Materiał przygotowany w ramach XXI Małopolskich Dni Dziedzictwa Kulturowego (2019).

1. Plansze powstały w ramach
XXI Małopolskich Dni
Dziedzictwa Kulturowego.
Z dreszczykiem
Opracowanie tekstów i koncepcja wystawy: Paulina Kasprzycka
Opracowanie graficzne: Maciej Grochot | Korekta: Ewelina Korostyńska
Materiały źródłowe: R. Monita, A. Skorupa, Niedzica. Kościół św. Bartłomieja,
Kraków 2013; Studia z dziejów kościoła św. Bartłomieja Apostoła w Niedzicy,
red. ks. Z. Kliś, Kraków 2006.
dnidziedzictwa.plOrganizator:
Parafia
pw. św. Bartłomieja
Apostoła w Niedzicy
Gospodarz: Współorganizator: Partnerzy:
Kościół
u stóp zamku
Kościół pw. św. Bartłomieja w Niedzicy, międzywojnie.
NARODOWE ARCHIWUM CYFROWE

2. poniżej
Widok na Dolinę Dunajca w okolicy
Niedzicy w latach 20. XX w.,
fot. K. Skorupka
POLONA, DOMENA PUBLICZNA
po lewej
Mapa regionu Spisza, stan z 1913 r.
Štátny archív v Levoči
na dole, po lewej
Zamek w Niedzicy, litografia Józefa
Szalaya, za: Album szczawnickie,
czyli nadbrzeża górnego Dunajca
w dwudziestu czterech widokach
rysowane z natury, z. 1–6, Kraków 1858
POLONA, DOMENA PUBLICZNa
Najczęstszym skojarzeniem związanym z Niedzicą jest z pew-
nością zamek. Dawna naddunajska warownia strzegąca wę-
giersko-polskiego pogranicza stanowi dziś bardzo popularne
miejsce turystycznych wycieczek. W przeszłości twierdza na-
leżąca do Królestwa Węgierskiego panowała nad Spiszem, bo-
wiem na Dunajcu przebiegała granica, która oddzielała go od
Polski.
Wzmianka o Niedzicy, lokowanej na prawie niemieckim, w do-
kumentach pojawiła się po raz pierwszy w 1320 roku. Od po-
czątku XIV wieku aż do 1920 roku tereny Górnego Spisza znaj-
dowały się pod panowaniem węgierskim. Sytuacja terytorialna
uległa zmianie 28 lipca 1920 roku, gdy w wyniku decyzji Rady
Ambasadorów na nowo wytyczono granice, przyłączając do
Polski 14 spiskich wsi.

3. Historia wsi położonej u stóp zamku niemal od
początku wiąże się z gotyckim kościołem pw. św.
Bartłomieja – choć świątynia pozostaje w cieniu
zamku, kryje w swym wnętrzu niezwykłe skarby
sztuki.
Budowa kościoła pw. św. Bartłomieja Aposto-
ła związana jest z lokacją wsi i funkcjonowa-
niem pobliskiego zamku Dunajec. Badacze nie
Fragment wsi Niedzica z kościołem pw. św. Bartłomieja, międzywojnie.
NARODOWE ARCHIWUM cyfrowe
są zgodni co do pierwotnego wyglądu świątyni
(murowana czy drewniana), osoby jej fundato-
ra i dokładnej daty budowy. Przyjmuje się, że
obecny kościół powstał w pierwszej połowie XIV
wieku i że ufundował go węgierski ród Berze-
viczych. Ze źródeł pisanych wiadomo tylko, że
w 1326 roku Kokosz Berzeviczy przekazał kościół
pod patronat kartuzów z pobliskiego Czerwone-
go Klasztoru. Opieka kartuzji utrzymała się aż do
1563 roku, czyli do czasu jej zniesienia. W 1501
roku dokonano ponownej konsekracji kościoła,
prawdopodobnie miało to związek z jego wcze-
śniejszym przejęciem przez husytów.

