Recomendados
Más contenido relacionado
La actualidad más candente
La actualidad más candente (20)
Destacado
Destacado (17)
Similar a 2. санхүүгийн-хяналт-шалгалтын-тогтолцоо
Similar a 2. санхүүгийн-хяналт-шалгалтын-тогтолцоо (20)
2. санхүүгийн-хяналт-шалгалтын-тогтолцоо
- 1. Батлав СЭЗ-ийн тэнхмийн эрхлэгч.............................................Т.Ууганбаяр 2-р б лэг. Санх гийн хяналт шалгалтын тогтолцооү үү Судлах сэдэв 2.1 Монгол Улсын хяналт шалгалтын т хэн х гжилүү ө 2.2 Монгол Улсын санх гийн хяналт шалгалтын н гийн тогтолцооүү ө өө 2.3 Монгол Улсын санх гийн хяналтын албадүү 2.4 Санх гийн хяналтын олон улсын тогтолцооүү 2.5 Сэдвийг бататгах сорилууд
- 2. 3.1. Монгол Улсын хяналт шалгалтын т хэн х гжилүү ө Нийгэм ангиудад хуваагдаж хувийн мч ссэнээр захирагдах, захирах харилцаа бий болсноосө үү эхлэн санх гийн тогтолцооны эхлэл тавигдсан гэж судлаачид здэг.үү ү 1. сэл х гжлийн эхэн е.Үү ө ү Х й нэгдлийн байгуулал задарч Монгол нутагт аймгийн холбоод т р улс ссэн е МЭү ө үү ү Ө V-IV зуун билээ. Овог, аймаг бие биедээ халдан довтлох, эзлэгдсэн газрынхаа х м сийг боолү үү болгон х чийг нь ашиглах, газар нутаг, мал х р нгийг нь эрх мэдлийн дагуу зарцуулахү ө ө болсноор хаад ноёд, цэргийн эрхтэн сурвалжит нар их болсонтой холбоотойгоор харъяат боол иргэд нь тэдэнд сайн дураараа рг л рг х, бэлэг сэлт барих явдлаар санх гийн тогтолцооө ө ө ө үү эхэлсэн нь улмаар татвар авах, зарцуулах албан ёсны харилцаа болсон гэж т хэн эх сурвалжүү бичг дэд тэмдэглэгджээ. Тухайлбал,үү Х нн аймгийн дараа ссэн Сяньби, Жужан, Т рэг, Уйгар, Кидан г рн дийн ед ч эдү ү үү ү ү үү ү х р нг мал, ажиллах х чийг эзэмшихийн зэрэгцээ газрыг хувьдаа эзэмшин т рээсээрө ө ө ү ү ашиглуулах, шаардлагатай цагтаа алба гувчуурыг гардуулдаг зэрэг бичигдээг й хууль йлчилжү ү байжээ. Тэм жин Монголын эзэн хаанаар рг мжл гдс н 1206 онд монголын хаад ноёдын ихү ө ө ө ө хуралдайгаар Тэм жинд ЧИНГИС цол гчү ө “Их засаг” хуулийг батлан м рдс н р анхны албанө ө өө ёсны бичмэл хууль йлчилж эхэлжээ. Энэ хуульд татварын асуудлаар тусгай б лэг орсон гэдэг.ү ү Татварын харилцаа нь санх гийн тогтолцооны х гжиилд эртний т хтэй гэдэг б г дүү ө үү ө өө санх гийн харилцаа улам рг жс н р мч х р нгийг хамгаалах зарцуулалтад нь хяналтүү ө ө ө өө ө ө ө тавих шаардлага гарч иржээ. Санх гийн ухагдахуунүү нь м нгийг хуримтлуулах, т нийг захиран зарцуулах, хуваарилах,ө үү ашиглах, ашиглалтанд хяналт тавих зэрэг цогцолбор йл ажиллагаа болон х гжс н р эдийнү ө ө өө засгийн ухааны салбар шинжлэх ухаан болжээ. Санх нь м нг бий болсонтой холбогдожүү ө ө ссэн эдийн засгийн бодит харилцаа юм. Эдийн засгийн ухаан нь “Хязгаарг й н ц баялгаарүү ү өө х ний хязгаарг й хэрэгцээг хэрхэн яаж р ашигтай хангах тухай асуудал”-ыг судалдаг болү ү ү санх гиийн шинжлэх ухаан нь “Хязгаарлагдмал н ц баялгийг х ний хязгаарг й хэрэгцээндүү өө ү ү хэрхэн р ашигтай ашиглах тухай асуудал”-ыг судалдаг байна. Зах зээл дээр ссэн эрэлтү үү нийл лэлтийг хэрхэн з в зохистойгоор удирдан зохицуулах асуудлыг цогц мэдээлэл,үү ө б ртгэл, хяналтын тусламжтайгаар шийднэ.ү 2. Социалист нийгмийн х гжлийн е шатө ү Хувьсгал ялсны дараа ардын т р засгийн газраас авч хэрэгж лсэн олон арга хэмжээний доторү үү санх гийн системийг сгэж х гж лэхтэй холбоотой асуудлууд чухал байжээ. Ардын т рүү үү ө үү ү Засгийн газар, Монгол ардын намын удирдлага 1921 оны 3-р сарын 24-нд хамтран хуралдаж, хувьсгалын ялалтыг хангах, дотоод зах зээлээ т вхн лэхтэй холбогдсон олон асуудалө үү
- 3. хэлэлцэж шийдвэрлэсний дотор Цэргийн яам, Дотоод яам, Сангийн яамыг байгуулахаар болсон байна. Сангийн яаманд хоол х нс худалдаа, гааль, б ртгэл, хяналтын асуудлыгү ү хариуцуулан холбогдох хэлтс дтэй байгуулж, улсын т с в зохиох, т ний г йцэтгэлийг хянах,үү ө ө үү ү улсын хэмжээнд санх гийн хяналт шалгалтыг хэрэгж лэх, худалдаа бэлтгэл, гаалийн йлүү үү ү ажиллагааг эрхлэх рэг х лээлгэж байсан байна. Санх гийн хяналтын слийн он цагийнүү ү үү үү дарааллыг авч звэл:ү 1921-03-19-нд сангийн б х хэргийг Засгийн Газрын даргад хавсруулан эрхл лэх шийдвэрү үү гарсанаар Монгол Улсад н гийн Санх гийн хяналтын тогтолцооны суурь тавигджээ.ө өө үү 1921-3-24-нд 3 яам байгуулсны нэг нь Сангийн яам байсан (6 хэлтэс, 14 салаа, б гд 120 оронү тоотой байгуулагдан м нг , санх , гааль, т рээс, албан гувчуур зэргийг хариуцаж байвө ө үү ү ) 1922 онд Сангийн яамнаас “Татвар хураах т р д рэм”-ийг боловсруулан Ардын засгийнү ү газраар батлуулж м рд лж байжээ.ө үү 1922-06-23-нд Монгол Улсын Ардын Засгийн Газарт Хянан байцаах хэлтэс байгуулагдсанаар т рийн хяналтын байгууллагын суурь тавигджээ. Хянан байцаах хэлтэс нь яам, газруудынө санх тэй холбогдсон йл ажиллагаа нь хувьсгалын эрх ашигт нийцэж байгаа эсэхийг хянаж,үү ү улсын сан х мр гийг ариг гамтай зарцуулж, аривлан хэмнэхэд туслах, м н ардын засгийнө ө ө газраас гаргасан тогтоол, тушаалыг яам, газрууд хэрхэн биел лж байгааг шалгаж дутагдал,үү доголдлыг илр лэн засч арилгахад туслах зорилготой т рийн захиргааны байгууллага байсанүү ө байна. 1923-1-5-нд аймгуудад санх гийн хэлтэс, хошуудад албан татварын хэлтэс байгуулах шийдвэрүү гарч байжээ. 1923-2-р сард Сангийн яаманд гааль, татварын хэлтэс байгуулж даргаар нь С ндэвдоной гэдэгү х нийг томилж анх удаа З вл лтийн сургагч мэргэжилтэн Гаврилов гэдэг х нийг ажиллуулсан.ү ө ө ү 1925 онд улсын 3-р их хурлаар улсын гааль, татварын тухай илтгэлтийг хэлэлцэн нэлэлт гч,ү ө дутагдалтай, доголдолтой талуудыг засах зорилгоор зохион байгуулалтыг рчл н шинээрөө ө д рэм журам гаргаж м рд х болжээ.ү ө ө 1925 оны 11-р сарын 21-нд Хянан байцаах хэлтсийг Хянан байцаах яам болгон рг тг с н. Яамө ө ө ө болон рг жс н нь дутагдал з рчил гаргасан албан тушаалтныг огцруулах, халах, ш хэдө ө ө ө үү шилж лэх зэрэг эрх хэмжээтэй болсон. М н улсын т свийг хянаж Засгийн газарт оруулахүү ө ө рэгтэй байв.үү 1926 оны 12-р сарын 10-нд Хянан байцаах яамыг татан буулгаж, Эдийн засгийн з вл лийнө ө дэргэд хянан байцаах хэлтэс байгуулсан. 1927-12-9-нд Засгийн Газрын хуралдаанаар “Ард олны х р нг малаас хураах албан татварыгө ө ө нэгтгэн явуулах тухай д рэм”-ийг баталсан.ү
- 4. 1930-3-9-нд “Засгийн Газрын 11-р Сангийн яаманд санх ба орлого зарлагын явдалд хатууүү чанд сахилга бат тогтоох ... санх гийн сахилга батыг з рчс н этгээдийг ш н таслах газарүү ө ө үү шилж лэх санх гийн хяналт шалгалтын алба байгуулах”-аар шийдвэр гарсан.үү үү 1930 оны 6-р сард Хянан байцаах хэлтсийг БНМАУ-ын Хянан байцаах яам болгон рг тг жээ.ө ө ө Тус яам хууль, тогтоомж, нам засгийн шийдвэрийн биелэлт болон улсын мч х р нгийнө ө ө ашиглалт, зарцуулалтыг шалгах, х нд сурталтай тэмцэх, албан хаагчдын ажлын хариуцлагыгү дээшл лэх, албан хэрэг х тл лтийг эмх цэгцтэй болгох рэгтэй байв.үү ө ө үү 1932 оны 7-р сард Хянан байцаах яамыг татан буулгаж, т ний ргийг зохих яамдадүү үү шилж лсэн байна.үү 1933 онд улсын т свийг р ашигтай зарцуулах, зарлагыг багасгах, аривлан хэмнэх журмыгө ү хэрэгж лэхийн тулд Сангийн яамнаас улс даяар злэг явуулсан байна.үү ү 1934 оны 4 сарын 17-ны Сайд нарын з вл лийн тогтоолд “Сангийн яамны байцаагч нараасө ө илр лэн гаргаж ш н таслах газар шилж лсэн санх шамшигдуулагчдын зэрэг хэрг дийгүү үү үү үү үү Сангийн яамны мэдээг баримтлан нэг сарын дотор ба урьд шийтгэсэн хэрг дийн т лб рийгүү ө ө хурдан г йцэтгэн дуусгуулах ажлыг Ш х яаманд даалгасугай” гэсэн байна.ү үү 1935 оны 4-26-нд Сангийн яамны санх гийн байцаагч нарын дагаж м рд х д рэмүү ө ө ү батлагдсан. 1936 онд Сангийн яамны б тэц зохион байгуулалтыг шинэчлэхэд Улсын санх гийн хянанү үү байцаах газаро байгуулагджээ. Сангийн яамны б тцийг 1936 онд шинэчлэн батлахад 2 газар,ү нэг хэлтэс, нэг анги гэсэн 4 нэгжтэй байхаар тогтоосны нэг нь “Улсын санх гийн хянанүү байцаах газар” байсан байна. 1940 онд Сайд нарын З вл лд тогтоол, тушаалын биелэлтийг хянан шалгах тасагө ө байгуулагдсанаар т рийн хяналтын байгууллага дахин байгуулагдсан.ө 1940- д оноос яам, байгууллагуудад санх гийн дотоод хяналт ажилласан.өө үү 1947 оны 3-р сарын 15-нд Сайд нарын з вл лийн дэргэдэх хэрэг эрхлэх газарт Улсын байцаанө ө шалгах газар байгуулжээ. Уг газрын зорилго нь улс, олон нийт хоршооллын мчийг б рэн б тэнө ү ү байлгах, мч х р нгийг хууль ёсоор нь ашиглаж буйг хянахад оршиж байв.ө ө ө 1949 онд БНМАУ-ын IX их хурал Хянан байцаан шалгах газрыг Сайд нарын З вл лийн шуудө ө б рэлдэх нд багтах Улсын хянан шалгах комисс болгон рг тг с н.ү үү ө ө ө ө 1950-иад оноос б ртгэл тайланг йгээр улс ардын аж ахуйд юу болж байгааг мэдэхг й болоходү ү ү х рнэ гэсэн удирдамжийн дагуу б ртгэлийн ажлыг эрчимж лэх чиглэл гарсан.ү ү үү 1952 онд “Улсын хянан шалгах газраас м нг н т лб р ноогдуулах тухай” заавраар анх улсадө ө ө ө м нг н т лб р р хохиролыг т л лдэг болжээ. Ингэж м нг н т лб р ногдуулах арга хэмжээө ө ө ө өө ө үү ө ө ө ө улсын хянан шалгах байгууллагын практикт анх бий болсон байна.
