Eric Ketelaar is emeritus professor Archiefwetenschap aan de Universiteit van Amsterdam. Hij was daar van 1997 tot 2009 als hoogleraar verbonden aan het Department Mediastudies. Abstract In deze lezing wordt opgeroepen om mee te denken over uitgangspunten, methoden en bronnen voor een sociale geschiedenis van de archieven in Nederland. Inzicht in de archiefgeschiedenis op basis van onderzoek dat archieven tot object heeft, is onmisbaar voor een ieder die archieven als bron wil waarderen, ontsluiten, beheren en (laten) benutten. Nu deelt de inleiding van een archiefinventaris weliswaar iets mee over de geschiedenis van het archief, maar zij presenteert het archief zelf niet als object van historisch onderzoek. Evenmin leest men doorgaans in de inleiding hoe het archiefsysteem in het verleden in de praktijk werkte in interactie met zijn omgeving, in het bijzonder de mensen die het betrof: de records subjects. De vorming, het beheer en het gebruik van archieven worden beïnvloed, in iedere tijd weer anders, door maatschappelijke processen. Daarom zal een sociale geschiedenis van archieven de maatschappelijke context als uitgangspunt moeten nemen. Zoals Prak en Van Zanden het poldermodel als kader voor hun sociaal-economische geschiedenis van Nederland 1000-2000 hebben genomen, zo kan ook de archiefgeschiedenis de praktijk van overleg en consensus in ons “vergaderland” als invalshoek nemen. Die praktijk vond zijn neerslag in resoluties, acta, journalen, boekhouding, notulen – in de archivering van transacties van en over mensen, goederen, gebieden, geld, handel en zo meer. Wie waren de “archiveerders” en archivarissen, welke rol kwam hen in verschillende tijden en plaatsen toe, beïnvloed door welke macht(en) ? Een sociale geschiedenis van archieven onderzoekt welke waarden men toekende aan archieven. Dat kunnen we niet slechts in of aan de archieven lezen: we moeten ruimer kijken naar de wisselwerking tussen archivering en het “archiefbesef” van een samenleving dat zich ook manifesteert in mondelinge overlevering, geletterdheid, monumenten, kunst, ja zelfs in de bewuste vernietiging van archivalia. Een aspect van dat archiefbesef is dat vele maatschappelijke instellingen (maar ook individuen) de werkelijkheid slechts waarnemen in de vorm waarin deze in informatiesystemen vastgelegd en waarneembaar is.

1. Archiefgeschiedenis:
wat, waarom, hoe, wie?
Eric Ketelaar

2. 2
Francis X. Blouin Jr.
and William G.
Rosenberg
Processing the Past.
Contesting Authorities
in History and the
Archives
Oxford U.P. 2011

3. 3
Archival turn
“critically reflecting on the making of documents and
how we choose to use them, on archives not as sites
of knowledge retrieval but knowledge production, as
monuments of states as well as sites of state
ethnography. This is not a rejection of colonial
archives as sources of the past. Rather, it signals a
more sustained engagement with those archives as
cultural artifacts of fact production, of taxonomies in
the making, and of disparate notions of what made
up colonial authority.”
Ann Stoler, Archival Science 2 (2002) 90-91

4. 4

5. 5
https://storify.com/mariarottler/
transforming-information-record-keeping

6. 6
Archiefgeschiedenis: waarom?

7. 7
the contextual place of records in
the world of affairs, of thought, and
of information. In short we would
benefit greatly from a historical
sociology of the record and a
diplomatic of the document.
Barbara L. Craig, “Outward Visions, Inward Glance:
Archives History and Professional Identity,” Archival
Issues, 17 (1992), pp. 113-124, 121

8. 8

9. 9
Sociale context

10. Archives administration is so
intimately connected with the
governance of secular and religious
affairs and with the individual’s
conduct of business that it must be
viewed within the context of the
cultures in which the archives
originated and which now they help to
bring back to life.
Ernst Posner, Archives in the Ancient World
(Cambridge, Mass., 1972), p. vii.
10

11. 11
over the course of history, what kinds
of purposes have animated
individuals and societies to keep and
preserve documentation in its many
forms, and what kinds of social
consequences have induced them to
continue to do so, to stop doing so, or
to change how they do so?
Brien Brothman, “Perfect Present, Perfect Gift:
Finding a Place for Archival Consciousness in Social
Theory”, Archival Science 10 (2010), 141-189, 143.

12. 12
Michael Piggott, “The History of
Australian Recordkeeping: A Framework
for Research,” in B.J. McMullin (ed.),
Coming Together. Papers from the
Seventh Australian Library History
Forum (Melbourne, 1997), pp. 33-45.
Michael Piggott, Archives and Societal
Provenance. Australian Essays (Oxford,
etc., 2012).

