1. Damas Gruska
Szukanie
Słowacji
P
olityczne przemiany z końca lat 80. go a poststalinowską rzeczywistością. Przy- Otwierała się tym samym jedna z dawnych
XX wieku zapoczątkowały zmiany na glądali się temu z zainteresowaniem także ran: w warunkach dyktatury jednej, skrajnie
mapach. W niektórych wypadkach zachodni intelektualiści. Dwadzieścia jeden scentralizowanej partii komunistycznej nie
dokonywały się one tylko na mapach lat później nikt już nie śnił o nowej utopii. mogły być realizowane zasady federalnego
mentalnych, w innych także na mapach Zmęczone realnym socjalizmem społeczeń- ustroju Czechosłowacji.
państw. Dotyczy to w mniejszym lub więk- stwo nie dążyło do żadnych, a cóż dopiero ak-
szym stopniu wszystkich krajów postkomu- samitnorewolucyjnych, ideałów; chcieliśmy Szukanie (także) słowackiej tożsamości dopro-
nistycznych; Słowacja zdecydowanie należy tylko mieć to, co mają nasi zachodni sąsiedzi, wadziło dwa lata później do rozpadu Czecho-
do tych, w których przemiany te pozostawiły a garstka osób, która zaczęła się krytycznie słowacji, to jednak nie rozwiązało wszystkich
najsilniejszy ślad. wypowiadać o społeczeństwie konsumpcyj- problemów. Słowacki nacjonalizm określał
nym, partiokracji i mocy pieniądza, została się w szczególności wobec jedynej politycznie
Aksamitna rewolucja, która nastąpiła jesienią szybko zmuszona do milczenia przez nowych liczącej się, zorganizowanej mniejszości –
1989 roku, przyniosła Słowacji wolność poli- budowniczych kapitalizmu. Poczucie, iż czyli mniejszości węgierskiej, która pozostała
tyczną i obywatelską, ale odnowiła też stare znajdujemy się w sytuacji bez wyjścia, podzie- na terytorium kraju po wszystkich wojennych
rany. Praska wiosna roku 1968 przebiegała pod lało całe społeczeństwo czechosłowackie; na i powojennych wypędzeniach. Dawało o sobie
znakiem nadziei na nowe społeczeństwo, na Słowacji pogłębiał je fakt, że ważne decyzje, znać jakieś permanentne poczucie zagroże-
socjalizm z ludzką twarzą – czyli coś pomię- w sposób jak najbardziej naturalny, podej- nia, napędzane przez nacjonalistycznych
dzy kapitalizmem typu zachodnioeuropejskie- mowane były nie w Bratysławie, a w Pradze. polityków w kraju i na Węgrzech, odzywały
autoportret 1 [36] 2012 | 58

2. to przedstawiciele reżimu ludowców uciekali
w obawie przed represjami, drugiej po roku
1948, gdy uciekali oni przed nadchodzącym re-
żimem komunistycznym, wreszcie trzeciej – po
roku 1968, kiedy po kilku miesiącach politycz-
nego wyzwolenia (i częściowego otwarcia gra-
nic) ludzie uciekali przed rozpoczynającą się
tak zwaną normalizacją. Specyfiką oficjalnej
polityki Czechosłowacji był wrogi stosunek do
przedstawicieli wszystkich tych fal emigracyj-
nych. Nielegalne opuszczanie kraju było uwa-
żane za przestępstwo i karane między innymi
konfiskatą majątku. Piętnowany był także
wszystkie fot. w art.: d. gruška
kontakt z emigrantami. Na domiar duża część
słowackich emigrantów w drugim czy trzecim
pokoleniu traci język ojczysty i związek z kra-
jem. Po roku 1989 polityka oficjalna oczywiście
się zmieniła, jednak ślad wrogiego nastawienia
wobec emigrantów cały czas w społeczeństwie
drzemie. Przez to wszystko kraj tracił i w dal-
szym ciągu traci ważny kapitał społeczny.
