KOŚCIÓŁ PW. ŚW. BARTŁOMIEJA W NIEDZICY "Kościół u stóp zamku" (wystawa)

KOŚCIÓŁ PW. ŚW. BARTŁOMIEJA W NIEDZICY "Kościół u stóp zamku" (wystawa)
Plansze powstały w ramach XXI Małopolskich Dni Dziedzictwa Kulturowego. Z dreszczykiem Opracowanie tekstów i koncepcja wystawy: Paulina Kasprzycka Opracowanie graficzne: Maciej Grochot | Korekta: Ewelina Korostyńska Materiały źródłowe: R. Monita, A. Skorupa, Niedzica. Kościół św. Bartłomieja, Kraków 2013; Studia z dziejów kościoła św. Bartłomieja Apostoła w Niedzicy, red. ks. Z. Kliś, Kraków 2006. dnidziedzictwa.plOrganizator: Parafia pw. św. Bartłomieja Apostoła w Niedzicy Gospodarz: Współorganizator: Partnerzy: Kościół u stóp zamku Kościół pw. św. Bartłomieja w Niedzicy, międzywojnie. NARODOWE ARCHIWUM CYFROWE
poniżej Widok na Dolinę Dunajca w okolicy Niedzicy w latach 20. XX w., fot. K. Skorupka POLONA, DOMENA PUBLICZNA po lewej Mapa regionu Spisza, stan z 1913 r. Štátny archív v Levoči na dole, po lewej Zamek w Niedzicy, litografia Józefa Szalaya, za: Album szczawnickie, czyli nadbrzeża górnego Dunajca w dwudziestu czterech widokach rysowane z natury, z. 1–6, Kraków 1858 POLONA, DOMENA PUBLICZNa Najczęstszym skojarzeniem związanym z Niedzicą jest z pew- nością zamek. Dawna naddunajska warownia strzegąca wę- giersko-polskiego pogranicza stanowi dziś bardzo popularne miejsce turystycznych wycieczek. W przeszłości twierdza na- leżąca do Królestwa Węgierskiego panowała nad Spiszem, bo- wiem na Dunajcu przebiegała granica, która oddzielała go od Polski. Wzmianka o Niedzicy, lokowanej na prawie niemieckim, w do- kumentach pojawiła się po raz pierwszy w 1320 roku. Od po- czątku XIV wieku aż do 1920 roku tereny Górnego Spisza znaj- dowały się pod panowaniem węgierskim. Sytuacja terytorialna uległa zmianie 28 lipca 1920 roku, gdy w wyniku decyzji Rady Ambasadorów na nowo wytyczono granice, przyłączając do Polski 14 spiskich wsi.
Historia wsi położonej u stóp zamku niemal od początku wiąże się z gotyckim kościołem pw. św. Bartłomieja – choć świątynia pozostaje w cieniu zamku, kryje w swym wnętrzu niezwykłe skarby sztuki. Budowa kościoła pw. św. Bartłomieja Aposto- ła związana jest z lokacją wsi i funkcjonowa- niem pobliskiego zamku Dunajec. Badacze nie Fragment wsi Niedzica z kościołem pw. św. Bartłomieja, międzywojnie. NARODOWE ARCHIWUM cyfrowe są zgodni co do pierwotnego wyglądu świątyni (murowana czy drewniana), osoby jej fundato- ra i dokładnej daty budowy. Przyjmuje się, że obecny kościół powstał w pierwszej połowie XIV wieku i że ufundował go węgierski ród Berze- viczych. Ze źródeł pisanych wiadomo tylko, że w 1326 roku Kokosz Berzeviczy przekazał kościół pod patronat kartuzów z pobliskiego Czerwone- go Klasztoru. Opieka kartuzji utrzymała się aż do 1563 roku, czyli do czasu jej zniesienia. W 1501 roku dokonano ponownej konsekracji kościoła, prawdopodobnie miało to związek z jego wcze- śniejszym przejęciem przez husytów.