4. u góry
Prezbiterium kościoła św. Bartłomieja w Niedzicy, fot. K. Schubert, MIK 2018 ©
PO LEWEJ
Prospekt organowy pochodzący z drugiej połowy XVII w. w kościele
św. Bartłomieja w Niedzicy, fot. K. Schubert, MIK 2018 ©
Po 1563 roku za sprawą rodziny Horwathów z Palocsy w kościołach na-
leżących do dóbr zamku w Niedzicy zagościł obrządek luterański. Jego
głównym propagatorem był obecny na zamku od 1584 Jerzy Horwath.
Taki stan rzeczy utrzymywał się w Niedzicy do 1640 roku. Przez kolejne
stulecia, aż do 1921 roku jurysdykcję kościelną nad parafią w Niedzicy
sprawowała prepozytura spiska (zamieniona w 1776 roku w biskup-
stwo spiskie).
Kiedy 1920 roku sytuacja terytorialna uległa zmianie, od 1921 roku
parafia w Niedzicy znalazła się pod opieką ówczesnego ordynariusza
krakowskiego – biskupa Adama Sapiehy. W skład archidiecezji krakow-
skiej weszła kilka lat później i należy do niej (z przerwą podczas II woj-
ny światowej) do dziś.

5. Wyraźne zmiany w bryle kościół zawdzięcza
ks. Michałowi Lorencsowi, który był proboszczem
niedzickiej parafii w latach 1725–1752. Przebudo-
wano wówczas zakrystię i dobudowano przedsio-
nek od południa, a w 1745 proboszcz ufundował
budowę kaplicy Matki Boskiej Bolesnej.
Obecny drewniany ołtarz główny pochodzi z 1771
roku, a jego nastawa z ok. 1750. W jego centralnym
miejscu znajduje się wizerunek św. Bartłomieja
Apostoła. Całość ołtarza ozdobiona jest wieloma
figurami i głowami Aniołów. Jeden z nich dzierży
w ręku ludzką skórę – atrybut patrona kościoła.
Wśród postaci przedstawionych na ołtarzu zoba-
czymy także figury św. Stefana, św. Władysława,
św. Piotra i św. Pawła.
Ołtarz główny i ołtarz na ścianie północnej w kościele
św. Bartłomieja w Niedzicy. W ołtarzu bocznym z lat 1770–1773
znajdują się obrazy Świętej Rodziny i rzeźby św. Katarzyny,
św. Doroty oraz postacie królów węgierskich św. Stefana
i Władysława. Podstawę nastawy ołtarzowej stanowi
trumienka z figurą św. Jana Nepomucena,
fot. K. Schubert, MIK 2018 ©

6. Dobudowana do północnej ściany ko-
ścioła kaplica mieści w swym wnętrzu
rokokowy ołtarz ufundowany przez ks.
Szymona Gorelowicza, proboszcza w la-
tach 60. XVIII wieku. W centralnym miej-
scu ołtarza znajduje się XVIII-wieczna
Pieta, rzeźba przeniesiona tu w II poł. XIX
wieku z zewnętrznej kaplicy. Pierwotnie
w ołtarzu umieszczona była gotycka figu-
ra ­Matki Boskiej trzymającej ciało Chry-
stusa – otoczona szczególnym kultem
i uznawana przez wiernych za cudowną,
nie ­dotrwała jednak do naszych czasów.
O pozostałych elementach wyposażenia
nawy głównej tak pisał historyk sztuki
Tadeusz Chrzanowski: boczne ołtarze,
ambona i finezyjna belka tęczowa stano-
wią jedność powiązaną nie tylko optycz-
nie, ale i konstrukcyjnie poprzez kolumny
stanowiące podporę belki tęczowej, jak
i strukturę retabulów ołtarzowych [deko-
racji ołtarzy]. Ten spójny wystrój powstał
w latach 1764–1794, gdy proboszczem
niedzickiej parafii był wspomniany już
ks. Szymon Gorelowicz.
powyżej
Widok na ścianę północną, wejście do
kaplicy bocznej i prezbiterium kościoła
pw. św. Bartłomieja w Niedzicy,
fot. K. Schubert, MIK 2018 ©
po lewej
Niedzicka Pieta w ołtarzu bocznej kaplicy
pw. Matki Bożej Bolesnej w kościele w Niedzicy,
fot. R. Monita (Astraia) ©