- 5. 1957 онд 6-р сарын 26-нд Ардын Их Хурлын тэрг лэгчдийн зарлигаар Улсын хянан байцаахүү комиссыг БНМАУ-ын Хянан шалгах яам болгон рг тг жээ.ө ө ө 1959 онд Хянан шалгах яамыг татан буулгаж, Улсын хянан шалгах комисс гэж нэрлэхээр шийдвэрлэжээ. 1972 онд БНМАУ-ын Ардын Их хурлын тэрг лэгчдийн зарлигаар БНМАУ-ын Ардын хянанүү шалгах байгууллагыг байгуулж, сайд нарын з вл лийн хянан шалгах комиссыг татан буулгажээ.ө ө 1960-1980-аад оны ед т с в, санх , мч х р нг нд тавих хяналтыг х чтэй болгох олон аргаү ө ө үү ө ө ө ө ү хэмжээ авч байсан ч хэт т вл р лэх хандлага гарч байсан байна.ө ө үү 1980-аад оноос удирдлага, т л вл лтийн шинэ журам нэвтр лэхтэй холбогдуулан тэр еийнө ө ө үү ү сайд нарын з вл л с санх гийн хяналт шалгалтын ажлыг улам эрчимж лэх чиглэл гарч,ө ө өө үү үү яамдын хяналтын нэгжийг санх гийн хяналт шалгалтын хэлтэс болгон рг тг жээ.үү ө ө ө 1980-аад оноос удирдлага, т л вл лтийн шинэ журам нэвтр лэхтэй холбогдуулан тэр еийнө ө ө үү ү сайд нарын з вл л с санх гийн хяналт шалгалтын хэлтэс болгон рг тг жээ.ө ө өө үү ө ө ө 1980-аад оноос удирдлага, т л вл лтийн шинэ журам нэвтр лэхтэй холбогдуулан тэр еийнө ө ө үү ү сайд нарын з вл л с санх гийн хяналт шалгалтыг х чтэй болгох тухай тогтоол гаргаж, улсө ө өө үү ү нийгмийн х р нгийг р ашигг й зарлагаас урьдчилан сэргийлэхэд чигл лэн р н л г ньө ө ү ү үү ү ө өө дээшл лэхээр заасан байна.үү 3. Зах зээлийн эдийн засгийн нийгмийн х гжлийн еө ү 1990 онд татварын хууль гарсантай холбоотойгоор татварын алба байгуулагдаж, “санх гийнүү хянан байцаах газар”-ыг БНМАУ-ын Ардын Их Хурал Ардын Хянан шалгах байгууллагыг татан буулгажээ. Монгол Улсын Засгийн Газрын 1991-8-23-ны 248-р тогтоолоор Сангийн яаманд Санх гийнүү хяналт шалгалтын алба ажиллуулах шийдвэр гарснаар дахин байгуулагджээ. 1995 оны 6-р сард Улсын Их Хурал Т рийн хянан шалгах хороог байгуулсан. 1996 оныг х ртэлө ү санх гийн хяналт шалгалтын алба нь Сангийн яамны б тцэд харъяалагдаж байсан байна.үү ү УИХ-ын 1996 оны 40-р тогтоолоор Санх гийн улсын хяналт шалгалтын газар нь Сангийнүү сайдын эрхлэх ажлын х рээний Засгийн Газрын тохируулагч агентлаг болох шийдвэр гарчээ.ү Т рийн болон орон нутгийн мчийн тухай хууль 1996 оны 7 дугаар сарын 31-ний дрийн 177ө ө ө дугаар тогтоолоор Т рийн мчийн хороо байгуулагдсан.ө ө 2002 оны УИХ-ын 58 дугаар, ЗГ-ийн 162 дугаар тогтоолуудад ндэслэн 2003-01-02 др с эхлэнү ө өө Мэргэжлийн хяналтын ер нхий газрын б тцэд санх гийн хяналт шалгалтын хэлтэсө ү үү байгуулагджээ.
- 6. 2003-01 сард Т рийн аудитын тухай хууль батлагдсанаар ндэсний аудитын газарө Ү байгуулагдсан. 2005-11-17-нд “Санх гийн зохицуулах хорооны эрхз йн байдлын тухай хууль“ батлагдсанаарүү ү Санх гийн зохицуулах хороо байгуулагдсан.үү Монголбанк, татвар, даатгал, гаалийн байгууллагуудад х гжил, тэднээс хийгдэх хяналтуудынө т хэн х гжил санх гийн хяналтын х гжилд хамааралтай болно.үү ө үү ө
- 7. 3.2. Монгол Улсын санх гийн хяналт шалгалтын н гийн тогтолцооүү ө өө Хууль тогтоох, г йцэтгэх засаглалын б х шатны байгууллага болон бие даасан хяналтынү ү байгууллага, мчийн захиран зарцуулагчийн з гээс эдийн засгийн субъект д мчийн б хө ү үү ө ү т рлийн аж ахуйн нэгж, байгууллагын аж ахуй, санх гийн йл ажиллагааг хамран хийгдэхө үү ү злэг шалгалт нь санх гийн хяналт болно. Санх гийн хяналтын гол зорилго нь ашиг орлогыгү үү үү нэмэгд лэх, зарлагыг р ашигтай зарцуулах ндсэн дээр санх гийн н цийг сг х явдал юм.үү ү ү үү өө ө ө Санх гийн хяналтад тухайн байгууллагын йл ажиллагааны гол з лэлт д болохүү ү ү үү үү борлуулалт, ашиг, орлого, нэ тариф, рт г зардал, элэгдэл, цалин х лс зэрэг рг нү ө ө ө ө ө з лэлт д хамрагдана. М н байгууллагын йл ажиллагаатай холбоотой хууль тогтоомжийнү үү үү ө ү хэрэгжилт, эрх б хий байгууллагаас нийтлэг м рд х ёстой норм, норматив, шаардлагынү ө ө биелэлт нь санх гийн хяналтанд хамрагдана.үү Иймээс санх гийн хяналтыг нэгтгэн рг н утгаар нь ойлгох нь чухал юм. Санх гийн хяналтүү ө ө үү нь санх гийн хуваарилалтын болон хяналтын ргийн м н чанараас урган гарсан удирдлагынүү үү ө чухал хэрэгсэл юм. Санх гийн хяналт шалгалтын н гийн тогтолцоог дараах байдлаарүү ө өө тодорхойлж байна. Схем 1
- 8. Аливаа байгууллагын йл ажиллагаа санх гийн н ц, эх свэрээ б рд лэх, т нийгээ рү үү өө үү ү үү үү ү ашигтай, р д нтэй захиран зарцуулахад чиглэхэд нь х р нг , м нг ний х д лг нийгү ү ө ө ө ө ө ө ө өө хянахтай холбоотой б тцийг бий болгоход х рдэг байна. Энэх хэрэгцээ нь т рийн ба хувийнү ү үү ө аль ч байгууллагад байх тул санх гийн хяналт шалгалт нь рг н х рээний ойлголт гэдэг ньүү ө ө ү дээрх схемээс харагдаж байна. Монгол Улс 1990 оноос зах зээлийн эдийн засагт шилжиж т ндээ нийцэх улс т рийнүү ө тогтолцоог бий болгохын зэрэгцээ т рийн хяналтын албадыг шинээр зохион байгуулахө ажлууд хийгдсээр ирлээ. Засгийн Газрын байгууллагуудын йл ажиллагааны р д н, мч х р нгийн х д лг нийгү ү ү ө ө ө ө ө өө шалгах, алдааа дутагдлаас сэргийлэх, засаж залруулах, хуулийн хэрэгжилтэнд хяналт тавих зайлшг й шаардлагын днээс олон улсын жишгийн дагуу хяналт шалгалтын нэгж дийгү үү үү сгэх, мэргэшсэн ажиллах х чнийг бэлтгэх, хууль эрхз йн орчинг б рд лэх зэрэг олонүү ү ү ү үү ажлууд хийгдэж байна. ний нэг нь Аудитын ндсэн зарчмуудын талаарх ЛимагийнҮү ү тунхаглалын зэл баримтлалд нийц лэн 2003 онд “Т рийн аудитын тухай хууль”-ийг УИХ-ү үү ө ын чуулганаар батлан м рд ж байгаа явдал юм.ө ө Г йцэтгэх засаглалын нэрийн мн с санх гийн хяналт шалгалтыг хэрэгж лэгч байгууллагаү ө өө үү үү нь Засгийн Газрын агентлаг болох Мэргэжлийн хяналтын ер нхий газрын дэргэдэх Санх гийнө үү хяналт шалгалтын хэлтэс юм. Т ний зорилго нь улс, орон нутгийн т св с санх ждэгүү ө өө үү
- 9. байгууллагын т свийн зарцуулалтад, т рийн мчийн байгууллагын мч, х р нгийнө ө ө ө ө ө ашиглалтанд хяналт тавьж, р ашигг й зардлыг багасгах, орон нутгийн т с в, тусгайү ү ө ө зориулалтын сангийн б рд лэлт, зарцуулалт, Засгийн Газрын шугамаар авсан зээлү үү тусламжийн х р нгийн ашиглалтыг шалгаж нэлэлт д гнэлт г х д оршино.ө ө ү ү ө ө ө Санх гийн хяналт шалгалтыг Монгол Улсын Т рийн хяналт шалгалтын тухай хууль, Т рийнүү ө ө болон орон нутгийн мчийн тухай хуульд заасны дагуу т рийн мчийн болон т свийнө ө ө ө байгууллагын йл ажиллагаанд хийхээс гадна т с в, санх гийн тодорхой нэг асуудлаар гарчү ө ө үү буй гомдол, саналыг газар дээр нь шуурхай шалгаж учир шалтгааныг тогтоох шуурхай хяналт шалгалтын хэлбэрээр г йцэтгэнэ.ү Санх гийн хяналт шалгалт нь Засгийн Газрын байгууллага, т с вт байгууллагад гарсанүү ө ө з рчлийн нэгдсэн д гнэлт, акт бичих, ссэн хохирлыг т л лэх, буруутай этгээдэд ньө ү үү ө үү хариуцлага ногдуулах, хууль хяналтын байгууллагад шилж лэх зэрэг йл ажиллагаагүү ү хэрэгж лнэ. Санх гийн хяналт шалгалтын м р р шалгагдагч байгууллага ньүү үү ө өө м рд гд ж байгаа эрхз йн актыг боловсронгуй болгох, удирдлагын шийдвэр болонө ө ө ү байгууллага, х м стэй хийсэн гэрээ хэлцэлийн ндэслэлийг сайжруулах, р авлагыгү үү ү ө барагдуулах, байгууллагын санх , т лб рийн чадварыг дээшл лэх, т свийн сахилгаүү ө ө үү ө батыг улам б р чангатгах арга хэмжээг байнга хэрэгж лэх рэгтэй.