðýã àñóóäëóóä íü á¿ãä òîäîðõîé
çîõèöóóëàãäàõ ¸ñòîé. Öààøèëáàë, óóðõàéí õààëò
õèéãäýæ îðîí íóòàãò áóöààí õ¿ëýýæ àâñàí òàëáàéã
ººð çîðèóëàëòààð àøèãëàõòàé õîëáîîòîé õàðèëöààã
çîõèöóóëñàí òîãòîëöîî øààðäëàãàòàé.
- Óóë óóðõàéí ¿éë àæèëëàãàà íü îëáîðëîõ àøèãò
ìàëòìàëààñ õàìààðàí îëîí ÿíç áºãººä ò¿¿íèé
óëìààñ ¿¿ñýõ îëîí òàëò òóñãàë, ¿ð íºëººëëèéã á¿ðýí
øèéäâýðëýõýä Ìîíãîë Óëñûí ºíººãèéí õóóëü ýðõ ç¿éí
àêòóóä õàíãàëòã¿é, óóðõàéí õààëòòàé õîëáîîòîé íèéãýì
ýäèéí çàñãèéí àñóóäëóóä îðõèãäñîí, îëîí íèéòèéí
õÿíàëòûí ìåõàíèçì ñóë áàéíà.
- Óóðõàéí õààëòòàé õîëáîîòîé ñòàíäàðòóóä äóòàãäàëòàé,
èõ ã¿íòýé õ¿äðèéí óóðõàéíóóä, óðàí çýðýã öàöðàã
èäýâõèò îðä àøèãëàõ óóðõàéíóóäûí õààëòûí
çîõèöóóëàëò äóòàãäàëòàé áàéíà.
- Óóðõàéí õààëòûí àñóóäëûã ýðõ ç¿éí õóâüä á¿ðýí
çîõèöóóëàõ, õóóëü, æóðìóóäûí õîîðîíäûí óÿëäàà
õîëáîîã ñàéæðóóëàõ øààðäëàãàòàé áàéíà. Ëèöåíç
ýçýìøèã÷ýýñ íºõºí ñýðãýýëòèéí áàðüöàà õºðºíãº
àâäàã òîãòîëöîîã òºãºëäºðø¿¿ëæ óóðõàéí õààëòûí
çàðäëûí áàðüöàà àâäàã, õààëòûí äààòãàë á¿õèé ýðõ ç¿éò
òîãòîëöîî óðóó øèëæèõ íü çîõèñòîé áàéíà.
- Õààëò, íºõºí ñýðãýýëò, äàãàëäàõ íèéãìèéí àñóóäàë
íü çºâõºí àøèãëàëòûí ëèöåíç ýçýìøèã÷èéí õ¿ðýýíä
øèéäâýðëýãäýõ àñóóäàë áèø áºãººä òºðèéí ç¿ãýýñ íýã
á¿ñ íóòàãò ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ áóé óóðõàéíóóäûí
õààëòûí àñóóäëûã íýãòãýí çàíãèäàæ, ÷èãë¿¿ëäýã
òîãòîëöîî øààðäëàãàòàé.

36. 36 Óóðõàéí õààëò: Ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëòûã áîëîâñðîíãóé áîëãîõ íü
- Õààëò õèéãäñýí óóðõàéã áóöààí õ¿ëýýæ àâàõàä îðîí
íóòãèéí çàñàã çàõèðãààíû ÷àäàâõè äóòàãäàíà. Èéìä
óóðõàéí òàëáàéã áóöààí õ¿ëýýæ àâàõ ¿éë ÿâöûã
õºíäëºíãèéí ìýðãýæëèéí øèíæýý÷, îëîí íèéòèéí
îðîëöîîòîé øèéääýã òîãòîëöîîã áèé áîëãîõ õýðýãòýé.