7. Wnętrze kościoła św. Bartłomieja w Niedzicy pokrywają ma-
lowidła, rysunki i inskrypcje pochodzące z różnych epok hi-
storycznych. Podczas prac konserwatorskich, prowadzonych
tu od 1984 do 2003 roku, dokonano wielu cennych odkryć,
dzięki którym wnętrze odzyskało spójny barokowy wygląd.
Najstarsze odsłonięte w prezbiterium malowidła datowane
są na lata 1370–1380: Veraikon (wizerunek twarzy Chrystusa
pozostawiony na chuście św. Weroniki) i zacheuszek (znak
dedykacyjny umieszczany na ścianie podczas konsekracji
kościoła). Z końca XIV wieku pochodzi także narysowany wę-
glem drzewnym szkic Ukrzyżowania. Kolejne cenne przed-
stawienia z pierwszej ćwierci XV wieku to rozległa scena
Ukrzyżowania z narzędziami Męki Pańskiej i tzw. Tron Łaski,
czyli tronujący Bóg Ojciec, trzymający ukrzyżowanego Syna.
Kolejne wyraźne zmiany w bryle kościoła dokonały się na
początku XIX wieku. W 1895 roku Niedzicę nawiedził pożar.
Zniszczeniu uległy m.in. dach i wieża kościoła, więc przebu-
dowa była nieunikniona. W 1904 roku proboszczem parafii
został ks. Juliusz Racz i zarządził modernizację. Odbudowa-
no wówczas wieżę, dobudowano kruchtę od strony zachod-
niej, a także dokonano zmian w samym wystroju świątyni.
Podczas prac badawczych i konserwatorskich prowadzonych
w drugiej połowie XX wieku przywrócono spójny wystrój, wy-
dobywając spod grubej warstwy tynku partie malowideł, któ-
re doskonale pokazują historyczne i artystyczne przemiany
wnętrza tej niedzickiej świątyni.
„Ukrzyżowan i umarł”
– jedna z łacińskich
inskrypcji we wnętrzu
kościoła św. Bartłomieja
w Niedzicy,
fot. K. Schubert,
MIK 2018 ©
Fragmenty malowideł i inskrypcja po
łacinie z ósmym przykazaniem z 1501 r. na
ścianie północnej nawy oraz kościół pw. św.
Bartłomieja w Niedzicy, widok od strony
prezbiterium, fot. K. Schubert, MIK 2018 ©

8. Chrześcijańskie kościoły pełne są przedstawień świętych i tylko dzięki
przypisanym im atrybutom możemy ich identyfikować. Zdobiące wnę-
trza świątyń barwne sceny z ich życia i śmierci stanowią często fascynu-
jącą opowieść o historii chrześcijaństwa i o czasach, w których przy-
szło im żyć. Świętym, który w niedzickiej świątyni odgrywa szczególną
rolę, jest św. Bartłomiej Apostoł – patron kościoła od początków jego
istnienia.
Sama Biblia nie dostarcza nam zbyt wielu informacji na jego temat.
Stosunkowo niewiele mówi o nim także tradycja chrześcijańska. Ten
apostoł pozostał nieco w cieniu innych, bo nie został skrupulatnie opi-
sany w Biblii. Najbardziej wyczerpujący materiał wnoszą tylko apokryfy
Święty Bartłomiej Apostoł
z atrybutami: nożem i odartą
skórą, Matteo di Giovanni,
przed 1480, Muzeum Sztuk
Pięknych w Budapeszcie
(Szépmûvészeti Múzeum),
Wikipedia, DOMENA PUBLICZNA
Sceny męczeństwa św.
Bartłomieja z Legendarium
andegaweńskiego,
ok. 1330–1340,
The Morgan Library &
Museum w Nowym Jorku.
Wikimedia Commons,
DOMENA PUBLICZNA
towarzyszące Nowemu Testamentowi. Dzięki nim wiadomo, że mógł
nosić imię Natanael syn Tolmaja. Znajdują się w nich także opisy jego
wyglądu i męczeńskich śmierci – a wersji było kilka. Bartłomiej miał
głosić Ewangelię w Armenii, gdzie pokusił się o nawrócenie brata kró-
lewskiego. Za ten czyn na rozkaz króla Armenii został uwięziony i stra-
cony. Źródła różnie stanowią o okolicznościach jego śmierci. Niektóre
podają, że został ukrzyżowany, inne – że ścięto mu głowę, obito kijami,
utopiono w morzu, a jeszcze inne, że został żywcem obdarty ze skóry.
W tradycji zachodniej to właśnie ten ostatni, najokrutniejszy sposób
męczeństwa stał się motywem przewodnim ikonograficznej opowieści
o Bartłomieju Apostole.

