1. XII MałopolskIe
DnI DzIeDzIctwa
kulturowego
zobacz z bliska
Obraz i podobieństwo
Kościół i klasztor
pw. Stygmatów św. Franciszka z Asyżu
oo. Bernardynów w Alwerni
www.dnidziedzictwa.pl realizator:

2. zobacz z bliska Obraz Ikona jako Cudowna moc
Obraz Oto Człowiek czy ikona? wzór ideowy kopii
Otaczany czcią obraz Ecce Homo znajduje się skupionym, punktowym światłem, które miękko Z podaniami mówiącymi o pochodzeniu z Bi- i greckiego. W wielu katolickich kościołach Styl ikon był w XVI i XVII w. często naślado- Na prawosławną tradycję powoływali się Szczególnie czczone obrazy były wielokrotnie W przypadku obrazów odwzorowywano nie
w kaplicy po lewej stronie prezbiterium, w baro- modeluje ciało Chrystusa, zwracając całą uwagę zancjum czy Rusi możemy się bardzo często czczone były autentyczne ikony (np. w klasz- wany przez malarzy zachodnioeuropejskich. również kontrreformacyjni teologowie – np. naśladowane. Uważano bowiem, iż w kopii tylko rzeczywiste przedstawienie, ale także
kowym, scenograficznie zaaranżowanym ołtarzu widza na Jego twarz. Lekki zwrot ciała i spusz- spotkać w przypadku obrazów cieszących się torze klarysek w Krakowie, gdzie znajduje się Surowy, hieratyczny − był bardziej odpowied- św. Karol Borromeusz, Gabriele Paleotti czy zawiera się świętość oryginału. Idea ta nie jego ozdoby: sukienki, korony, wota – uważa-
wykonanym z czarnego marmuru dębnickiego. czona na prawe ramię głowa ożywiają nieco kultem. Obraz Matki Boskiej w litewskich mozaikowa ikona Matki Boskiej Hagiosoritis- ni, jak nieraz uważano, do przedstawiania św. Robert Bellarmin – broniący w 2. połowie ograniczała się zresztą do przedstawień ne za integralnie z nim związane. W Polsce
Przedstawia on popiersie Chrystusa w purpuro- statyczną kompozycję. Poszczególne warstwy Trokach (powstały najprawdopodobniej sy). Znajdujący się w kaplicy Świętokrzyskiej Chrystusa, Matki Boskiej czy świętych niż XVI i 1. połowie XVII w. kultu obrazów przed plastycznych, tworzono również kopie miejsc wielu naśladownictw doczekał się zwłaszcza
wym płaszczu, z trzcinowym berłem i w koronie malarskie płynnie przechodzą jedna w drugą, w XVI w. we Włoszech) miał być darem cesa- w katedrze na Wawelu zespół malowideł malarstwo renesansowe, nazbyt świeckie atakami protestantów. Zwolennicy reformacji świętych – niezwykle częste właśnie w okresie obraz Matki Boskiej Częstochowskiej; część
cierniowej, które wręczyli Jezusowi szydzący rozmywając kontury. rza bizantyńskiego Emanuela II dla wielkiego bizantyńsko-ruskich otaczany był przez bi- i przyziemne. Według wielu ówczesnych zakwestionowali bowiem cześć dla przedsta- kontrreformacji. Stąd niezwykła popularność z nich także zyskała potem status wizerun-
z Niego rzymscy żołnierze. Takie ponadczaso- księcia Witolda. Jedna z legend dotyczących skupów krakowskich szczególną opieką. Wiele teologów ponadczasowy i nadrealny charak- wień (zwłaszcza Boga) jako przejaw bałwo- Grobów Pańskich, Kalwarii (odzwierciedlają- ków kultowych. Według XVII-wiecznego
we ujęcie powstało poprzez wyabstrahowanie W ikonach natomiast traktowane umownie wizerunku maryjnego w Krzeszowie mówi, ikon zostało przywiezionych jako łupy wojen- ter sztuki prawosławnej lepiej odpowiadał chwalstwa. Ponieważ w Kościele rzymskim do cych układ przestrzenny Jerozolimy) czy Dom- dzieła Ambrożego Nieszporkowica Odrobiny
postaci Chrystusa z przedstawienia narracyjnego, sylwetki ludzkie stoją nieruchomo na jednoli- że obraz w czasie wypraw krzyżowych został ne przez uczestników wojen z Moskwą (jak tematom religijnym. Federico Borromeo tego okresu nie została wykształcona spójna ków Loretańskich (architektonicznych kopii stołu królewskiego albo historia o cudownym
w którym Piłat ukazuje Go zgromadzonemu tłu- tym, najczęściej złotym tle, nigdy nie wydobywa przywieziony z Bizancjum do Rimini i stam- obraz Matki Boskiej w kolegiacie w Zamościu, twierdził na przykład, że „greckie obrazy” doktryna poświęcona kultowi wizerunków, domku Matki Boskiej, który – jak wierzono obrazie Najświętszej Panny Marii Częstochowskiej