ү үү үү Банкны хяналт нь м нг , зээлийн йл ажиллагааг б хэлд нь хамрах б г д м нг нийө ө ү ү ө өө ө ө хадгалалт, хамгаалалт, т ний х д лг н, зээлийн эх свэр, баталгаа, зээл олголт,үү ө ө өө үү буцаан т л лт, х гийн т л лт зэрэгт чиглэгдэнэ.ө ө үү ө ө Татварын алба татварын хууль тогтоомжийн хэрэгжилтийг хангах, татвар т л гчд д йлчилгээ з лэх, т свийн орлогыг б рд лэх чиг рэгтэй ажиллахө ө ө ү ү үү ө ү үү үү б г д татварын хяналт шалгалтыг хэрэгж лж, з рчил дутагдлыг илр лэх,ө өө үү ө үү хариуцлага тооцох йл ажиллагааг хэрэгж лнэ.ү үү Нийгмийн даатгалын алба нь нийгмийн даатгалын хуулиудын хэрэгжилтийг хангах, нийгмийн халамжийн тогтолцоог з й зохисоор нь хэрэгж лэхэд хяналт шалгалт ньү үү чиглэгдэнэ. Даатгалын йл ажиллагаанд ч хийгдэх хяналт санх гийн хяналтү үү шалгалтын нэг б рэлдэх н юм.ү үү Санх гийн зохицуулах хороо нь банкны йл ажиллагаанаас бусад санх гийн йлчилгээгүү ү үү ү зохицуулах, хянахтай холбогдсон харилцааг зохицуулахад чиглэнэ. Т рийн мчийн хороо нь т р с мчийн талаарх т рийн бодлого, хууль тогтоомжийнө ө ө өө ө ө хэрэгжилтийг зохион байгуулж хэрэгж лэх, ндсэн хууль, Иргэний хууль, Т рийн болонүү Ү ө орон нутгийн мчийн тухай хууль, Т свийн байгууллагын удирдлага, санх жилтынө ө үү тухай хууль, Компанийн тухай хууль болон холбогдох бусад хууль тогтоомжоор тодорхойлсон т рийн рийн мчийн эд х р нгийг удирдах, эзэмших, ашиглах,ө өө ө ө ө хамгаалах ажлыг эрхлэн зохион байгуулах чиг рэг б хий байгууллага болно.үү ү Санх гийн хяналт шалгалт нь байгууллагын дотоод ч хийгдэнэ. Байгууллага дотооддоо хуульүү тогтоомж, норм нормативийн м рд лтийн байдал, санх гийн сахилгаа сайжруулах,ө ө үү
- 10. х р нгийн захиран зарцуулалтдаа хяналт тавих днээс хяналт шалгалтын тогтолцоогө ө үү хэрэгж лдэг.үү 3.3. Монгол Улсын санх гийн хяналтын албадүү ндэсний аудитын газарҮ Т рийн хяналтын байгууллага нь 1990 онд нийгэм, эдийн засгийн шинэ харилцаандө шилжсэнээр чухал рэгтэй болох нь нийгмийн шаардлагаас бий болжээ. Иймээс 1995 ондүү Т рийн хяналт шалгалтын тухай хууль батлагдсанаар Т рийн Хянан Шалгах Хорооө ө байгуулагдсан. Улмаар Т рийн аудитын тухай хууль батлагдсанаар уг хороо нь 2003 ондө ндэсний аудитын газар болон рчл гд н зохион байгуулагдсан болно.Ү өө ө ө Т рийн йл ажиллагааг хэвийн явуулах, татвар т л гчийн болон олон нийтийн м нг болох санө ү ө ө ө ө х мр гийг з й ёсоор нь хуулийн дагуу б рд лж, зарцуулах, мч х р нгийн ашиглалтад хяналтө ө ү ү үү ө ө ө тавих арга з йг даяаршлын н гийн н хц лд олон улсын жишигт нийц лэх шаардлаг а ньү ө өө ө ө үү т рийн х ндл нгийн хараат бус байгууллагыг бий болгох суурийг тавьжээ.ө ө ө Т рийн аудитын байгууллагын тогтолцоо нь т рийн аудитын т в, орон нутгийнө ө ө байгууллагуудаас б рдэнэ.ү
- 11. Схем 2 Т рийн аудитын тогтолцооө ндэсний аудитын газар нь УИХ болон т свийн ер нхийл н захирагчид х рг лж буйҮ ө ө ө ү үү санх гийн болон санх гийн бус мэдээлэл нь бодьтой, нэн з в тусгагдсан гэдэг баталгаагүү үү ү ө гаргаж г х рэгтэй. ндэсний аудитын газар болон Монгол Улсын Ер нхий аудиторын йлө ө үү Ү ө ү ажиллагаанд ндэсний аюулг й байдлын з вл лийн дарга, Улсын Их Хурлаас бусадү ү ө ө байгууллага, албан тушаалтан хяналт тавих рэг даалгавар г хийг хориглоно.үү ө ө Монгол Улсын Ер нхий аудиторыг Улсын Их Хурлын даргын санал болгосноор Улсын Ихө Хурал 6 жилийн хугацаагаар томилох б г д т нийг нэг удаа улиралуулан томилжө өө үү болно. Т рийн аудитын тухай хууль т рийн аудитын байгууллага санх гийнө ө үү тайлангийн болон г йцэтгэлийн аудит хийнэ гэж заасан.ү Аудитын д гнэлтийг хэрхэн гаргуулахыг “т свийн байгууллагын удирдлага,ү ө санх жилтийн тухай хууль”-ийн 38-р з йлд заасан.үү ү 1. Санх т свийн асуудал эрхэлсэн Засгийн Газрын гиш н т свийн г йцэтгэлүү ө үү ө ү болон Засгийн Газрын жилийн эцсийн санх гийн тайланг дараа жилийн 3дугаарүү сарын 20-ны дрийн дотор аудитын д гнэлт гаргуулахаар т рийн аудитын т вө ү ө ө байгууллагад х рг лнэ. Т рийн аудитын т в байгууллага тайланг х лээнү үү ө ө ү авснаас хойш 1 сарын дотор тайлангийн талаар аудитын д гнэлт гаргана.ү 2. Улсын т свийн байгууллага жилийн эцсийн санх гийн тайлангаа дараа жилийн 2ө үү дугаар сарын 15-ны дотор т рийн аудитын т в байгууллагад х рг лнэ. Т рийнө ө ү үү ө аудитын т в байгууллага тайланг х лээн авснаас хойш 1 сарын доторө ү тайлангийн аудитын д гнэлт гаргана.ү
- 12. 3. Т рийн мчит болон т рийн мчийн оролцоотой хуулийн этгээд нь жилийнө ө ө ө эцсийн санх гийн тайландаа дараа жилийн 3 дугаар сарын 1-ний дрийн доторүү ө аудитын д гнэлт хийгдэнэ.ү 4. Засаг дарга орон нутгийн жилийн эцсийн санх гийн нэгдсэн тайланг дарааүү жилийн 2 дугаар сарын 20-ны дрийн дотор аймаг, нийслэлийн т рийн аудитынө ө байгууллагад х рг лнэ. Аймаг, нийслэлийн т рийн аудитын байгууллага 1 сарынү үү ө дотор аудитын д гнэлт гаргана.ү 5. Аудитын йлчилгээний х лсийг санх , т свийн асуудал эрхэлсэн т рийнү ө үү ө ө захиргааны т в байгууллагаас з вш рс н жишгээр тооцож аудит хийлгэсэнө ө өө ө байгууллага т лн . Аудитын йл ажиллагаанд дээрх хугацааг баримтална.ө ө ү Т рийн аудит болон хяналт шалгалтад дагаж м рд х эрхз йн актууд нь:ө ө ө ү 1. Т рийн хяналт шалгалтын байгууллагын ажилтны гарын авлага (2003 онө ) Энэх гарын авлагад Монгол Улсын ер нхий аудиторын тушаалаарүү ө баталгаажсан г йцэтгэлийн болон санх гийн тайланд аудит хийхэд удирдлагаү үү болгон м рд н ажиллах ёстой стандарт, заавар, журмуудыг багтаасан байна.ө ө 2. Монгол Улсын Т рийн хяналт шалгалтын стандартө (2001он) “... Т рийн хяналт шалгалтын стандарт нь хяналт шалгалтын ажил, т нийө үү тайлагнал болон хянан байцаагчдын рэг хариуцлагын талаар тавьж буйүү хамгийн наад захын шаардлагууд юм. Хянан байцаагчид шалгалтын явцад энд дурдсанаас ил нарийн, эгзэгтэй н хц л байдал, тохиолдлуудтай тулгарч болохүү ө ө б г д тийм тохиолдолд эдгээр стандартын шаардлагуудаас ил нд рө өө үү ө ө шаардлагыг даван туулж байж х лээсэн ргээ биел лэх учиртай.ү үү үү Т рийн аудитын б рэн эрхийн хэмжээнд хийх ажил рэг нь:ө ү үү Т рийн аудитын байгууллагын байгууллага улс, орон нутгийн т свийн орлого, зарлагынө ө г йцэтгэл, т свийн байгууллага, т рийн болон орон нутгийн мчит, тэдгээрийн мчийнү ө ө ө ө оролцоотой хуулийн этгээд, т св с санх гийн дэмжлэг авсан т с л, х т лб рийнө өө үү ө ө ө ө ө санх гийн тайлан, йл ажиллагааны г йцэтгэлд аудит хийж, д гнэлт, з вл мжүү ү ү ү ө ө гаргана. Санх гийн хяналт шалгалтын албаүү УИХ-аас Т рийн хяналт шалгалтын тухай хуулийг шинэчлэн баталж, мэргэжлийн хяналтын биеө даасан, нэгдсэн тогтолцоог хуульчилж гсн р “Хяналт шалгалтын ндсэн зарчмын талаархө өө ү Лима тунхаглал”-д заасан хяналтын байгууллага чиг ргээ хэрэгж лэхдээ йл ажиллагаа,үү үү ү зохион байгуулалтын хувьд бие даасан, хараат бус, х ндл нгийн байх зарчмыг хэрэгж лэхө ө үү н хц л боломж бодитойгоор б рдсэн билээ.ө ө ү Улсын мэргэжлийн хяналтын газрын системийн хэмжээнд 40- д чиглэлээр улсынөө байцаагчид Монгол Улсын 140 гаруй хууль, 3600 гаруй стандарт, д рэм, журам, нормү норматив, УИХ, Засгийн газар, яамдаас гаргасан нийтээр дагаж м рд х тогтоолынө ө хэрэгжилтэнд хяналт тавин ажиллаж байна.