Zresztą sprawa imigracji wygląda niewiele
się stare lęki przed rewizją traktatu pokojowe- ny granic państwowych z Węgrami. Z drugiej lepiej: Słowacja od dłuższego czasu należy do
go w Trianon (1920), który regulował przebieg strony tożsamość oparta na granicach państwo- krajów z najniższą liczbą przyznanych azylów
granic między państwami. Żywa okazała się wych okazywała się niewystarczająco silna – politycznych.
pamięć o tym, jak podczas II wojny światowej Czechosłowacja straciła bowiem po wojnie duże
granice uległy przesunięciu i jak Republika tereny Podkarpackiej Rusi na rzecz ówczesnego W zasadzie negatywne nacjonalistyczne
Słowacka straciła znaczącą część swojego ZSRR i ani wtedy, ani później nie pojawiły się samookreślenie stało się częścią integralną
terytorium na rzecz Węgier. Walczono (nawet żadne znaczące głosy domagające się przywró- słowackiego życia politycznego ostatnich dwu-
na ulicy) głównie o ustawę językową, upraw- cenia owych zabranych terytoriów. Tereny dziestu lat i miało swój udział w kształtowaniu
niającą między innymi do używania języków te były tak samo słowackie jak niektóre inne tożsamości narodowej. Do tego dochodzi specy-
mniejszości narodowych w obiegu urzędowym. regiony południowej Słowacji, zamieszkałe ficzna wykładnia historii, przedstawianej jako
Do tego należy wspomnieć o głosach wzywa- praktycznie całkowicie przez ludność mówiącą dzieje tysiącletniego węgierskiego ucisku (choć
jących do autonomii (kulturowej czy innej), po węgiersku. przymusowa madziaryzacja w ostatnich latach
domagających się obywatelstwa węgierskiego monarchii pozostaje faktem) czy też tysiąclet-
dla Węgrów mieszkających na Słowacji czy Pomimo wyjątkowego przewrażliwienia na niego boju Słowaków o własną państwowość.
też przyznania prawa wyborczego etnicznym punkcie ustawy językowej, także językowa Słowacy generalnie znajdują się jeszcze na
Węgrom mieszkającym poza terytorium Węgier. tożsamość słowacka nie wydaje się zbyt silna. etapie, który dla innych państw narodowych
Wszystko to bywało odbierane, w skrajnych Słowacja doświadczyła trzech fal powojennej skończył się wraz z XIX wiekiem. Wymyślanie
przypadkach, jako forma przygotowań do zmia- emigracji: pierwszej już w roku 1945, kiedy historii narodowej stało się w ostatnim czasie
autoportret 1 [36] 2012 | 59

3. znowu aktualne: doszło do odrodzenia teorii czeństwa trwa w defensywie, pozostaje jednak przeniesienia w inne miejsce pomnika słowac-
tzw. starych Słowaków, jak określa się miesz- czujna: widać to po wynikach wyborów, ale kich narodowców XIX wieku. Z drugiej strony
kańców terytorium obecnej Słowacji sprzed także w takich publikacjach, jak wydane nie- za inicjatywą tą stoi jedno z najsilniejszych
tysiąca lat (określenie „Słowacy” zastępuje dawno studium „Nasze słowackie mity” (Mýty obecnie lobby finansowych, którego celem było
tu nazwę Słowianie Zachodni lub po prostu naše slovenské, red. Eduard Krekovič, Elena chyba polepszenie swojego skądinąd kontro-
Słowianie), na terenie bratysławskiego zamku Mannová, Eva Krekovičová, AEPress, 2005), wersyjnego wizerunku za pomocą historyzu-
postawiono zaś pomnik wielkomorawskiego które zawiera szereg znakomitych „demityza- jącego ornamentu z karraryjskiego marmuru.
władcy Świętopełka (IX w.). Obie sprawy wzbu- cyjnych” tekstów i które zyskało wyjątkowy O poczuwaniu się do tożsamości potomków
dziły liczne kontrowersje, szczególnie w gronie rozgłos w skali kraju. Austro-Węgier nie ma jednak mowy: nadal zbyt
historyków – tym bardziej, że autorem rzeźby żywe jest stworzone przez Vladimíra Mináča
jeźdźca był prominentny rzeźbiarz minionego Równocześnie we współczesnej Bratysławie wyobrażenie o Słowakach jako o „potomkach
reżimu. Dodajmy, że za obiema inicjatywami toczy się jeszcze jeden pomnikowy spór, zwią- pasterzy owiec”. Teoria mówiąca o tym, że
stoi obecnie najsilniejsza i najpopularniejsza zany z próbą częściowego odnowienia rzeźby Słowacy nie posiadali w ciągu swojej historii
partia polityczna Słowacji, która obficie czerpie Marii Teresy, zniszczonej w roku 1920. Inicja- elit, doskonale wpisywała się w marksistowską,
z postkomunistycznego sentymentu i konse- tywie tej sprzeciwiło się spore grono artystów klasową wizję dziejów.