mowi, mówiąc: „Oto człowiek” (po łacinie: „Ecce się ich z niego światłem padającym z określo- tąd w cudowny sposób został przez anioły dar hetmana Jana Zamoyskiego). Fakt pocho- powinny być wzorem dla portretów świętych, dla jego uzasadnienia zaczęto powoływać się – miał zostać w cudowny sposób przeniesiony obraz w Sokalu miał pomagać w odzyskaniu
Homo”). nego kierunku. Charakterystyczne dla obrazów przeniesiony na Śląsk. Również dla wize- dzenia wizerunku ze Wschodu przydawał mu gdyż odznaczają się szczególną powagą i zna- na Ojców Kościoła wschodniego (św. Bazylego do Loreto we Włoszech). Pielgrzymki do nich wzroku, w Oporowie wskrzeszać zmarłych,
ikonowych są też mocno zaznaczony kontur runku otaczanego w Polsce największą czcią, dostojeństwa. Czasem zaś samo stwierdzenie, komicie ukazują trwanie zbawionych w stanie Wielkiego, św. Jana Chryzostoma, a zwłaszcza zastępowały wyprawy do Ziemi Świętej, a uzy- w Opolu natomiast pomocny był w przywra-
Obraz został podarowany klasztorowi w 1686 r. wyraźnie odgraniczający płaskie plamy barwne Matki Boskiej Częstochowskiej, wątek pocho- że obraz jest „malowania greckiego” nadawało wiecznego szczęścia. Uważano również, że św. Jana z Damaszku). Ci bowiem, podczas skane w ten sposób odpusty z grzechów miały caniu płodności kobiet. Gdy naśladownictwa
przez Jana Franciszka Michlajskiego, plebana Lu- oraz graficznie oddane draperie szat. Sztuka dzenia z Bizancjum – skąd miał się dostać na mu status relikwii. ikony zachowały charakter obrazów z czasów długotrwałych sporów teologicznych, jakie być takie same, jak w przypadku wędrówek cudownych wizerunków zyskiwały własny
bowli na węgierskim Spiszu oraz pobliskich Babic, prawosławna, skupiona bardziej na przedstawie- Ruś – jest prawie tak samo ważny jak tradycja apostolskich; tak właśnie miał malować miały miejsce w Bizancjum (głównie w VIII do autentycznych miejsc świętych. Klasztor kult, same z kolei zaczynały być kopiowane
w podzięce za opiekę bernardynów nad chorym niu abstrakcyjnych idei niż rzeczywistości, nie przypisująca go św. Łukaszowi. Owe podania św. Łukasz swoje przedstawienia Jezusa i Marii. i IX w.) wypracowali kompleksową teorię kul- w Alwerni również jest taką symboliczną (np. wzorowana na obrazie z Jasnej Góry
ojcem. Według tradycji – opisanej w klasztornej była zainteresowana oddaniem bryły, stosunków są odzwierciedleniem ogromnej roli obrazu Stąd też wzięło się podobieństwo wielu tu obrazów. Rozróżnione w niej zostały cześć kopią, nawiązującą do La Verny we Wło- Matka Boska Bocheńska dała początek własnej
kronice – wizerunek pierwotnie miał być własno- przestrzennych czy urealnieniu i ożywieniu – ikony – w kościele prawosławnym. obrazów zachodnioeuropejskich do prawo- dla wizerunków od uwielbienia i adoracji szech – wzgórza, na którym uzyskał stygmaty rodzinie kopii, do której należą np. przed-
ścią cesarza Bizancjum i znajdować się w pałaco- postaci. sławnych. Kopiowano rozwiązania ikonogra- Boga i świętych, a cześć oddawana świętym św. Franciszek. stawienia w Gosprzydowej i Biesiadkach).
wej kaplicy. Po zdobyciu Konstantynopola przez Sztuka Kościoła wschodniego fascynowała ficzne i układy kompozycyjne, korygowano obrazom ma się kierować nie ku samemu ob- W wielu ośrodkach kultowych na potrzeby
Turków w 1453 r. miał przejść w posiadanie sułta- Pomimo zatem charakterystycznego dla ikon katolików zawartym w niej ładunkiem sacrum, natomiast to, co uważano za nieudolność razowi, lecz przedstawianej na nim osobie. pielgrzymów tworzono kopie czczonych ob-
nów tureckich i jako dar jednego z nich trafić do ograniczenia środków wyrazu do najistotniej- a same ikony były otaczane aurą świętości. Od malarską – przede wszystkim starano się za razów na drewnie, blasze, szkle czy w formie
Ferdynanda II (lub III) Habsburga i następnie, po szych elementów i ogólnej surowości kompo- czasów średniowiecznych były one – pozy- pomocą modelunku światłocieniowego oddać odpustowych grafik i oleodruków.
kilkakrotnej zmianie właścicieli, miał go otrzy- zycji, obraz z pewnością przynależy do sztuki skiwane drogą handlową bądź w wyniku trójwymiarowość postaci.
mać wspomniany pleban. zachodnioeuropejskej. Został on wykonany wypraw wojennych − niebywale pożądanymi
najwcześniej w XVI w., w warsztacie umiejętnie przedmiotami kultu oficjalnego i prywatnego.
