1. Michał Wiśniewski
po majątki na podole…
O
statnich dwieście lat to czas cymi ekonomicznie i kulturowo grupami zagrożeniem, w krótkim czasie przeistoczyła
afirmacji obrazu Polski jako społecznymi, w których kręgu narodził się się w narzędzie służące kolonizacji dzisiej-
niewinnej ofiary, której męczeń- i rozwinął polski nowoczesny nacjonalizm. szych terenów Ukrainy i Białorusi. Kiedy
stwo miało zaskarbić wolność Ten specyficzny dyskurs trwania w izolacji w XVII wieku na ziemiach Rzeczypospolitej
i odkupienie. W literaturze i sztukach tylko z pozoru posiadał jeden, skupiony na triumfowała kontrreformacja, dotychczaso-
wizualnych – chętnie przedstawiana jako podtrzymaniu własnej egzystencji, wymiar. wa militarna i ekonomiczna presja zyskała
Słowianka w kajdanach – alegoria Polski W polskiej kulturze, która tak chętnie była dodatkowy wymiar religijny, który uwypu-
łączyła w sobie perwersyjną seksualność utożsamiana z ideą ofiary spełnianej w imię klił poczucie wyjątkowości „przedmurza
z symboliką niezależności i tożsamości wolności, był obecny także przeciwny wek- chrześcijaństwa” oraz zespolił rodzimą
zdolnej do konstruowania własnej narracji. tor, wyrażany przez własną ekspansję na kulturę z Kościołem katolickim. Te silnie
Figura pełna sprzeczności i rozdwojenia: po- zewnątrz i kolonizację mniejszości zamiesz- zakorzenione tropy tożsamości określiły
bita, ale wciąż żywa; słaba, ale silna duchem; kujących rozległe terytorium przedrozbioro- kontekst narodzin nowoczesnego polskiego
kochanka, ale też piastunka utożsamiana wej Rzeczypospolitej. Siła tego imperatywu nacjonalizmu. Kiedy pod koniec XIX wieku
z Matką Boską – oto jeden z podstawowych nie straciła na znaczeniu nawet wtedy, gdy rodziły się także nacjonalizmy litewski
toposów narodowej kultury. Taki wizerunek państwo polskie formalnie nie istniało. i ukraiński, pomiędzy dwiema wizjami
stale powracał w rodzimej sztuce, po każdym Paradoksalnie, wizerunek ofiary zapatrzonej polskiej tożsamości zarysowała się dychoto-
zdławionym powstaniu pomagał nadać sens w przeszłość pomagał przyćmić i wyprzeć mia. Jej granice można zawrzeć w pytaniu
kolejnej traumie. z własnej świadomości dwuznaczną rolę, o treści, za pomocą których poddani presji
jaką polskie ziemiaństwo pełniło na Kresach. kolonizacyjnej Polacy potrafili wytłumaczyć
Ta mistyczna, idealna wizja już od XIX wie- własną „dziejową misję” oraz idącą z nią
ku była skupiona wokół idei obrony wspól- Ekspansja na wschód była wpisana w kształt w parze symboliczną i fizyczną przemoc. Re-
noty narodowej przed zewnętrzną koloni- kultury polskiej już od czasów późnego fleksja na ten temat dała o sobie znać w okre-
zacją. Naród utożsamiano w tym kontekście średniowiecza. Unia Polski i Litwy, zawarta sie międzywojennym. Zanim do tego doszło,
z arystokracją i ziemiaństwem, dominują- w XIV wieku w celu obrony przed wspólnym polska kultura, odwołując się do tradycji
autoportret 4 [29] 2009 | 48

2. Plakat reklamujący Wystawę Architektury i Wnętrz
w Otoczeniu Ogrodowym, Kraków 1912
szlacheckiej, zdołała wyprodukować bogaty ziemiach polskich organizacja propagująca
język symboli i mitów składających się na idee brytyjskiego ruchu odrodzenia rzemiosł.