- 13. Монгол Улсын Их Хурлын “Т рийн захиргааны байгууллагын тогтолцоо, б тцийн ер нхийө ү ө б д вчийг шинэчлэх батлах тухай” 2002 оны 58-р тогтоол, Засгийн Газрын “Засгийн Газрынү үү тохируулагч, хэрэгж лэгч агентлаг байгуулах тухай” 2002 оны 162-р тогтоолоор салбарынүү яамдын эрхлэх асуудлын х рээнд тухайн чиглэлийн захиргааны хяналтыг хэрэгж лжү үү байсан нэгж дийг нэгтгэж Улсын Мэргэжлийн Хяналтын Газрыг шинээр зохион байгуулсан.үү Олон чиглэлийн хяналтыг нэгтгэж нэгдсэн б тцэд оруулсны зорилго нь байгууллага, иргэндү з лэх т рийн йлчилгээнд хяналт шалгалтын давхардлыг арилгах, нэг горимдү үү ө ү шилж лэх, хууль тогтоомжийн хэрэгжилтэнд тавих захиргааны хяналтыг р г жтэйүү ү ө өө болгох, санх гийн сахилгыг бэхж лэхэд оршино.үү үү Мэргэжлийн Хяналтын Ер нхий газар нь хууль тогтоомжийн м рд лт д хяналт тавихө ө ө ө замаар х р нг м нг ний зарцуулалтыг сайжруулах, т ний р ашгийг дээшл лэх,ө ө ө ө ө үү ү үү иргэдийн эр л, аюулг й орчинд амьдрах, орчны бохирдлоос хамгаалах, чанартай ажил,үү ү йлчилгээ эрхлэх, х д лм рл х эрхийг нь хангах, хэрэглэгчдийн эрх ашгийг хамгаалах,ү ө ө ө ө бизнес эрхлэх таатай орчинг б рд лэх зорилготой Засгийн Газрын тохируулагчү үү агентлаг юм. Тус байгууллагын т хэн х гжлийн йл явц дах албадууд:үү ө ү 1. Санх гийн хяналт шалгалтын улын алба. 1930 онд анх байгуулагджээ.үү 2. Боловсрол, соёл шинжлэх ухааны хяналтын улсын алба. 1991 онд байгуулагджээ. 3. Байгаль орчин, геологи уул уурхайн хяналтын улсын алба. 1996 онд байгаль орчны, 1997 онд геологи, уул уурхайн хяналтын алба байгуулагджээ. 4. Цацраг, тусгай хяналтын улсын алба. 1976 онд анх байгуулагджээ. 5. Нэгдсэн лабортари. 1958 онд анх байгуулагджээ. Схем 3 Мэргэжлийн Хяналтын Ер нхий Газрын б тэцө ү
- 14. МХЕГ нь чиглэлийн ндсэн 6 газар Нийслэлийн болон 21 аймагт мэргэжлийн хяналтын газар,ү Буянт-Ухаа, Замын- д, С хбаатар зэрэг 23 боомт дахь Хилийн мэргэжлийн хяналтын албаҮү ү хэлтэс, нэгдсэн т в лабортори гэсэн б тэц зохион байгуулалттайгаар Монгол Улсын хуульө ү тогтоомжийн хэрэгжилтэнд хяналт тавин ажиллаж байна. нд:Үү 1. Санх , х д лм р нийгмийн хамгааллын хяналтын газарүү ө ө ө 2. Эр л мэнд, Боловсролын хяналтын газарүү 3. Х нс х д аж ахуй, йлдвэр йлчилгээний хяналтын газарү ө өө Ү ү 4. Дэд б тцийн хяналтын газарү 5. Байгаль орчин, Аялал жуулчлал, Геологи уул уурхайн хяналтын газар 6. Хилийн мэргэжлийн хяналтын газар 7. Нэгдсэн т в лаборториө Санх , Х д лм р нийгмийн хамгааллын хяналтын газар нь санх гийн хяналтүү ө ө ө үү шалгалтыг Монгол Улсын Т рийн хяналт шалгалтын тухай хууль, Т рийн болон оронө ө нутгийн мчийн тухай хуульд заасны дагуу т рийн мчийн болон т свийн байгууллагынө ө ө ө йл ажиллагаанд 2 жил нэгээс доошг й удаа хийхээс гадна т с вт х р нгийнү ү ө ө ө ө зарцуулалтыг аймаг, салбараар нь нэгтгэн шалгаж д гнэлт гаргаж байна. М н т с в,ү ө ө ө санх гийн тодорхой асуудлаар гарч буй гомдол, саналыг газар дээр нь учир шалтгааныгүү тогтоох шуурхай хяналт шалгалтыг г йцэтгэдэг. Х д лм р нийгмийн хамгааллынү ө ө ө
- 15. хяналт нь энэ чиглэлийн хууль тогтоомжийн хэрэгжилтэд хяналт тавьж, нэлэлтү д гнэлт гд г байна.ү ө ө Боловсрол, соёл шинжлэх ухааны хяналт нь энэ чиглэлийн хууль тогтоомж, стандарт, ндэсний х т лб р дийн хэрэгжилтэд хяналт тавих, нэлэлт д гнэлт г х д йлү ө ө ө үү ү ү ө ө ө ү ажиллагаа нь чиглэнэ. Эр л мэндийн хяналт нь энэ чиглэлийн хууль тогтоомжийн хэрэгжилтэд хяналт тавихүү б г д эмчлэх, оношлох, н х н сэргээх тусламж йлчилгээний стандарт, эмч эмнэлгийнө өө ө ө ү ажилтны мэргэжлийн ёс з й хэм хэмжээ, техник технологийн чанарт хяналт тавина.ү Дэд б тцийн хяналтын газар нь барилга, хот байгуулалт, авто зам, эрчим х ч, харилцааү ү холбоо, радио долгионы, авто тээвэр, усан зам, рг х механизм зэргийн тухай хууль,ө ө т нд м рд х норм, стандартын м рд лт д хяналт тавих, нэлэлт, д гнэлт г х дүү ө ө ө ө ө ү ү ө ө ө йл ажиллагаа нь чиглэнэ.ү Х нс, х д аж ахуй, йлдвэр, йлчилгээний хяналтын газар нь х нсний йлдвэрлэлү ө өө ү ү ү ү технологи, мал эмнэлэг, мал аж ахуйн ржил, газар тариалан, ургамал хамгаалал,ү хорио цээр, таримал ургамлын р, сортын чанарын чиглэлийн хууль тогтоомж, олонү улсын гэрээ хэлэлцээр, стандартын м рд лт д болон б тээгдэх ний чанар, аюулг йө ө ө ү үү ү байдалд хяналт тавихад йл ажиллагаагаа чигл лнэ.ү үү Байгаль орчин аялал жуулчлал, геологи уул уурхайн хяналтын газар нь байгаль орчны тухай хууль тогтоомж, т нд нийц лэн гаргасан эрхз йн акт, стандартынүү үү ү хэрэгжилтэд хяналт тавих, тэдгээрийг сахиулан м рд лэхтэй холбогдсон арга хэмжээө үү авахад йл ажиллагаагаа чигл лнэ.ү үү Хилийн мэргэжлийн хяналтын газар нь мал амьтан, шавьж, мэргэчин амьтан, ургамал зэрэгт олон улсын гэрээ хэлэлцээрт заасан н хц лийг м рд лэх, улсын хилээрө ө ө үү нэвтр лэхэд хяналт тавих, б тээгдэх ний чанар аюулг й байдалд хяналт тавихадүү ү үү ү йл ажиллагаагаа чигл лнэ.ү үү Нэгдсэн лаборатори нь лабораторийн сорьцын ндсэн дээр эр л ахуй, халдвар судлал, эмү үү био бэлдмэл, таримал ургамлын р хорио цээрийн хяналтаар илр лсэн з рчлийгү үү ө баталгаажуулан байгаль нийгэм, орчноос х ний эр л мэндэд с рг р н л лжү үү ө өө ө өө болохуйц хими, физик биологийн х чин з йл дийг илр лэн тодорхойлох рэгтэй.ү ү үү үү үү Мэргэжлийн хяналт шалгалтыг мэргэжлийн нд р т вшинд хийх, хяналт шалгалтынө ө ү ажлыг хэрхэн г йцэтгэх арга з йгээр хангах зорилгоор “Мэргэжлийн хяналт шалгалтынү ү ер нхий шаардлага”-ыг батлан м рд ж байгаа ажээ. Энэх шаардлага нь мэргэжлийнө ө ө үү хяналтын байгууллага, улсын байцаагчид йл ажиллагаандаа заавал м рд хү ө ө байгууллагын стандарт б г д 2 ндсэн хэсгээс б рдэнэ. Нэгд гээр хэсэг нь 12 ндсэн, 37ө өө ү ү ү ү дэд заалттай. Хоёрдугаар хэсэг нь 6 норматив шалгууруудтай. “Мэргэжлийн хяналт шалгалтын ер нхий шаардлага” стандарт нь мэргэжлийн хяналтө шалгалтын ажлын нарийвчилсан горим, ндсэн шаардлагыг тогтоосон.ү
- 16. Хяналт шалгалтын ажлын зохион байгуулалтыг сайжруулах, давхардлыг арилгах, хяналт шалгалтын баримт бичгийг стандартын шаардлагын дагуу албан хэрэг х тл лтийн зааврыг чанд баримтлан йлддэг болох, улсын байцаагчийн ёс з йн хэмө ө ү ү хэмжээг чанд м рд х, аливаа х ндл нгийн н л лл с ангид байх, шударгаар ажиллах,ө ө ө ө ө өө өө мэргэжлийн хяналтын ажил йлчилгээг иргэд, бизнес эрхлэгчдэдү ил ойр д х м болгохүү ө ө эрхэм зорилготой байгаагаараа энэх стандартын ач холбогдол оршино.үү Санх гийн зохицуулах хорооүү Санх гийн зохицуулах хороо нь 2006 оны 1 сарын 25-ны УИХ-ын 10-р тогтоолоор батлагданүү байгуулагдсан. Тус хороо нь дараах чиг рэг б хий йл ажиллагааг явуулна.үү ү ү • Санх гийн зах зээлийн тогтвортой байдлыг хангахүү • Санх гийн йлчилгээг зохицуулахүү ү • Холбогдох хууль тогтоомжийн биелэлтэд хяналт тавих • Х р нг оруулагч, йлчл лэгчийн эрх ашгийг хамгаалахө ө ө ү үү Схем 4 Санх гийн зохицуулах хорооны б тэцүү ү Санх гийн зохицуулах хорооны эрх з йн байдлын тухай хууль-д зааснаар санх гийнүү ү үү зохицуулах хороо нь санх гийн зах зээлийн тогтвортой байдлыг хангах, санх гийн йлчилгээгүү үү ү зохицуулах, холбогдох хууль тогтоомжийн биелэлтэд хяналт тавих, х р нг оруулагч,ө ө ө йлчл лэгчдийн эрх ашгийг хамгаалах чиг рэг б хий т рийн байгууллага юм.ү үү үү ү ө