u góry Prezbiterium kościoła św. Bartłomieja w Niedzicy, fot. K. Schubert, MIK 2018 © PO LEWEJ Prospekt organowy pochodzący z drugiej połowy XVII w. w kościele św. Bartłomieja w Niedzicy, fot. K. Schubert, MIK 2018 © Po 1563 roku za sprawą rodziny Horwathów z Palocsy w kościołach na- leżących do dóbr zamku w Niedzicy zagościł obrządek luterański. Jego głównym propagatorem był obecny na zamku od 1584 Jerzy Horwath. Taki stan rzeczy utrzymywał się w Niedzicy do 1640 roku. Przez kolejne stulecia, aż do 1921 roku jurysdykcję kościelną nad parafią w Niedzicy sprawowała prepozytura spiska (zamieniona w 1776 roku w biskup- stwo spiskie). Kiedy 1920 roku sytuacja terytorialna uległa zmianie, od 1921 roku parafia w Niedzicy znalazła się pod opieką ówczesnego ordynariusza krakowskiego – biskupa Adama Sapiehy. W skład archidiecezji krakow- skiej weszła kilka lat później i należy do niej (z przerwą podczas II woj- ny światowej) do dziś.
Wyraźne zmiany w bryle kościół zawdzięcza ks. Michałowi Lorencsowi, który był proboszczem niedzickiej parafii w latach 1725–1752. Przebudo- wano wówczas zakrystię i dobudowano przedsio- nek od południa, a w 1745 proboszcz ufundował budowę kaplicy Matki Boskiej Bolesnej. Obecny drewniany ołtarz główny pochodzi z 1771 roku, a jego nastawa z ok. 1750. W jego centralnym miejscu znajduje się wizerunek św. Bartłomieja Apostoła. Całość ołtarza ozdobiona jest wieloma figurami i głowami Aniołów. Jeden z nich dzierży w ręku ludzką skórę – atrybut patrona kościoła. Wśród postaci przedstawionych na ołtarzu zobaczymy także figury św. Stefana, św. Władysława, św. Piotra i św. Pawła. Ołtarz główny i ołtarz na ścianie północnej w kościele św. Bartłomieja w Niedzicy. W ołtarzu bocznym z lat 1770–1773 znajdują się obrazy Świętej Rodziny i rzeźby św. Katarzyny, św. Doroty oraz postacie królów węgierskich św. Stefana i Władysława. Podstawę nastawy ołtarzowej stanowi trumienka z figurą św. Jana Nepomucena, fot. K. Schubert, MIK 2018 ©
Dobudowana do północnej ściany ko- ścioła kaplica mieści w swym wnętrzu rokokowy ołtarz ufundowany przez ks. Szymona Gorelowicza, proboszcza w latach 60. XVIII wieku. W centralnym miejscu ołtarza znajduje się XVIII-wieczna Pieta, rzeźba przeniesiona tu w II poł. XIX wieku z zewnętrznej kaplicy. Pierwotnie w ołtarzu umieszczona była gotycka figu- ra Matki Boskiej trzymającej ciało Chry- stusa – otoczona szczególnym kultem i uznawana przez wiernych za cudowną, nie dotrwała jednak do naszych czasów. O pozostałych elementach wyposażenia nawy głównej tak pisał historyk sztuki Tadeusz Chrzanowski: boczne ołtarze, ambona i finezyjna belka tęczowa stano- wią jedność powiązaną nie tylko optycz- nie, ale i konstrukcyjnie poprzez kolumny stanowiące podporę belki tęczowej, jak i strukturę retabulów ołtarzowych [deko- racji ołtarzy]. Ten spójny wystrój powstał w latach 1764–1794, gdy proboszczem niedzickiej parafii był wspomniany już ks. Szymon Gorelowicz. powyżej Widok na ścianę północną, wejście do kaplicy bocznej i prezbiterium kościoła pw. św. Bartłomieja w Niedzicy, fot. K. Schubert, MIK 2018 © po lewej Niedzicka Pieta w ołtarzu bocznej kaplicy pw. Matki Bożej Bolesnej w kościele w Niedzicy, fot. R. Monita (Astraia) ©