Bizantyńskiemu pochodzeniu przeczą jednak korzystającym ze zdobyczy malarstwa nowo- Szczególna sytuacja wytworzyła się w Rzeczy-
użyte w alwernijskim obrazie środki artystyczne żytnego. Skąd zatem tradycja łącząca obraz pospolitej. Na równi pielgrzymowano tutaj
i technika malarska. Postać wydobyta jest z tła z Cesarstwem Bizantyńskim? do centrów kultowych obrządku łacińskiego
Ecce Homo. Chrystus alwerniański, olej na płótnie, w ramach, zaszklony, Ecce Homo. Pamiątka z Góry alwerni, chromolitografia, początek XX w.
wyk. warsztat małopolski, XIX w. Za szkłem wianek weselny panny młodej i chusteczka pana młodego
[Muzeum Etnograficzne w Krakowie, nr inw. 35748/MEK; [Muzeum Etnograficzne w Krakowie, nr inw. 34441/MEK;
fot. M. Klag] fot. M. Klag]

3. Kościół i klasztor pw. Stygmatów św. Franciszka
z Asyżu oo. Bernardynów w Alwerni
Kościół oo. Bernardynów w Alwerni nosi kolejni właściciele Poręby Żegoty, zwłaszcza kasz- Wejście główne do kościoła prowadzi przez cono Panu Jezusowi, a w ołtarzu po prawej
wezwanie Stygmatów św. Franciszka z Asyżu. telan wojnicki Franciszek Szwarcenberg-Czerny kruchtę w przyziemiu wieży. W kruchcie stoją stronie umieszczono wizerunek Matki Bożej
Został założony na wzór włoskiej pustelni i rodzina Szembeków. Na początku XVIII w. dwa barokowe sarkofagi fundatorów świątyni Alwernijskiej. Interesująca jest znajdująca
La Verna w Toskanii, gdzie w 1224 r. św. Fran- dobudowano do kościoła kaplicę, w której Krzysztofa i Jana Stanisława Korycińskich, się w pobliżu ambona z rzeźbionymi posta-
ciszek otrzymał dar stygmatów. Podróżujący znajduje się obraz Ecce Homo. Pod koniec XIX w. wykonane z czarnego marmuru. Nad nimi jest ciami siedzących zakonników. Dwa pozostałe
po Europie na przełomie XVI i XVII w. kró- wzniesiono przy ścianie zachodniej wysoką wmurowane epitafium Franciszka Szwarcen- ołtarze boczne stoją przy ścianach nawy:
lewski sekretarz Krzysztof Koryciński herbu wieżę oraz rozbudowano klasztor. berg-Czernego z 1764 r. Wnętrze nawy przekry- w prawym widoczny jest obraz św. Antoniego
Topór, odwiedził w czasie jednej ze swych te jest sklepieniem kolebkowym, z kopułą na z Dzieciątkiem, a w lewym przedstawienie
podróży tę franciszkańską pustelnię i posta- Kościół i klasztor położone są na wzgórzu skrzyżowaniu nawy i transeptu. Sklepienie stygmatyzacji św. Franciszka, namalowane
nowił założyć w Polsce podobną. Po powrocie i otoczone lasem. Kościół jest budowlą jedno- oraz kopułę pokrywa polichromia wykona- przez Antoniego Józefa Dombrowskiego. Tuż
do kraju ufundował w swoich dobrach kościół nawową z transeptem i krótkim, półkoliście na w XIX i XX w. Ołtarz główny oraz cztery obok ołtarza wmurowano w ścianę pochodzą-
i klasztor. W pobliżu wsi Poręba Żegoty, na zamkniętym prezbiterium, przy którym ołtarze boczne utrzymane są w kolorze ochry cy z początku XIX w. klasycystyczny nagrobek
wzgórzu zwanym Podskale i przypominającym znajduje się od strony północno-wschodniej ze złoconymi rzeźbami świętych i ozdobnymi Aleksandra Szembeka i jego żony z rzeźbioną
krajobraz włoskiej pustelni powstał w 1616 r. kaplica, a od zachodu wieża. Piętrowe zabudo- detalami. W ołtarzu głównym z 1734 r. znaj- postacią siedzącej płaczki.
drewniany kościół. Przybyli doń bernardyni wania klasztorne skupione wokół wewnętrz- duje się XVII-wieczny krucyfiks przeniesiony
sprowadzeni przez Korycińskiego z Krakowa. nego dziedzińca (wirydarza) są usytuowane od tutaj z wcześniejszego, drewnianego kościoła.