- 17. Хороо дараах б рэн эрхийг хэрэгж лнэ:ү үү 1. Санх гийн йлчилгээтэй холбоотой хууль тогтоомжийг хэрэгж лэх ажлыг зохионүү ү үү байгуулах, биелэлтэд нь хяналт тавих; 2. Б рэн эрхийнхээ х рээнд д рэм, журам, заавар баталж, хэрэгжилтэд нь хяналт тавих,ү ү ү санх гийн зах зээлийн тогтвортой байдлыг дэмжих зорилгоор шаардлагатай шалгуурүү з лэлт, бусад хэм хэмжээ тогтоохү үү ; 3. Санх гийн йлчилгээ эрхлэх тусгай з вш р лүү ү ө өө ө (цаашид “тусгай з вш р л” гэхө өө ө ) олгох, т дгэлз лэх, сэргээх, х чинг й болгох, тусгай з вш рлийн н хц л, шаардлагыгү үү ү ү ө өө ө ө биел лж байгаа эсэхэд хяналт тавихүү ; 4. Тусгай з вш р л эзэмшигчийн йл ажиллагааг шалгахө өө ө ү ; 5. Тусгай з вш р л эзэмшигчээс т вл р лэх зохицуулалтын йлчилгээний х лснийө өө ө ө ө үү ү ө хэмжээг тогтоох; 6. Тусгай з вш р л эзэмшигч хооронд болон тусгай з вш р л эзэмшигч, йлчл лэгчө өө ө ө өө ө ү үү хооронд гарсан маргааныг эрх хэмжээнийхээ х рээнд хянан шийдвэрлэхү ; 7. Хорооны ажилтны ёс з йн д рмийг баталж, биелэлтэд нь хяналт тавихү ү . Хороо нь дээрх нийтлэг б рэн эрхээс гадна йл ажиллагааныхаа чиглэл тус б рээр дараахү ү ү хуулиудад заасан б рэн эрхийг хэрэгж лнэ.ү үү 1. Банк бус санх гийн йл ажиллагааны чиглэлээр Банк бус санх гийн йлүү ү үү ү ажиллагааны тухай хуульд заасан 2. нэт цаасны зах зээлд оролцогчийн йл ажиллагааны чиглэлээр нэт цаасны захҮ ү Ү зээлийн тухай хуульд заасан 3. Даатгалын йл ажиллагааны чиглэлээр Даатгалын тухай хуульд заасанү 4. Даатгалын мэргэжлийн оролцогчийн йл ажиллагааны чиглэлээр Даатгалынү мэргэжлийн оролцогчийн тухай хуульд заасан 5. Хадгаламж, зээлийн йлчилгээний чиглэлээр Хоршооны тухай хуульд заасан.ү Санх гийн зохицуулах хороо д рмийгүү ү УИХ-аас батлах б г д Хороо нь дарга, 6ө өө гиш нээс б рдэнэ. Хорооны даргад Улсын Их Хурлын дарга, гиш дэд Улсын Их Хурлынүү ү үү Эдийн засгийн байнгын хороо хоёр х ний нэр дэвш лж, газрын гиш н, Монгол банкныү үү үү Ер нхийл гч тус б р нэг х ний нэр дэвш лж, Улсын Их Хурлаас томилно. Хорооны даргаө ө ү ү үү болон Улсын Их Хурлын Эдийн засгийн байнгын хороо, Хууль з йн байнгын хорооноос нэрү дэвш лсэн тус б р 1 гиш н орон тооны, бусад д рв н гиш н нь орон тооны бусүү ү үү ө ө үү байна. Хяналтын з вл лийн дарга, гиш дийг Улсын Их Хурлаас 3 жилийн хугацаагаар томилж,ө ө үү ч л лн . Хяналтын з вл лийн даргад Улсын Их Хурлын Эдийн засгийн байнгын хороо,ө өө ө ө ө гиш дэд Улсын Их Хурлын Эдийн засгийн болон Хууль з йн байнгын хороо тус б р хоёрүү ү ү х ний нэр дэвш лнэ.ү үү Банкны хяналт шалгалт
- 18. Санх гийн хяналтын системд т в банк чухал рэг г йцэтгэдэг. Т в банкны нэг ндсэн рэгүү ө үү ү ө ү үү нь банкны системийн тогтвортой йл ажиллагааг хангахын тулд арилжааны банкны йлү ү ажиллагаанд хяналт тавих явдал юм. Т в банк нь банкны йл ажиллагаа эрхлэх з вш р лө ү ө өө ө олгохоос эхлээд банкны ажилд м рд лэхээр тогтоосон эдийн засгийн нормативт шалгуурө үү з лэлт, харьцааны биелэлт банкны тухай хуулийн хэрэгжилтэд хяналт тавина.ү үү Банкны йл ажиллагааг хянан шалгах, зохицуулах шаардлага бусад бизнесийн х рээнээсү ү ил нд р тавигдана. Учир нь банк рийн х р нг с хэд дахин ил бусдын х р нгийгүү ө ө өө ө ө өө үү ө ө т вл р лж йл ажиллагаа явуулдаг.ө ө үү ү Иймээс банкны йл ажиллагааг эрхлэн явуулах ньү нд р шалгууртай буюу хууль эрх з йгээр зохицуулсан хяналтын механизмтай болно.ө ө ү Т в банкө (монголбанк)-ны тухай хууль-д Монгол банкны йл ажиллагааны чиглэлдү банкны йл ажиллагаанд хяналт тавих гэж заасан.ү Монголбанк хадгаламж эзэмшигч, харилцагчийн эрх ашгийг хамгаалах, банкны тогтолцооны найдвартай байдлыг бэхж лэх зорилгоор банк байгуулах з вш р лүү ө өө ө банкинд олгох, т ний рийн х р нг , т лб рийн чадварыг хангуулах болон йлүү өө ө ө ө ө ө ү ажиллагааг нь зохицуулахтай холбогдсон д рэм, журам шийдвэр гаргаж, хэрэгжилтэд ньү хяналт тавина. Банкинд хяналт тавих Монголбанкны б рэн эрхү нь: 1. Монголбанк энэ хуулийг хэрэгж лэх х рээнд банкны йл ажиллагааг хянанүү ү ү шалгах эрхтэй 2. Монголбанкны хяналт шалгалтыг Монголбанкны Ер нхийл гчийн томилсонө ө хянан шалгагч, хянагч хэрэгж лнэ. Монголбанкны хянан шалгагчийн б рэн эрхүү ү нь: Монголбанкны хянан шалгагч банкны тухай хууль тогтоомж, т рийн м нг ний бодлогоө ө ө болон Монголбанкны гаргасан д рэм, журам, Монголбанкны Ер нхийл гчийн шийдвэрийгү ө ө иргэн, хуулийн этгээд банкнаас хэрхэн биел лж байгаад хяналт тавьж, шалгалт хийна.үү Хянан шалгагч нь улсын байцаагчийн эрх эдэлнэ гэж заасан. Монголбанкны хянан шалгагч дараах б рэн эрхийг хэрэгж лнэ. нд:ү үү Үү • Банкны байр, тасалгаа, бусад холбогдох газарт нэвтрэн орох; • Банкны данс б ртгэл, тайлан, тэнцэл, санх гийн баримтад хяналт шалгалтү үү хийх, тайлбар, лавлагаа гаргуулж авах, асуулт тавьж, хариулт авах; • Шаардлагатай магадлагаа, баримтын хуулбарыг уг хуулбарыг уг банкны харилцагч иргэн, хуулийн этгээд, банк, санх гийн болон бусад байгууллагаас нэүү ү т лб рг й гаргуулан авахө ө ү ; • Хуулийн этгээд, иргэний банкны йл ажиллагаатай холбогдох баримтыг шалгажү зэхү ; • Банк, т ний йл ажиллагаатай холбогдсон хууль тогтоомжийг з рчс н гэмүү ү ө ө буруутай этгээдэд холбогдох хууль тогтоомжийн дагуу захиргааны хариуцлага х лээлгэхү