nowoczesny wizerunek narodu. Ziemiaństwo Nowe ugrupowanie współtworzyli najwy-
i Kresy pełniły w nim rolę szczególną. bitniejsi artyści Krakowa przełomu wieków,
między innymi Stanisław Wyspiański, Józef
Najważniejszą architektoniczną figurą, która Mehoffer, a także Józef Czajkowski, Karol
wyrastała z polskiej kultury i spajała rodzi- Frycz, Franciszek Mączyński, Włodzimierz
my krajobraz, był dwór szlachecki – symbol Tetmajer. Ich celem było stworzenie całościo-
autonomicznej narracji, archetyp rodzin- wej wizji polskiego domu, którego estetyka
nego domu, utrwalający wszystkie formy stanowiłaby wyraz nowoczesnego ducha
życia codziennego i obyczajów ziemiaństwa. narodu, widoczny zarówno w drobnych przed-
Klasycyzujący, parterowy budynek, kryty miotach, jak i całych założeniach urbanistycz-
z. xvi, kraków 1912
łamanym dachem, z frontem zdobionym nych. W jednym z tekstów programowych
wspartym na kolumnach tympanonem Towarzystwa młody prawnik i historyk sztuki
stanowił swoisty emblemat szlachty − grupy Jerzy Warchałowski zaznaczył, że nowa orga-
społecznej dominującej nieprzerwanie aż do nizacja: „pragnie stworzyć najlepsze warunki
sztuka stosowana,
reformy rolnej w czasach PRL. Widać to mię- rozwoju sztuki samodzielnej, wolnej od naśla-
dzy innymi w rodzimej literaturze, w której downictwa, od przemijających wpływów świa-
od czasów Mickiewicza dwór doczekał się za- towej mody. Własna sztuka, zgodna z duchem i zamieszkać we własnym dworze. W ramach
równo wielu apologii, jak i krytyk. Za sprawą narodu, wprowadzona w życie, rozpowszech- tego dyskursu obowiązkiem odrodzonego
takich utworów, jak Pan Tadeusz, przeistoczył niona w domu i poza domem, na co dzień i na państwa miało być zapewnienie wszystkim
się w mit odebranej Polakom arkadii. Nic święto. Oto ideał nie tylko artystyczny, ale jego obywatelom własnego domu, najlepiej
więc dziwnego, że z chwilą poszukiwania także ekonomiczny i narodowy”1. dworu. Obowiązkiem zaś obywateli obdaro-
przez rodzimą architekturę recepty na styl wanych przez państwo takim prezentem było
narodowy, dwór stał się naturalnym punk- Zapewnienie spójności tej konstrukcji wy- posłuszeństwo wobec narodowej ideologii,
tem odniesienia, wygrywając rywalizację magało odwołania się do narodowego mitu. w tym gotowość do militarnego zaangażowa-
o prymat w tej materii z zakopiańską cha- Do takiej roli świetnie pasował dwór, który nia się w jej obronę i ekspansję. Narodowa
łupą. Odkryty na przełomie XIX i XX wieku wydawał się kluczem do połączenia tradycji utopia stanowiła czytelny element społecz-
dla potrzeb nowoczesnego wzornictwa, od i nowoczesności, mógł być zaakceptowany nego i politycznego programu Towarzystwa,
samego początku był obiektem narracji zarówno przez konserwatywne ziemiaństwo, które odegrało kluczową rolę w kształtowa-
politycznej; z jednej strony jako ołtarz na- jak i inne grupy społeczne. Polska Sztuka niu polskiej architektury w pierwszej deka-
rodowej ofiary, z drugiej – środek dominacji Stosowana dążyła do stworzenia na bazie dzie po odzyskaniu niepodległości.
i sprawowania kontroli. tego symbolu własnej wizji społecznej utopii,
w ramach której nie tylko ziemiaństwo Na przełomie XIX i XX wieku zabudowa
Z ideą dworu utożsamiało się między innymi mogło przeżyć akt symbolicznej nobilitacji jednorodzinna była głównym tematem
założone w 1901 roku w Krakowie Towarzy- większości powstających w Europie progra-
stwo Polska Sztuka Stosowana, pierwsza na mów reformy urbanistycznej. Począwszy od
1
J. Warchałowski, O sztuce stosowanej, Kraków 1904, s. 9.
autoportret 4 [29] 2009 | 49

3. prac brytyjskich propagatorów odrodzenia bem mieszkania był zafascynowany między sięwzięcie Polskej Sztuki Stosowanej
rzemiosł, idea przekształcenia domu miesz- innymi niemiecki dyplomata Hermann Mu- – zorganizowana w 1912 roku na krakow-
kalnego w nowoczesny Gesamtkunstwerk była thesius, późniejszy autor radykalnego pro- skich Oleandrach Wystawa Architektury
widoczna w działaniach podobnych kręgów gramu reformy sztuki w Niemczech początku i Wnętrz w Otoczeniu Ogrodowym3. To wła-
artystycznych między innymi w Europie XX wieku. Analogiczne procesy zachodziy śnie w ramach tej prezentacji dwór został
Środkowej. Wzniesiony w 1859 roku na przed- także na terenie cesarstwa Habsburgów, cze- pokazany nie tylko jako jednostka rozwoju
mieściach Londynu The Red House, dom go przykładem była działalność wiedeńskiej miast, ale również jako sposób przełamywa-
własny Williama Morrisa, współtwórcy bry- Secesji oraz Polskiej Sztuki Stosowanej. nia barier społecznych, symbol elit zamie-
tyjskiego ruchu Arts & Crafts, wyznaczył na niony w środowisko mieszkaniowe i miejsce
następne sto lat jeden z głównych kierunków W Krakowie do poszukiwania form rodzi- spotkań robotników i chłopów.