9. Najstarszym i zarazem najcenniejszym elementem
wystroju niedzickiego kościoła jest fragment
gotyckiego tryptyku, który kiedyś pełnił funkcję ołtarza
głównego. Zachowała się tylko jego część (fragment
środkowej deski i prawe skrzydło), niewielki element
centralnej deski znajduje się w Węgierskiej Galerii
Narodowej w Budapeszcie. Lewe skrzydło i kolejny
kawałek deski środkowej zaginęły. Próby rekonstrukcji
tryptyku dokonane przez historyków sztuki pokazały
jednak skalę całej struktury kwater i potwierdziły,
że był na tym terenie obiektem wyjątkowym.
Zachowane fragmenty przedstawiają sceny
męczeństwa Bartłomieja opisane w Złotej legendzie
dominikanina Jakuba de Voragine. Ta średniowieczna
księga stała się jednym z najpopularniejszych źródeł
literackich żywotów świętych, dając inspirację
i punkt odniesienia do wizualnych przedstawień ich
hagiografii. W niedzickim tryptyku zobaczymy zarówno
wizerunek samego świętego, jak i sceny z jego życia
i męczeństwa. Nie wiadomo jednak, co znajdowało się
na zaginionym skrzydle tryptyku. Badacze uważają, że
były to sceny z życia Bartłomieja, zgodnie z programem
ikonograficznym ołtarza.
powyżej
Scena Modlitwy w Ogrójcu z zachowanego
prawego skrzydła tryptyku w kościele św.
Bartłomieja w Niedzicy. Obecnie stanowi
nieeksponowany „rewers” tryptyku, 1930.
POLONA, DOMENA PUBLICZNA
1 Rysunek rekonstrukcji odsłony uroczystej tryptyku w Niedzicy,
J. Gadomski, za: Studia z dziejów kościoła św. Bartłomieja Apostoła
w Niedzicy, red. ks. Z. Kliś, Kraków 2006
2 Rekonstrukcja środkowej tablicy tryptyku z kościoła w Niedzicy,
za: M. Csánky, A szepesi és sárosi táblaképfestészet 1460-ig,
Budapest 1938
3 Fragment deski tryptyku z kościoła w Niedzicy. Scena obdzierania
św. Bartłomieja ze skóry. Obiekt znajduje się w Węgierskiej Galerii
Narodowej w Budapeszcie, za: M. Csánky, A szepesi és sárosi
táblaképfestészet 1460-ig, Budapest 1938
1
2
3

10. Fragment zachowanego
tryptyku w kościele św.
Bartłomieja w Niedzicy.
Kolejne kwatery tryptyku
przedstawiają sceny
z działalności św. Bartłomieja:
uzdrowienie córki króla
Armenii Polemiusza,
wypędzenie diabła ze
świątyni, chrzest króla
Polemiusza i jego dworu,
pojmanie św. Bartłomieja
na rozkaz królewskiego brata
– Astiagesa, oraz dwie sceny
męczeństwa św. Bartłomieja.
Ostatnia kwatera
przedstawia naturalnej
wielkości postać świętego
z jego atrybutem – nożem,
fot. R. Monita (Astraia) ©