- 19. • Хууль тогтоомж з рчс н нь гэмт хэргийн шинжтэй байвал холбогдох баримтө ө бичгийг эрх б хий байгууллагад шилж лэхү үү • Монголбанкнаас тогтоосон банкны йл ажиллагааны шалгуур з лэлтийгү ү үү хангааг й буюу зээл т л гд х д учирч болзошг й алдагдлаас хамгаалах сангү ө ө ө ө ү б рэн байгуулааг й банкны гиш нд ноогдол ашиг хуваарилахыг зогсоохү ү үү Банкны йл ажиллагаанд тавигдах хяналт шалгалтыг хэрэгж лэгчийн харъяаллаар ньү үү х ндл нгийн, банкны системийн гэж ангилна. Х ндл нгийн хяналт шалгалтыг Монголө ө ө ө банкнаас з вш р л авсан аудитын байгууллага хэрэгж лнэ. Системийн хяналтыг Т вө өө ө үү ө банкны, банкны дотоод хяналт шалгалт гэж ангилна. Т в банкны хяналт шалгалтынө зорилго нь банкны системийн тогтвортой байдлыг хангуулах, хадгаламж эзэмшигч, зээлд лэгчийн эрх ашгийг хамгаалахад оршино.үү Монголбанкнаас арилжааны банкуудын йл ажиллагаа, санх гийн байдалд иж б рэнү үү ү хяналт шалгалт хийснээр системийн хэмжээнд тухайн банкны з лэлтийг нэлж,ү үү ү д гнэлт гн . нд: Активийн чанар, рийн х р нгийн х рэлцээ, Ашигт ажиллагаа,ү ө ө Үү Өө ө ө ү Т лб рийн чадвар, Зах зээлийн эрсдэлийн мэдрэмж, Удирдлагын чадвар.ө ө Банкны дотоод хяналт шалгалтыг Хувь нийл лэгчийн нэрийн мн с хийгдэх хяналт,үү ө өө Г йцэтгэх байгууллагын нэрийн мн с хийгдэх хяналт, Г йцэтгэх байгууллагын нэрийнү ө өө ү мн с хийгдэх хяналт шалгалт гэж ангилна. Банкны дотоод аудитын нэгж нь дотоодө өө хяналтыг хэрэгж лнэ.үү Банкны дотоод хяналт нь: 1. Банкны йл ажиллагаа хууль эрх з йн х рээнд явагдаж буйг;ү ү ү 2. Банкны зорилго, т л вл г , т с втэйгээ нийцэж байгаагө ө ө өө ө ө ; 3. Санх болон удирдлагын мэдээлэл, цаг хугацаандаа, нэн з в боловсрогдож буйгүү ү ө ; 4. Аливаа йл ажиллагаа хувь нийл лэгч, харилцагчийн эрх ашигт нийцэж буйгү үү ; 5. Банкны х рв х чадвар, эрсдэлийн т вшин, ашигт ажиллагаа зохих хэмжээндээө ө ү буйг шалгаж д гнэлт, з вл мж, даалгавар г х д чиглэнэ.ү ө ө ө ө ө Т в банкнаас банкинд тавих хяналтыг банкны мэргэжлийн хяналтын алба эрхэлнэ.ө Монголбанкны хянан шалгагч нь улсын байцаагчийн эрх эдлэх буюу банкны данс б ртгэл,ү тайлан, санх гийн баримтад шалгалт хийх, лавлагаа гаргуулах, асуулт тавих, хариултүү авах, банкны ажлын байранд ч л тэй нэвтрэх, гэм буруутай этгээдэд захиргааныө өө хариуцлага х лээлгэх, гэмт хэргийн шинж чанартай асуудлыг эрх б хий байгууллагадү ү шилж лэх зэрэг рг н эрхтэй болно.үү ө ө Валютын зохицуулалтын талаар гарсан т рийн хуулийн биелэлтэд хяналт тавих,ө валютын г йлгээг зохицуулах, хянах явдал Монголбанкны эрх хэмжээнд хамаарна.ү Татварын хяналт шалгалт
- 20. Дэлхийн аль ч оронд татварын орлого нь т рийн сангийн дийлэнхийг б рд лдэг нь нэгэнтө ү үү тодорхой болохоор татварын хяналт шалгалт нь санх гийн хяналт шалгалт нь санх гийнүү үү хяналт шалгалт нь санх гийн хяналт шалгалтын тогтолцоонд чухал байр суурийг эзэлдэг.үү Татвараа р тодорхойлж т лд г систем хэрэгжиж байгаа нь татвар т л гч хуулиар х лээсэнөө өө ө ө ө ө ү ргээ хэрхэн нэн з в биел лж байгааг тодорхойлох, тэдэнд уг ргээ биел лэхэд ньүү ү ө үү үү үү туслалцаа з лэх, татвар т л лт д аливаа з рчил гаргахаас урьдчилан сэргийлэх зэрэгү үү ө ө ө ө зорилгыг хангах нь татварын хяналт шалгалт байх нь зайлшг й гэдгийг харуулна.ү н ед эдийн засгийн гэмт хэрэг, ний дотор татварын хуулийг з рчих гэмт хэргийнӨ өө ү үү ө х рээ рг жих, хуулийг з рчих, татвараас зайлсхийх йлдэл байсаар байна. Иймээсү ө ө ө ү хуулийг нэг м р дагаж м рд ж ндсэн хуульд заасан ргээ хэрэгж лж буй байдалдө ө ө ү үү үү хяналт тавих нь т рийн хяналтын рэг билээ.ө үү Иргэн нь т рийн баталсан хуулиудын дагуу татвараа т лж ргээ хэрэгж лэх,ө ө үү үү т лс н татварынхаа зарцуулалтад хяналт тавих замаар т рийн эрхийг барилцах эрхө ө ө з йт энэ нийгэмд т рийн татварын хууль тогтоомжийн хэрэгжилтэд хяналт тавихү ө ргийг татварын албад г йцэтгэнэ. Засгийн Газрын тохируулагч агентлаг болохүү ү татварын алба нь иргэн, хуулийн этгээдийн татварын хуулиудыг хэрэгж лж буйүү байдалд нь хяналт тавих, илэрсэн з рчлийг арилгуулах, хариуцлага х лээлгэх чигө ү рэгтэй байгууллага тул т рийн санх гийн хяналт шалгалтын нэг б рэлдэх нүү ө үү ү үү болно. Татварын хяналт шалгалт нь татварын удирдлагын элемент болохын хувьд нэгд гээрт, р ашигтай татварын тогтолцоог б рд лэх н хц л болох хоёрдугаарт,ү ү ү үү ө ө татварын асуудлаар тодорхой эрх б хий т рийн удирдах байгууллагууд болон татварү ө т л гчдийн эргэх холбоог хангахад чухал рэгтэй.ө ө үү Татварын хяналт шалгалтын субъект нь татварын хууль тогтоомжийг хэрэгж лэгч,үү татвар хураалтын йл ажиллагааг хэрэгж лэгч албад болох татвар, гааль, нийгмийнү үү даатгалын албад байна. Татварын хяналт шалгалтын объект нь т рийн м нг н сангө ө ө б рд лэх рэг б хий татвар т л гчийн йл ажиллагаа буюу татварын харилцааныү үү үү ү ө ө ү цогц юм. Татварын хяналт шалгалтад дараах зарчмуудыг баримтална: • Хуулийг дээдлэх, сахих; • Шударга байх; • Тэгш хандах; • Нууцыг хадгалах; • Мэргэжлийн ур чадвартай байх; • Мэргэжлийн зэл бодолтойгоор хандахү ; • Уян хатан байх;
- 21. Татварын харилцаа нь татвар т л гчийн б тээсэн баялгаас хуулийн дагуу т рийнө ө ү ө санд х р нг хуримтлуулахад чиглэх учир дуртай х н б р тэр б р г й байдаг ньө ө ө ү ү ү ү ү т л хг й байх, болбол хамгийн багыг т л х гэсэн х сэл дагалддаг. Иймээс хуулийн дагууө ө ү ө ө ү татвар т л х ргийн хэрэгжилтийг шалгах нь татварын улсын байцаагчдаас дээрхө ө үү зарчмуудыг м рдл г болгохыг шаардана.ө ө Татварын хяналт шалгалтын зорилго, арга, хугацаа, агуулгаас нь хамааруулан албадан болон албадан бус шалгалт гэж ангилна. Албадан шалгалт нь татварын хуульд зааснаас татвар т л гчийн хууль з рчс н йл ажиллагаа нь эр гийн хэрэг сэх едө ө ө ө ү үү үү ү хийгдэх хэрэг б ртгэлийн ажиллагаа юм. Албадан бус шалгалт нь татварын албанаасү хийгдэх шалгалт хамрагдана. Хэдийгээр энэ нь албадан ус шалгалтад хамрагдаж байгаа ч шалгалт хийлгэхг й саатуулсан, эсэрг цэл з лсэн этгээдэд хуулийн хариуцлагаү үү ү үү ногдуулна. Татвар т л гч хуулийн дагуу т лб л зохих татварын ногдлоо б рэн г йцэдө ө ө ө ү ү тодорхойлж, хугацаанд нь т лс н эсэхийг хянан шалгах ажлыг зохион байгуулахыгө ө ндэсний татварын албаны б рэн эрхэд заасан. Иймээс Монгол Улсын татварын хуулийнҮ ү хэрэгжилтэй холбоотой хяналт шалгалтын ажлыг ндэсний татварын албаү г йцэтгэнэ.ү Татварын хууль тогтоомжийн дагуу ргээ хэрхэн биел лж буйг хянан шалгах эрхүү үү б хий субъект хэн болох , т нийг хэрхэн г йцэтгэхийг татварын ер нхий хуулийн 6-рү үү ү ө б лгийн 47-р з йлд заасан. нд:ү ү Үү 1. Татвар т л гч Монгол Улсын татварын хууль тогтоомжид зааснаар т лб лө ө ө ө зохих татварын ногдлоо б рэн г йцэд тодорхойлж, хугацаанд нь т лс н эсэхийгү ү ө ө татварын алба, татварын улсын байцаагч хянан шалгана. 2. Татварын хяналт шалгалтыг ндэсний татварын алба хийж г йцэтгэнэ.Ү ү 3. Татварын алба, татварын улсын байцаагч татвар т л гч татварын хуулиарө ө тогтоосон эрхээ эдлэх, ргээ биел лэхэд туслах, з рчил дутагдлыг арилгахүү үү ө зорилгод нийц лэн б рэн эрхээ хэрэгж лэх х рээнд дараах хяналт шалгалтынүү ү үү ү йл ажиллагаа явуулнаү : Татвар т л гч татварын хууль тогтоомжийг хэрэгж лэн татварынө ө үү ногдлоо р нэн з в тодорхойлон т л х н хцлийг б рд лж, нягтланөө өө ү ө ө ө ө ү үү бодох б ртгэлийг тогтмол х т лж, татварын тайлангаа хугацаанд ньү ө ө гарган тушааж, татвараа т лж буй эсэхийг тогтоохө ; Татвар т л гчийн татварын тайланд тусгаж тайлагнасан татварынө ө ногдол нь б рэн г йцэт эсэхийг шалган тогтоохү ү ; Нягтлан бодох б ртгэлийг зохих ёсоор х тл г й, эсх л татварынү ө өө ү ү тайлангаа тушаагааг й бол татварын ногдлыг тодорхойлон т л лэхү ө үү ; 4. Татварын алба, татварын улсын байцаагч нь татварын хяналт шалгалтын ажлыг татвар хураах зардлыг хэмнэн, р г жтэй байх, татвар т л гчийнү ө өө ө ө хэвийн йл ажиллагааг л алдагдуулах, чирэгдэл бага учруулах шаардлагадү ү