rozwoju architektury na wyspach, łącząc ją mych w sztuce nawoływali między innymi
z produkcją rzemieślniczą oraz oryginalną wspomniany Jerzy Warchałowski, Stanisław Jednoczący charakter dworu był wykorzysty-
wizją własnej tożsamości. Brytyjskim sposo- Wyspiański oraz jeden z nestorów lokalnego wany również w trakcie I wojny światowej,
środowiska architektów − Władysław Ekiel- kiedy to, ze względu na skalę zniszczeń, roz-
ski, który już w 1900 roku podkreślał na poczęto prace nad standaryzacją budownic-
łamach magazynu „Architekt” konieczność twa miast i wsi. W 1916 roku związani z Pol-
prowadzenia badań nad tradycją budowlaną ską Sztuką Stosowaną artyści uczestniczyli
dawnej Rzeczypospolitej2. W duchu tego w przygotowaniu wystawy Wieś i Miasteczko,
typu deklaracji Polska Sztuka Stosowana prezentującej bogactwo polskiej architektury
ogłosiła kilka konkursów architektonicz- drewnianej, a także w opracowaniu kata-
nych, między innymi na projekt szkoły logu typowych budynków mieszkaniowych
wiejskiej w 1903 roku, projekt dworu ro- oraz publicznych4. Za sprawą tych działań
dzinnego Zygmunta Krasińskiego w Opino- dwór doczekał się w międzywojennej Polsce
górze w 1908 roku oraz dworu rodziny Włod- masowej implementacji w setkach budynków
ków w Niegowici w 1913 roku. Wymienione publicznych, szkół, gmachów wojskowych,
konkursy, obok najważniejszych realizacji pocztowych i kolejowych, a także w tysiącach
ugrupowania: między innymi wnętrz Teatru prywatnych domów jednorodzinnych.
Starego w Krakowie z 1906 roku oraz wnętrz
sztuka stosowana, z. xvi, kraków 1912
apartamentów Prezydenta Miasta Krakowa Bliskie związki twórców Polskiej Sztuki Sto-
z 1907 roku, stworzyły formalne podstawy sowanej z obozem Józefa Piłsudskiego oraz
tak zwanego stylu dworkowego. Ukorono- z utworzonymi przez niego Legionami za-
waniem ludowo-ziemiańskich fascynacji, owocowały niepowtarzalną nicią porozumie-
a zarazem próbą zespolenia ich z wizją no-
woczesnego miasta było największe przed- 3
J. Sz. Wroński, Inicjatywy Krakowskiego Towarzystwa Polska
Sztuka Stosowana w zakresie architektury świeckiej i sakralnej
(1901-1914), „Rocznik Krakowski” 1993, t. LIX, s. 99-105.
2
W. Ekielski, Wrażenia z Paryża, „Architekt” 1900-1901, 4
Wieś i miasteczko. Materiały do architektury polskiej,
t. 8, s. 128. red. Z. Kalinowski, J. Kłos, Warszawa 1916.