kwentnie realizuje znany schemat: z komuni- – chodzi o replikę, jednak z jeszcze większym
stycznych internacjonalistów kapitalistyczni sprzeciwem spotkała się propozycja umiej- Tożsamość polityczna, przeciwnie, należy na
nacjonaliści. Nienacjonalistyczna część społe- scowienia rzeźby – zakładająca konieczność Słowacji do najsilniejszych. Określa się ona
autoportret 1 [36] 2012 | 60

4. w dużej mierze poprzez stosunek do ważnych osiągnęło nieprawdopodobne rozmiary, co na że jako świeżo upieczeni kapitaliści zdziera-
wydarzeń XX wieku, takich jak Pierwsza Repu- chrześcijańskiej Słowacji odczuwane było szcze- li skórę ze swoich pracowników. Choć sam
blika Słowacka, słowackie powstanie narodowe, gólnie boleśnie (do przynależności do Kościoła Kościół nie uzyskał bezpośredniego wpływu
reżim komunistyczny 1948–1989 oraz, już mniej rzymskokatolickiego przyznaje się tu około 70% na politykę, większość polityków starała się
ważny, rozpad Czechosłowacji. Tożsamość ta mieszkańców). W roku 1989 sektor prywatny, jednak mieć z nim przyjazne stosunki, a słowo
odznacza się długim trwaniem, przekazywana włącznie z drobną przedsiębiorczością, był „chrześcijański” stało się prawie nieodzowne
jest w rodzinach i zmienia się bardzo powoli. Ba- przetrzebiony, dlatego odzyskane wolności oby- w nazwach partii politycznych; zadeklarowani
dania socjologa Vladimíra Krivego wykazują na watelskie stworzyły pole dla całkiem nowych ateiści poprzedniego reżimu stali się posłusz-
przykład liczne zbieżności pomiędzy preferen- zawodów (drobny przemysłowiec, przedsiębior- nymi dziećmi Kościoła. Jedno jednak niewąt-
cjami wyborców stronnictwa ludowego Hlinki ca). Zmiany przyniosły także ożywienie życia pliwie się zmieniło: tożsamość wyznaniowa.
(1925−1945) oraz zwolenników Mečiarovskiego religijnego. Wśród najważniejszych i najbogat- Kiedyś Słowacja była wyznaniowo podzielona
ruchu na rzecz demokratycznej Słowacji (1991−). szych przedsiębiorców są wciąż przedstawiciele na katolików i ewangelików (ewentualnie ży-
minionego, antykapitalistycznego reżimu oraz dów), dziś ten tożsamościowo kluczowy model,
W komunistycznej Słowacji kolektywizacja go- ich krewni. Sam znam niemało takich, którzy obowiązujący przecież do połowy XX wieku,
spodarstw rolnych miała ogólnokrajowy zasięg; w przeszłości zrobili karierę, wygłaszając na należy do przeszłości. Powodzeniem u garstki
nie objęła jedynie tych najbardziej zapadłych spotkaniach młodzieżowych referaty o zgniłym zwolenników, szczególnie w gronie rusofilów,
i z reguły najmniej żyznych. Również prześla- społeczeństwie kapitalistycznym opartym na cieszy się wreszcie tożsamość panslawistyczna,
dowanie wierzących i przedstawicieli kościoła wyzysku, a zaraz po rewolucji zasłynęli tym, popularna szczególnie w XIX wieku – choć
autoportret 1 [36] 2012 | 61

5. jej oddziaływanie jest już raczej marginalne. stosunku większości elit kulturalnych do młodego twie; gospodarczy sukces przyczynił się nie
Grupa ta, wyznająca koncepcję „wzajemnie państwa, zeszła ze sceny politycznej. Stracone tylko do wzrostu narodowej świadomości
opłacalnej” współpracy z Rosją, ujawnia się, lata udało się odrobić, kraj zintegrował się w pełni Słowaków, lecz także do ich silniejszego utoż-
ilekroć toczą się dyskusje dotyczące słowiań- z wszystkimi zachodnimi strukturami, Słowacy samienia się z własnym krajem. Kryzys go-
skiego świata: wojny na Bałkanach albo uzna- stali się zagorzałymi eurofilami i przyjęli wspólną spodarczy może jednak zmienić ową słowac-
nia niepodległości Kosowa. europejską walutę jako drugi po Słowenii kraj ko-eurofilską tożsamość. Jesienią 2011 roku
postkomunistyczny. Potwierdziła się teoria, że do rząd słowacki rozpadł się właśnie podczas gło-
W latach 90. Słowacja znalazła się w między- największych zwolenników integracji z Europą sowania o EFSF (Europejskim Instrumencie
narodowej izolacji i była stopniowo wyłączana należą państwa, których mieszkańcy nie mają Stabilności Finansowej), mającym decydować
z (zachodnich) procesów integracyjnych (członko- zbyt dużego zaufania do własnej reprezentacji o tym, jak pomóc zadłużonym krajom UE.