Wnętrze kościoła św. Bartłomieja w Niedzicy pokrywają ma- lowidła, rysunki i inskrypcje pochodzące z różnych epok hi- storycznych. Podczas prac konserwatorskich, prowadzonych tu od 1984 do 2003 roku, dokonano wielu cennych odkryć, dzięki którym wnętrze odzyskało spójny barokowy wygląd. Najstarsze odsłonięte w prezbiterium malowidła datowane są na lata 1370–1380: Veraikon (wizerunek twarzy Chrystusa pozostawiony na chuście św. Weroniki) i zacheuszek (znak dedykacyjny umieszczany na ścianie podczas konsekracji kościoła). Z końca XIV wieku pochodzi także narysowany wę- glem drzewnym szkic Ukrzyżowania. Kolejne cenne przed- stawienia z pierwszej ćwierci XV wieku to rozległa scena Ukrzyżowania z narzędziami Męki Pańskiej i tzw. Tron Łaski, czyli tronujący Bóg Ojciec, trzymający ukrzyżowanego Syna. Kolejne wyraźne zmiany w bryle kościoła dokonały się na początku XIX wieku. W 1895 roku Niedzicę nawiedził pożar. Zniszczeniu uległy m.in. dach i wieża kościoła, więc przebu- dowa była nieunikniona. W 1904 roku proboszczem parafii został ks. Juliusz Racz i zarządził modernizację. Odbudowa- no wówczas wieżę, dobudowano kruchtę od strony zachodniej, a także dokonano zmian w samym wystroju świątyni. Podczas prac badawczych i konserwatorskich prowadzonych w drugiej połowie XX wieku przywrócono spójny wystrój, wy- dobywając spod grubej warstwy tynku partie malowideł, któ- re doskonale pokazują historyczne i artystyczne przemiany wnętrza tej niedzickiej świątyni. „Ukrzyżowan i umarł” – jedna z łacińskich inskrypcji we wnętrzu kościoła św. Bartłomieja w Niedzicy, fot. K. Schubert, MIK 2018 © Fragmenty malowideł i inskrypcja po łacinie z ósmym przykazaniem z 1501 r. na ścianie północnej nawy oraz kościół pw. św. Bartłomieja w Niedzicy, widok od strony prezbiterium, fot. K. Schubert, MIK 2018 ©
Chrześcijańskie kościoły pełne są przedstawień świętych i tylko dzięki przypisanym im atrybutom możemy ich identyfikować. Zdobiące wnę- trza świątyń barwne sceny z ich życia i śmierci stanowią często fascynu- jącą opowieść o historii chrześcijaństwa i o czasach, w których przy- szło im żyć. Świętym, który w niedzickiej świątyni odgrywa szczególną rolę, jest św. Bartłomiej Apostoł – patron kościoła od początków jego istnienia. Sama Biblia nie dostarcza nam zbyt wielu informacji na jego temat. Stosunkowo niewiele mówi o nim także tradycja chrześcijańska. Ten apostoł pozostał nieco w cieniu innych, bo nie został skrupulatnie opi- sany w Biblii. Najbardziej wyczerpujący materiał wnoszą tylko apokryfy Święty Bartłomiej Apostoł z atrybutami: nożem i odartą skórą, Matteo di Giovanni, przed 1480, Muzeum Sztuk Pięknych w Budapeszcie (Szépmûvészeti Múzeum), Wikipedia, DOMENA PUBLICZNA Sceny męczeństwa św. Bartłomieja z Legendarium andegaweńskiego, ok. 1330–1340, The Morgan Library & Museum w Nowym Jorku. Wikimedia Commons, DOMENA PUBLICZNA towarzyszące Nowemu Testamentowi. Dzięki nim wiadomo, że mógł nosić imię Natanael syn Tolmaja. Znajdują się w nich także opisy jego wyglądu i męczeńskich śmierci – a wersji było kilka. Bartłomiej miał głosić Ewangelię w Armenii, gdzie pokusił się o nawrócenie brata kró- lewskiego. Za ten czyn na rozkaz króla Armenii został uwięziony i stra- cony. Źródła różnie stanowią o okolicznościach jego śmierci. Niektóre podają, że został ukrzyżowany, inne – że ścięto mu głowę, obito kijami, utopiono w morzu, a jeszcze inne, że został żywcem obdarty ze skóry. W tradycji zachodniej to właśnie ten ostatni, najokrutniejszy sposób męczeństwa stał się motywem przewodnim ikonograficznej opowieści o Bartłomieju Apostole.