- 22. нийц лэн т л вл г т болон гэнэтийн, б рэн буюу хэсэгчилсэн, ганцаарчилсанүү ө ө ө өө ү болон нийтийг хамарсан зэрэг олон улсын жишигт нийцсэн, хуулиар хориглоог йү б х хэлбэрээр явуулж, аль ч татвар т л гчийн ргийн биелэлтийг хэзээү ө ө үү зохистой гэж зсэн едээ шалгах хэрэгтэй.ү ү 5. Зайлшг й шаардлагатайгаас бусад тохиолдолд татварын хяналт шалгалт хийхү талаар татвар т л гчид ажлын 10-аас доошг й дрийн мн урьдчиланө ө ү ө ө ө мэдэгдэнэ. 6. Т свийн орлогын тогтвортой байдлыг хангах зорилгоор ндэсний татварынө Ү ер нхий газрын дарга нь татвар т л гчийн улс, орон нутгийн т с вт оруулжө ө ө ө ө буй орлогын хэмжээгээр эрэмбэлэн хяналт шалгалтын харъяаллыг тогтооно. 7. Татварын алба нь татварын улсын байцаагчийн мэргэжлийн ур чадвар, ажлын дадлага туршлага, авлигад л автах, ёс з йн з рчил гаргахг й байх н хц лийгү ү ө ү ө ө харгалзан хяналт шалгалтын зохион байгуулалт, томилгоог хийнэ. Татварын албаны татварын хяналт шалгалтын нэгж нь б х шатны татварынү албадын хяналт шалгалтын ажлыг шалган зааварчлах, мэргэжлийн арга з й, нэгдсэнү удирдлагаар хангах, хяналт шалгалтыг хэрэгж лэх аргачлал, заавар журам, з вл мжүү ө ө боловсруулж батлуулан м рд лэх, тэдгээрийн хэрэгжилтэнд хяналт тавих,ө үү татварын хууль тогтоомжийг улсын хэмжээнд нэг м р дагаж м рд х ажлыгө ө ө хэрэгж лж, татварын хяналт шалгалтын ажлыг улсын хэмжээнд нэгдсэн журмаарүү зохион байгуулж, орлого, орлогоос бусад татвар ногдох з йлийг татварт б рэнү ү хамруулах шаардлагын хангахын тулд татвар т л гчийг шалгах, шаардлагатай болө ө давхар хяналт шалгалт хийх, х ндл нгийн мэдээлэл, з рчлийн санг б рд лэхтэйө ө ө ү үү холбогдсон йл ажиллагааг зохицуулна.ү Хяналт шалгалт эрхэлсэн т рийн захиргааны байгууллага, албан тушаалтан нь албанө ргээ биел лэх явцад татварын хууль тогтоомжийг з рчс н тухай мэдээлэл олжүү үү ө ө мэдсэн, илр лсэн бол энэ тухай мэдээллийг татварын албанд албан ёсоор г хүү ө ө рэгтэй гэж татварын ер нхий хуульд заасан. Хуульд заасан зохицуулалтаас харахадүү ө татварын хяналт шалгалтыг явуулах субъектыг тодорхой заасан ч татварын хуулийг з рчс н тухай мэдээллийг татварын албанд г х замаар хуулийн хэрэгжилтэд хяналтө ө ө ө тавих нь б х нийтийн рэг болох санааг илэрхийлж байна.ү үү Татварын алба р тодорхойлсон ногдол, т л лтийн байдалд хяналт шалгалтөө өө ө ө хийхээс гадна хуулийн дагуу ргээ хэрэгж лээг й болон нэн з в тайлагнааг йүү үү ү ү ө ү татвар т л гчд д ногдлыг нь шууд бус аргаар тодорхойлох, м н байр агуулахад ньө ө ө ө нэвтрэн орох, злэг хийх, тооллого явуулах, ажлын зураг авалт хийх зэрэг йлү ү ажиллагааг татварын ер нхий хуулийн дагуу хэрэгж лнэ.ө үү Татварын хяналт шалгалтыг: Урьдчилсан шалгалт Т л вл г т шалгалтө ө ө өө Конторын шалгалт Хэсэгчилсэн ба сэдэвчилсэн шалгалт
- 23. Гэнэтийн шалгалт Татвар т л гчийн х сэлтээр хийх шалгалт гэж ангилна.ө ө ү Татварын хяналт шалгалтыг явуулах нь татварын хуулийн хэрэгжилтийн байдалд нэлэлт г х буюу з рчс н йлдлийн татварын байцаагчдаас тодорхойлж холбогдохү ө ө ө ө ү баримтыг йлдэнэ.ү Гаалийн хяналт шалгалт Гаалийн татвар, валютын талаарх хуулийн хэрэгжилтийг зохион байгуулах, гаалийн татвар, бусад татвар, хураамжийг т с вт оруулах йл ажиллагаа нь гаалийн хяналтын байгууллагынө ө ү чиг рэг юм. Гаалийн б рд лэлтийн йл ажиллагааг х нг н шуурхай болгох, татвараасүү ү үү ү ө ө зайлсхийхтэй тэмцэх худалдааны луйврыг таслан зогсоох, урьдчилан сэргийлэх, гаалийн хяналтыг оновчтой зохион байгуулах, т свийн орлогыг нэмэгд лэх, гаалийн з рчлийг арилгах,ө үү ө хуулийн хариуцлага х лээлгэх, шалгалтыг р д нтэй явуулахад б рд лэлтийн дараахү ү ү ү үү шалгалтын зорилго оршино. Гаалийн б рд лэлтийн дараах шалгалт гэдэгт бараа, тээврийн хэрэгсэлд гаалийн б рд лэлтү үү ү үү хийж дууссан еэс эхлэн уг бараа, тээврийн хэрэгслийг гаалийн байгууллагад нэн з вү ү ө мэд лсэн болон гаалийн б рд лэлт з в хийгдсэн эсэхийг гадаад худалдааны холбогдохүү ү үү ө бичиг баримтанд тулгуурлан нягтлан шалгах буюу улмаар хуулиар олгогдсон б рэн эрхийнхээү х рээнд татвар т л гчийн санх гийн йл ажиллагаанд болон шаардлагатай бол холбогдохү ө ө үү ү мэргэжлийн байгууллагын шинжээчдийн хамт шалгалтыг хийж, илэрсэн з рчил, т лб рө ө ө дутагдлыг баримтаар баталгаажуулан, т лб рийг барагдуулах, з рчил, дутагдлын шалтгаан,ө ө ө авах арга хэмжээний талаарх асуудлыг боловсруулах шийдвэрл лэх йл ажиллагааг ойлгоно.үү ү Шалгалтыг хийх ндэслэл нь:ү Монгол Улсын Гаалийн тухай хууль болон Гаалийн тариф, татварын тухай хууль, тэдгээрт нийц лэн гаргасан хууль тогтоомж, холбогдох бусад эрхийн актын х рээндүү ү гаалийн б рд лэлт хийгдсэнийг нягтлан шалгахү үү Гаалийн хамтын ажиллагааны х рээнд гэрээ, хэлэлцээрийн ндсэн дээр тохиролцсонү ү гаалийн байгууллага х сэлт гаргасан болү Судалгаа, д гнэлтийн ндсэн дээр сонголт хийж шалгахү ү Эрх б хий байгууллагын гс н чиглэлийн дагууү ө ө Гаалийн удирдах т в байгууллагын хэлтэс, харъяа байгууллагын газар, хорооноосө илр лсэн мэдээ, мэдээллийг нэгтгэн д гнэсний ндсэн дээрүү ү ү Хэвлэл мэдээлэл, зар сурталчилгаа, зах зээлийн баталгаажсан нийн судалгааг ндэслэнү ү шалгана Шалгалтын явцад илэрсэн з рчил дутагдлыг тухай б рд нь дараах баримтуудаар б рэнө ү ү баталгаажуулна. нд:Үү • Санх гийн болон холбогдох баримтын хуулбарүү • Банкны баримтын хуулбар