U góry: pawilon główny Wystawy Architektury i Wnętrz
w Otoczeniu Ogrodowym, proj. Ludwik Wojtyczko i Józef
Czajkowski, Kraków 1912
Obok: salon dworu pokazywanego na Wystawie Archi-
tektury i Wnętrz w Otoczeniu Ogrodowym, proj. Józef
Czajkowski, proj. mebli: Karol Tichy, Kraków 1912
sztuka stosowana, z. xvi, kraków 1912

4. Strona tytułowa wydawnictwa Budowa Pomieszczeń dla
Korpusu Ochrony Pogranicza i domów dla urzędników
państwowych w województwach wschodnich, z. 2,
Warszawa, Ministerstwo Robót Publicznych 1925
z. 2, warszawa, 1991
nia pomiędzy światami sztuki i polityki. Ta torów. Przebudowa starych oraz budowa
budowa pomieszczeń dla korpusu ochrony pogranicza i domów dla urzędników państwowych w województwach wschodnich,
symbioza znalazła bezpośrednie przełożenie nowych połączeń − jak liczącej prawie pół ty-
na kształt symboliki i ikonografii odrodzone- siąca kilometrów, łączącej Śląsk z Bałtykiem
go państwa, w tym na architekturę gmachów magistrali węglowej, albo nowej sieci metro-
jego instytucji. Liczne tego typu realizacje politalnego okręgu Warszawy − stanowiły
zostały powierzone twórcom Towarzystwa pretekst do nacjonalistycznej manifestacji
oraz powstałym w 1913 roku z połączenia wyrażonej w dworkowej architekturze stacji
tej organizacji z grupą młodszych twórców kolejowych. Świetnym przykładem propago-
Warsztatom Krakowskim. Wielu przedsta- wanej przez państwo estetyki była presti-
wicieli tego środowiska zdobyło również żowa stacja kolejowa w Gdyni z 1926 roku,
wysokie pozycje w najważniejszych szkołach autorstwa Romualda Millera. Polskość Pomo-
artystycznych Warszawy i Krakowa oraz no- rza była w tym czasie bytem konceptualnym,
wych instytucjach, takich jak Ministerstwo a nowa architektura budynków publicznych
Sztuki i Kultury, co z kolei miało fundamen- miała dopiero ją wykreować, symbolicznie
talny wpływ na dalszy rozwój całej polskiej kolonizując przyłączony do Polski niewielki
twórczości artystycznej, także po 1945 roku. pas wybrzeża. Budowa Gdyni oraz tamtejszej
W pierwszych latach niepodległości niektó- dworkowej stacji kolejowej była głównym
rzy z nich, między innymi Józef Czajkowski, projektem tej polityki.
Wojciech Jastrzębowski, Karol Tichy i Jerzy
Warchałowski, postanowili związać swoje Forma dworu była popularna także w mię-
dalsze losy z Warszawą, nową-starą stolicą, dzywojennej architekturze militarnej.
która w krótkim czasie przejęła funkcję cen- II Rzeczpospolita, nie mając szans na trwałą
trum polskiej kultury. stabilizację pozycji politycznej, była zmuszo-
na do ciągłych zbrojeń i utrzymywania armii
Obecność krakowskich artystów w pracy o rozmiarach destrukcyjnie wpływających
z. 2, warszawa, 1991
stołecznych uczelni artystycznych nadała ich na budżet państwa. Dwory były budowane
działaniom niedostępny wcześniej, ogólnona- zarówno dla potrzeb garnizonów, jak i dla
rodowy wymiar, podnosząc między innymi korpusu oficerskiego. W latach dwudziestych
styl dworkowy do rangi sztuki oficjalnej. poforteczne tereny w pobliżu warszawskiej
budowa pomieszczeń dla korpusu ochrony pogranicza i domów dla urzędników państwowych w województwach wschodnich,
Polska lat dwudziestych wciąż była luźnym Cytadeli oraz krakowskiego Fortu Mogilskie-
zlepkiem trzech bytów państwowych, które go wypełniły setki dworków, niemalże kopii
dopiero trzeba było zjednoczyć. Miały temu projektów z Wystawy Architektury i Wnętrz
służyć nowe inicjatywy infrastrukturalne, w Otoczeniu Ogrodowym w 1912 roku. Mit dworu
przede wszystkim rozbudowa sieci kolejo- dla każdego został tam jednak zrealizowany
wej, która w 1918 roku składała się z trzech zaledwie w skali ograniczonej do nowych
różnych systemów sygnalizacji ruchu i po- wojskowych i urzędniczych elit. Jedną z naj-
siadała linie o dwóch różnych szerokościach szybszych ścieżek awansu społecznego była
Projekt na dom jednorodzinny w formie dworu dla
rodziny urzędniczej Wilhelma Henneberga,
przygotowany z myślą o koloniach urzędniczych na
Kresach Wschodnich II Rzeczypospolitej

5. Projekt na koszary dowództwa Korpusu Ochrony
z. 2, warszawa, 1991
Pogranicza Tadeusza Nowakowskiego, 1924-1925
budowa pomieszczeń dla korpusu ochrony pogranicza i domów dla urzędników państwowych w województwach wschodnich,
dopiero miały zostać przez Polskę zdomino- urzędnicy mieli bronić nie tylko granic, ale
wane, stanowiąc rodzaj wewnętrznej kolonii. również interesów polskich właścicieli ziem-
skich oraz zapewniać stałą więź z „centralą”
Przez cały okres zaborów grupą dominują- w Warszawie. Wizja polskości jako obrony
cą na omawianych terenach było polskie przed zewnętrznym atakiem nabierała
ziemiaństwo, w którego władaniu znajdowa- w tym kontekście wyjątkowo dwuznacznego
ła się przeważająca część gruntów ornych. wymiaru. Broniono się przecież już nie przed
Tutaj kultywowano najbardziej konserwa- rozbiorową polityką kolonizacji, ale przed
tywny model polskiej kultury ziemiańskiej, coraz śmielej wyrażającą swoje polityczne
która po powstaniu styczniowym utraciła racje miejscową ludnością. Za podsumowanie
kontakt z warstwami chłopskimi i znalazła postawy ówczesnego polskiego ziemiaństwa
się w coraz silniejszym konflikcie narodo- kresowego niech służy zjadliwa krytyka
wościowym z budzącymi się nacjonalizmami przedstawiona pod koniec lat trzydziestych
ukraińskim, białoruskim i litewskim. An- XX wieku przez Stanisława Ignacego Wit-
tagonizmy, które przez lata z powodzeniem kiewicza w rozprawie o wymownym tytule
były rozgrywane przez administracje Rosji Narkotyki. Niemyte dusze, w której Witkacy
oraz Austro-Węgier, pokazały pełnię swoich nazywał Kresy „stale otwartą raną państwa
edukacja pozwalająca na dołączenie do tej rozmiarów wraz z wybuchem rewolucji paź- polskiego”5.