Najstarszym i zarazem najcenniejszym elementem wystroju niedzickiego kościoła jest fragment gotyckiego tryptyku, który kiedyś pełnił funkcję ołtarza głównego. Zachowała się tylko jego część (fragment środkowej deski i prawe skrzydło), niewielki element centralnej deski znajduje się w Węgierskiej Galerii Narodowej w Budapeszcie. Lewe skrzydło i kolejny kawałek deski środkowej zaginęły. Próby rekonstrukcji tryptyku dokonane przez historyków sztuki pokazały jednak skalę całej struktury kwater i potwierdziły, że był na tym terenie obiektem wyjątkowym. Zachowane fragmenty przedstawiają sceny męczeństwa Bartłomieja opisane w Złotej legendzie dominikanina Jakuba de Voragine. Ta średniowieczna księga stała się jednym z najpopularniejszych źródeł literackich żywotów świętych, dając inspirację i punkt odniesienia do wizualnych przedstawień ich hagiografii. W niedzickim tryptyku zobaczymy zarówno wizerunek samego świętego, jak i sceny z jego życia i męczeństwa. Nie wiadomo jednak, co znajdowało się na zaginionym skrzydle tryptyku. Badacze uważają, że były to sceny z życia Bartłomieja, zgodnie z programem ikonograficznym ołtarza. powyżej Scena Modlitwy w Ogrójcu z zachowanego prawego skrzydła tryptyku w kościele św. Bartłomieja w Niedzicy. Obecnie stanowi nieeksponowany „rewers” tryptyku, 1930. POLONA, DOMENA PUBLICZNA 1 Rysunek rekonstrukcji odsłony uroczystej tryptyku w Niedzicy, J. Gadomski, za: Studia z dziejów kościoła św. Bartłomieja Apostoła w Niedzicy, red. ks. Z. Kliś, Kraków 2006 2 Rekonstrukcja środkowej tablicy tryptyku z kościoła w Niedzicy, za: M. Csánky, A szepesi és sárosi táblaképfestészet 1460-ig, Budapest 1938 3 Fragment deski tryptyku z kościoła w Niedzicy. Scena obdzierania św. Bartłomieja ze skóry. Obiekt znajduje się w Węgierskiej Galerii Narodowej w Budapeszcie, za: M. Csánky, A szepesi és sárosi táblaképfestészet 1460-ig, Budapest 1938 1 2 3
Fragment zachowanego tryptyku w kościele św. Bartłomieja w Niedzicy. Kolejne kwatery tryptyku przedstawiają sceny z działalności św. Bartłomieja: uzdrowienie córki króla Armenii Polemiusza, wypędzenie diabła ze świątyni, chrzest króla Polemiusza i jego dworu, pojmanie św. Bartłomieja na rozkaz królewskiego brata – Astiagesa, oraz dwie sceny męczeństwa św. Bartłomieja. Ostatnia kwatera przedstawia naturalnej wielkości postać świętego z jego atrybutem – nożem, fot. R. Monita (Astraia) ©

Check these out next

KOŚCIÓŁ PW. ŚW. BARTŁOMIEJA W NIEDZICY "Kościół u stóp zamku" (wystawa)

Recomendados

Más contenido relacionado

Presentaciones para ti(20)

Similar a KOŚCIÓŁ PW. ŚW. BARTŁOMIEJA W NIEDZICY "Kościół u stóp zamku" (wystawa)(18)

Más de Małopolski Instytut Kultury(20)

Último(20)

KOŚCIÓŁ PW. ŚW. BARTŁOMIEJA W NIEDZICY "Kościół u stóp zamku" (wystawa)