- 24. • Татан оролцуулсан мэргэжлийн х м сийн тодорхойлолт, д гнэлтү үү ү • Гэрчийн тайлбар • Газар дээр нь хийсэн злэгийн д рс болон дуу бичлэг, гэрэл зурагү ү • Ижил т стэй татвар т л гчийн талаарх мэдээлэлө ө ө • Бусад тооцоо, судалгаа Баримтжуулж авсан бичиг баримтын хуулбар дээр тэдгээрийг х лээн авсан гэсэн тусгайү тэмдэглэл хийнэ. Шалгалтын б рэлдэх н нь шалгалтын явцад авсан мэдээллийг хуульү үү тогтоомжид р р заагааг й бол р зорилгоор ашиглахыг хориглоно.өө өө ү өө Нийгмийн даатгалын хяналт шалгалт Х н амьдрах хугацаандаа ямар ч эрсдэлтэй учирч болох б г д нээс урьдчилан хамгаалахү ө өө үү арга замыг нийгмийн даатгалын тогтолцоогоор зохицуулна. Иймээс иргэд, ажил олгогч нийгмийн даатгалд хамрагдан даатгалын шимтгэл т л х т нийгээ тэтгэвэр, тэтгэмжийнө ө үү замаар буцаан авах зэрэг харилцаа нь б хэлдээ м нг н х р нгийн х д лг н билээ. Энэхү ө ө ө ө ө ө өө үү х р нгийн х д лг ний байдалд хяналт тавих шаардлага зайлшг й юм.ө ө ө ө өө ү Энэх ргийн хэрэгжилтийг нийгмийн даатгалын албадаас хянах б г д Нийгмийнүү үү ө өө даатгалын ндэсний З вл л хяналт ажлыг зохион байгуулж хэрэгж лнэ. Хяналт шалгалтынү ө ө үү ндсэн рэг нь Монгол Улсын нийгмийн даатгалын хууль тогтоомжийн хэрэгжилтийнү үү хяналтыг ажил олгогч, даатгуулагч болон нийгмийн даатгалын албадад явуулж нэлэлтү д гнэлт г х, з рчил дутагдлыг илр лэх, т нийг арилгуулах арга хэмжээ авах, хариуцлагаү ө ө ө үү үү тооцох замаар даатгуулагчийн ирээд йн баталгааг б рд лэхэд чиглэнэ.ү ү үү Нийгмийн даатгалын хяналт шалгалт нь дараах з йлсд чиглэнэ.ү • Даатгуулагч, ажил олгогчийн шимтгэл т л лтө ө • Нийгмийн даатгалын сангуудын орлого б рд лэлтү үү • Нийгмийн даатгалын сангуудын зарцуулалт / нд р насны тэтгэвэр, тэжээгчээ алдсаныө ө тэтгэвэр тогтоолгох, х гжлийн бэрхшээлтэй иргэдийн тэтгэвэр тогтоолгох,ө ажилг йдлийн тэтгэмж тогтоолгох зэрэгү / Нийгмийн даатгалын сангуудад хуримтлагдсан м нг н х р нг нь зориулалтын дагууө ө ө ө ө даатгуулагчид буцаан зарцуулагдах учир т нд х тл гд х баримт материалынүү ө ө ө б рдэлт, б ртгэл х тл лт д баримт материалын б рдэлт, б ртгэл х тл лт дү ү ө ө ө ү ү ө ө ө хяналт шалгалт тулгуурлана. Нийгмийн даатгалын нэгж б рт хяналтын алба ажиллах ба уг алба нь нийгмийнү даатгалын сан б рийн орлого б рд лэлт, зарцуулалтад хяналт тавина.ү ү үү Хяналтын албаны зорилго нь нийгмийн даатгалын хууль тогтоомжийн хэрэгжилтйиг хангуулах, даатгалын сан б рийн орлого б рд лэлт, зарцуулалтад б ртгэл, мэдээллээрү ү үү ү тавих хяналтыг чангатгах, хууль тогтоомжийг з рчих с урьдчилан сэргийлэх,ө өө
- 25. нийгмйин даатгалын байгууллага, ажилчдыг нэгдсэн арга з йгээр хангах, тэдгээрийнү ажлын р д нг сайжруулахад оршино.ү ү Нийгмийн даатгалын тухай хууль тогтоомжийн биелэлтэд хяналт тавих ргийгүү “Нийгмийн даатгалын тухай хууль тогтоомжийн биелэлтэд тавих хяналтыг Засгийн газар, б х шатны Засаг дарга, хууль тогтоомжоор эрх олгогдсон бусад байгууллага,ү албан тушаалтан тус тусын эрх хэмжээний дагуу хэрэгж лнэ” гэж заасан. Иймээсүү нийгмийн даатгалын тухай хуулийн хэрэгжилтэд хяналт тавих субъект нь рг нө ө х рээтэй ажээ.ү Нийгмийн даатгалын ндэсний з вл лийн б рэн эрхэд Нийгмийн даатгалын тухай хуульҮ ө ө ү тогтоомжийн биелэлт болон нийгмийн даатгалын сангийн орлого, зарлагын байдалд хяналт тавих, нийгмийн даатгалын т в байгууллагын б тэц, йл ажиллагааны болонө ү ү х р нг оруулалтын зардлын т свийг батлах, т ний г йцэтгэлд хяналт тавих гэсэнө ө ө ө үү ү заалтууд оржээ. Нийгмийн даатгалын х рээнд тавигдах хяналт шалгалтыгү хэрэгж лэгч субъект нь нийгмийн даатгалын байцаагч байна. Хуулинд Нийгмийнүү даатгалын байцаагчийн эрхэд Шимтгэл оногдуулах, т л хтэй холбогдсон данс б ртгэл,ө ө ү тайлан тэнцэл болон санх гийн бусад баримтад хяналт шалгалт хийх, тайлбар,үү лавлагаа гаргуулж авах гэж заажээ. Даатгалын хяналт шалгалт Даатгалын харилцаа Монгол Улсад 1934 онд анх суурь тавигдсан гэдэг буюу н гийнө өө Даатгалын тухай хууль нь 1994 онд батлагдсан, нээс хойш нилээд олон удаа нэмэлт рчл лтүү өө ө орсон болно. Даатгал нь нийгэм, эдийн засгийн системийн нэг хэсэг нь б г д ирээд йд учирч болох аливааө өө ү эрсдэлээс хамгаалах эдийн засгийн харилцаа билээ. Байгалийн болон гэнэтийн аливаа эрсдлээс хамгаалах зориулалтаар м нг н сан б рд лэн т нийгээ хохирлын н х н т лб ртө ө ү үү үү ө ө ө ө зарцуулах энэх бизнесийн йл ажиллагааг з й зохистойгоор явуулахад хяналт шалгалт чухалүү ү ү рэгтэй.үү Даатгалын йл ажиллагааг зохицуулах, хянах асуудлыг Санх гийн зохицуулах хорооү үү хэрэгж лэх б г д уг хороо нь даатгалын талын хууль тогтоомжийг боловсронгуй болгох,үү ө өө бодлого з вл мж р хангах, йл ажиллагаандаа хууль тогтоомжийг хянахад чиглэнэ.ө ө өө ү Санх гийн зохицуулах хорооноос даатгалын йл ажиллагаанд тавих хяналтын зорилгоүү ү нь даатгалын байгууллага дампуурах болон даатгалын йл ажиллагаатай холбоотойү хууль бус йл ажиллагаанаас сч болзошг й хохирлоос даатгуулагч болон олон нийтийгү үү ү хамгаалахад оршино. Санх гийн зохицуулах хорооноос даатгалын йл ажиллагаанд тавих хяналтын зорилгоүү ү нь даатгалын байгууллага дампуурах болон даатгалын йл ажиллагаатай холбоотойү хууль бус йл ажиллагаанаас сч болзошг й хохирлоос даатгуулагч болон олонү үү ү нийтийг хамгаалахад оршино.
- 26. Санх гийн зохицуулах хорооноос даатгалын йл ажиллагаанд дараах хяналтыгүү ү хэрэгж лнэ.үү нд:Үү • Даатгалын йл ажиллагааг эрхлэх тусгай з вш р л олгох, т тгэлз лэх,ү ө өө ө ү үү сэргээх, х чинг й болгох, тусгай з вш рлийн н хц л, шаардлагыг биел лжү ү ө өө ө ө үү байгаа эс эхэд • Даатгалын хууль тогтоомжийн хэрэгжилтэд хяналт тавих • Даатгагч, даатгалын мэргэжлийн оролцогчдын нэгдсэн б ртгэл х тл хү ө ө • Даатгалын байгууллагын йл ажиллагааны баримт бичгийг шалгахү • Н ц сангийн т лб рийн чадварын шалгуур з лэлт болон х р нгөө ө ө ү үү ө ө ө • Даатгалын дотоод гадаад зах зээлийг судлах Даатгалын хяналт шалгалт нь даатгалын байгууллагын йл ажиллагааг р д нтэй, рү ү ү ү г жтэй явуулах, йл ажиллагааг нь тогтворжуулахад чухал рэгтэй.ө өө ү үү Даатгалын н ц сангийн орлогод тавигдах хяналт нь:өө Даатгуулагчид гэрээний дагуу н х н т лб р олгоход зориулагдсан н цийнө ө ө ө өө сангуудыг Даатгалын цэвэр хураамжийн орлого Давхар даатгалын хураамжийн т л лтө ө Буцаасан даатгалын хураамж Орлогод тооцсон хураамж Орлогод тооцоог й хураамж зэрэгт чиглэнэ.ү Даатгалын йл ажиллагаанд хийгдэх хяналт нь г йцэтгэлийн, явцын хэлбэрээр хийгдэхү ү буюу г йцэтгэлийн, явцын хэлбэрээр хийгдэх буюу г йцэтгэлийн хяналтыг 2 жилү ү тутамд, явцын хяналт нь улирлаар хийх зохицуулалттай ажээ.
- 27. 3.4 Санх гийн хяналтын олон улсын тогтолцооүү “Хянан шалгахдээд байгууллагын олон улсын холбоо” нь 1953 онд Куба улсын Гавана хотноо 34 орны гиш нтэйгээр байгуулагджээ.үү “Хянан шалгах дээд байгууллагын олон улсын холбоо” нь дэлхийн 180 гаруй орныг нэгтгэсэн байгууллага б г д гиш н орнуудаа нэгдсэн стандарт, журам, зарчим, з вл г гчө өө үү ө ө өө ө санх гийн хяналт шалгалтыг арга з йн чиглэлээр хангадаг байна. Тус холбоо нь б с нутгийнүү ү ү шинжтэй байгууллагатай б г д ний нэг нь “Хянан шалгалтын дээд байгууллагын Азийнө өө үү холбоо” юм. Тус холбоо нь 1979 онд байгуулагдаж, азийн 30 гаруй орон нэгдэн йлү ажиллагаагаа явуулсан буюу гиш н орнуудын хяналтын байгууллагуудын хоорондынүү харилцаа холбоог бэхж лэх, мэдээлэл солилцох, байцаагчдын мэргэжлийн ур чадварыгүү дээшл лэх зэрэг зорилготой болно.үү Монгол Улсын т рийн хянан шалгах хороо нь 1997ө /06/24-нд тус олон улсын холбоонд, 1997/07/12-нд тус холбооны Азийн холбоонд тус тус гиш нээр элссэн байна.үү