13. 13

14. 14
Cornelis van der Voort, De
regenten van het Sint Pieters-
of Binnengasthuis, het Oude
Mannen- en Vrouwengasthuis
en het Tucht- of Rasphuis in
Amsterdam, 1617/1618.

15. 15
Dijkboek van het Dijkrecht van
Humsterland 1564
Koopmansgilderol Deventer
1249-1387
Markeboek marke
Denekamp
1797-1878

16. 16
Nationale Vergadering,
1797
Adrianus Hulsbergen, Het
glazenmakersgilde te Zwolle, 1807
Antoon van Welie,
Bestuur van de
Nederlandsche Overzee
Trust Maatschappij, 1924

17. 17
“Een archiveringsysteem is het geheel
van documenten, metadata,
processen, procedures, kennis, regels,
middelen en mensen waarmee een
persoon of organisatie zich voorziet
van betrouwbare en duurzame
informatie ten behoeve van
bedrijfsvoering, herinnering en
verantwoording.”
Peter Horsman, Abuysen ende desordiën.
Archiefvorming en archivering in Dordrecht 1200-1920
(‘s-Gravenhage 2011) p. 227.

18. 18
organisatie doelindividu (trans)
actieafdeling
activiteit functie
institutie
document
dossiers/reeks
archief
archieven
maatschappelijk geheugen
bedrijfs-/
individueel geheugen
verantwoording / bewijs
Dimensie 1
LATEN
ONTSTAAN
Dimensie 2
VASTLEGGEN
Dimensie 3
ORGANISEREN/
VORMGEVEN
spoor
Dimensie 4
MAATSCHAPPELIJK
INBEDDEN

19. 19
Joachim van den Heuvel, ca. 1650

20. 20
Acta
Alblasserdam

21. 21
1670

22. Grote Kerk Dordrecht photo ksvrbrg @ flickr

23. 23
Lidmaten
Aagtekerke

24. 24

25. 25

26. 26
W.J. van Hoboken, Het Archief en de Joden 1940-
’45, Maandblad Amstelodamum 72 (1985) 57-61.

27. 27

28. 28
In het schip Knappenhoff Ao 1736 voor Rotterdam
Soldijrekening van Isaac Jijskoot

29. 29

30. 30
Johannes Vingboons
1665

31. 31
Maandcedulle

32. 32
Nico Vriend, Het informatiesysteem en –netwerk
van de Verenigde Oostindische Compagnie.
Masterthesis Universiteit Leiden 2011
https://openaccess.leidenuniv.nl/handle/1887/18501

33. 33
Instructie voor de bibliothecaris-chartermeester van de
Kamer Zeeland van de VOC, 1737

34. 34
Claes Jansz. Visscher (II) (1586-1652),
Amstelodamum, Celebre Emporium Forma Plana

35. Overgekomen brieven en papieren
Nr. 1144 bestaat uit honderden documenten ontvangen in
Nederland uit 11 landen in 1644. Hun herkomst is in Batavia,
Maluku, Ceylon, Goa (India), Wingurla (Vengurla in India)
Suratte (India), Siam (Thailand), Cambodia, Tonkin (Vietnam) en
Attchin
35

36. 36
Johan de Baen, Bewindhebbers van de VOC Kamer
Hoorn, 1682, Westfries Museum Hoorn

37. 37

38. 38Rijksmuseum van Oudheden, Leiden

39. 39
Hans Laagland e.a. (red.),
Het geheim van Tolsum.
Een herinterpretatie van een
Romeins schrijfplankje,
It Beaken 71 (2009) nummer 3/4.
Fries Museum, Leeuwarden

40. 40

41. 41
http://resources.huygens.knaw.nl

42. Ferdinand Bol, Regenten van het Leprooshuis Amsterdam
(1649)
42

43. 43

44. 44
Spinhuis ceel
reconstructie

45. 45

46. 46
http://www.gekaaptebrieven.nl/

47. 47
Pieter van Beoostenzwene biedt
het Remissorium Philippi aan,
1450
Jan van Hout

48. 48
S@P jaarboek
Context, p. 135

49. 49

50. 50

51. 51
A Social History of Dutch Archives
• Archiving People
• Roman times
• The spread of Christianity
• Recorded from cradle to grave
• Citizens and inhabitants
• Sailors and soldiers
• ……
• Archiving Property
• Archiving the Polder
• Archiving the City
• Archiving Trade
• Archiving Litigation
• Archiving Money
• …..

52. 52
Mr. J.W.P.A. Smit, rijksarchivaris
in Noord-Brabant 1914-1949

53. 53
ketelaar@uva.nl