stwo w NATO, UE). „Chwilowo na mapie Europy politycznej. Powodem pewnej frustracji może być Głosowanie to wiązało się z wotum zaufania
jest czarna dziura, która nazywa się Słowacja” fakt, iż „spełnione” członkostwo w renomowanych dla ekipy rządzącej. Obecnie badania opinii
– tak charakteryzowała ten stan amerykańska instytucjach międzynarodowych osiągnęliśmy publicznej wykazują wzrost popularności
minister spraw zagranicznych Madeleine Albri- wówczas, gdy instytucje te stanęły u progu kryzy- populistycznej opcji antyeuropejskiej, co jest
ght. Dopiero wybory roku 1998 zmieniły sytuację. su (UE, euro i na swój sposób także NATO). stosunkowo nowym zjawiskiem.
Ekipa założycieli państwa, której skład był jedną
z głównych przyczyn początkowej niechęci, albo Pierwsze prognozy po powstaniu samodziel- W tym kontekście ciekawe jest porównanie
w najlepszym razie: niezbyt entuzjastycznego nego państwa mówiły o prędkim bankruc- sytuacji Słowacji z tą obserwowaną w Republice
autoportret 1 [36] 2012 | 62

6. Czeskiej. Po powstaniu Czechosłowacji (1918) tylko sztandarowym programem popularnej laureata nagrody Nobla, obecność słowackich
jednym z podstawowych napięć wewnętrznych głowy państwa, ale mogą też liczyć na szerokie gwiazd sztuki czy sportu w czołówce światowej
był kontrast między wówczas liberalnymi, zseku- grono zwolenników i wsparcie. Inaczej dzieje się jest znikoma, ani jeden spośród słowackich
laryzowanymi, uprzemysłowionymi i moderni- na Słowacji: podczas pierwszych dwóch kaden- uniwersytetów nie znalazł się na liście TOP
stycznymi Czechami a rolniczą, konserwatywną cji Dzurindy dokonała ona mnóstwa reform, 500. Stąd wypływa poczucie (i kompleks)
i chrześcijańską Słowacją. Napięcie to naznaczy- których tempo chyba przerosło nieco mentalne niższości wciąż nieznanej i nieuznawanej
ło cały okres pierwszej Republiki Czechosłowac- możliwości jej mieszkańców, lecz które pozwoliły Słowacji, którą trudno znaleźć na mapie świa-
kiej – okres, który oznaczał dla Słowacji ogromny uczynić ze Słowacji jeden z najbardziej postępo- ta. Paradoksalnie największą wartością, jaką
skok w rozwoju, co doskonale ukazuje wystawa wych krajów Europy Środkowej – kraj, za którym udało się Słowacji osiągnąć, jest to, że istnieje,
Nové Slovensko prezentowana obecnie w Słowac- zachodni sąsiad ledwie nadąża z reformami. że wytrzymała wszystkie próby asymilacji
kiej Galerii Narodowej. W trzecim tysiącleciu Młodszy brat dorósł i starszy często zwraca się i że pod koniec XX wieku zdobyła się nawet
sytuacja się jakby odwróciła. Czechy stają się jed- doń chociażby po to, by poszukać inspiracji. na własne, samodzielne państwo. Pozostaje
nym z najbardziej konserwatywnych (choć w dal- Droga prowadząca przez Pragę – przez długie lata pytanie, czy słowacka tożsamość jest w ogóle
szym ciągu laickich) krajów Europy. Niechęć do jedyna wiodąca do świata – stała się teraz już przedmiotem refleksji dla pokolenia tych
Brukseli i jej (oraz innych międzynarodowych) tylko jedną z wielu. młodych Słowaczek i Słowaków, którzy po roku
instytucji, do wspólnej waluty, międzynarodowej 1989 rozjechali się po świecie.
agendy (od globalnego ocieplenia aż po zakaz Słowacki wkład we współczesną kulturę
palenia i równouprawnienie płci) stały się nie jest ubogi. Nie ma ani jednego słowackiego tłumaczenie ze słowackiego: emiliano ranocchi
autoportret 1 [36] 2012 | 63