Niedługo potem wzniesiono klasztor (1625-1656) strony południowej. Po przeciwnej, północnej Od strony chóru w ołtarzu umieszczono obraz
oraz barokowy murowany kościół (1630-1676). stronie umieszczone jest wejście do kościoła. Matki Boskiej malowany na desce, pochodzący
Po śmierci Krzysztofa Korycińskiego budowę Poprzedza je tzw. Plac Rajski otoczony murem z krakowskiej świątyni Bernardynów. Ołtarz
kontynuował jego syn Jan Stanisław, a później ze stacjami Drogi Krzyżowej. boczny po lewej stronie w transepcie poświę-
klasycystyczny nagrobek Aleksandra zobacz z bliska
Szembeka i jego żony Obraz Ecce Homo (Oto Człowiek)
sarkofagi Krzysztofa i Jana Stanisława
Korycińskich krucyfiks (XVII w.) w ołtarzu głównym
epitafium Franciszka Szwarcenberg-Czernego
zakrystia
wirydarz
dawny refektarz
dawne cele zakonników
krużganki
Kościół i klasztor oo. Bernardynów w Alwerni (rzut parteru)
rys. K. Skoczek na podst. rysunku F. Urbańczyka, 1889 r.,
[w:] H. E. Wyczawski, alwernia. Dzieje klasztoru OO. bernardynów,
Kraków 1957, il. 3

4. Bibliografia:
T. Chrzanowski, M. Kornecki, sztuka Ziemi [w:] artyści włoscy w Polsce XV-XViii wiek, red.
krakowskiej, Kraków 1982. J. A. Chrościcki i in., Warszawa 2004.
katalog zabytków sztuki w Polsce, t. I: Województwo S. Polaczek, Powiat chrzanowski, Kraków 1914.
krakowskie, red. J. Szablowski, z. 4: Powiat chrza-
nowski, oprac. J. Lepiarczyk, Warszawa 1952. J. Samek, Przewodnik po mieście alwerni i okolicy,
Kalwaria Zebrzydowska 1995.
J. Kracik, Święte obrazy wśród grzesznych sarma-
tów. Ze studiów nad recepcją kultowego dziedzictwa, J. Samek, Zabytki alwerni i okolicy, Kraków 2004.
„Nasza Przeszłość” 1991, 76.
W. Tomkiewicz, Polska sztuka kontrreformacyjna,
P. Krasny, Uwagi o wpływie sztuki kościoła Wschod- [w:] Wiek XVii – kontrreformacja – barok. Prace
niego na katolickie malarstwo sakralne w Rzeczypo- z historii kultury, red. J. Pelc, Wrocław – War-
spolitej XVii wieku, [w:] sztuka XVii wieku w Polsce. szawa – Kraków 1970.
Materiały sesji stowarzyszenia Historyków sztuki.
kraków, grudzień 1993, red. T. Hrankowska, H. E. Wyczawski, alwernia. Dzieje klasztoru
Warszawa 1994. OO. bernardynów, Kraków 1957.
P. Krasny, Gemma orientale in triregno pontificio. J. Zinkov, Wokół krzeszowic i alwerni, Kraków
O kilku próbach nawiązania do bizantyńskiej tradycji 2008.
artystycznej w środowisku rzymskim około roku 1600,
rób zdjęcia zabytkom! Zachęcamy do fotografowania Małopolskich Dni Dziedzictwa
Kulturowego. Najciekawsze zdjęcia opublikujemy na www.dnidziedzictwa.pl.
Więcej informacji w zakładce fotorelacje.
Obiekt objęty programem XII Małopolskich Dni Dziedzictwa Kulturowego, cyklicznego wydarzenia
Województwa Małopolskiego, realizowanego przez Małopolski Instytut Kultury.
inicjator: wsparcie finansowe: realizator:
instytucja kultury
partnerzy: patroni medialni: Województwa
Małopolskiego
Kościół i klasztor
pw. Stygmatów teksty: Krzysztof Magnowski, Barbara
św. Franciszka z Asyżu Sanocka
oo. Bernardynów
w Alwerni koncepcja graficzna projektu MDDK:
Marcin Klag
opracowanie graficzne: Kuba Skoczek
fotografie: archiwum MIK
Urząd Miejski
w Alwerni na okładce: obraz Ecce Homo w kościele
pw. Stygmatów św. Franciszka z Asyżu
oo. Bernardynów w Alwerni
[fot. M. Łuczak]
© by MIK, Kraków 2010
www.mik.krakow.pl