grupy, która niemalże od podstaw tworzyła dziernikowej, kiedy to na Kresach masowo
zręby nowej administracji. odnotowywano napaści oraz wystąpienia Jednym z symboli hegemonii polskości na Kre-
zbrojne tamtejszych chłopów przeciwko sach był utworzony we Lwowie na pamiątkę
Kształtowanie się tej grupy pokazuje sytuacja polskiemu ziemiaństwu. Realny konflikt, bratobójczych walk z przełomu 1918 i 1919 roku
dawnych województw wschodnich, które sta- którego pyrrusowym zwycięzcą była strona Cmentarz Orląt Lwowskich, polskich gimna-
nowiły słabo zaludniony i ekonomicznie naj- polska, stanowił szok, ale nie otrzeźwienie. zjalistów i studentów broniących miasta przed
mniej rozwinięty oraz zamieszkany głównie Zamiast dialogu administracja II Rzeczypo- armią ukraińską. Za sprawą monumentali-
przez mniejszości narodowościowe fragment spolitej wybrała wobec mieszkańców Kresów zmu założenia nekropolia stanowiła archi-
nowego państwa. Szczególnie wymowny politykę ekonomicznej kolonizacji oraz re- tektoniczną oraz ideologiczną dominantę
obraz tych ziem pokazywały statystyki zwią- presji, których charakter niewiele się różnił w przestrzeni miasta, które w latach dwu-
zane z poziomem analfabetyzmu w Polsce. od polityki mocarstw kolonialnych, realizo- dziestych stawało się jedną z głównych aren
W 1929 roku wskaźnik dla Wielkopolski wanej na przykład przez Francuzów w Al- zaogniającej się wojny domowej. Obok takich
wahał się pomiędzy 0 a 5%, dla Małopolski gierii w latach pięćdziesiątych XX wieku lub monumentów, imperatyw polskiej supremacji
i Mazowsza pomiędzy 5 a 20%, a na terenach przez Brytyjczyków w Irlandii Północnej w krajobrazie kulturowym Kresów wyznacza-
niektórych powiatów województwa pole- w latach siedemdziesiątych. ły nowe gmachy publiczne, które szczególnie
skiego przekraczał nawet 55%. Analfabetyzm w małych miejscowościach przybierały kształt
szedł w parze z niskim poziomem urbanizacji Kresowe ziemiaństwo stanowiło naturalne
i industrializacji tych terenów oraz wyzna- zaplecze tej polityki. Polscy żołnierze oraz
5
Cyt. za: M. Janion, Niesamowita Słowiańszczyzna. Fantazma-
czał kordon odgradzający od terenów, które sprowadzeni z zachodnich województw
ty literatury, Kraków 2006, s. 175.
autoportret 4 [29] 2009 | 52

6. dworów. Z kolei polską ekspansję ekono- przeważnie pracownicy instytucji państwo- ruskiej był praktycznie zamknięty. Izolacja
miczną w tej części kraju miały potwierdzać wych. To w ramach tej grupy był realizowany kolonizujących kresy nowych elit wzmacnia-
organizowane raz do roku we Lwowie Targi dworkowy mit oferowanego przez II Rzeczpo- ła antagonizm i napędzała konflikt, który
Wschodnie. Wiele pawilonów tej stałej wysta- spolitą awansu. Osoby głównie z centralnych wyniszczał od środka kruche państwo. Wizja
wy kontynuowało formy polskiego klasycy- części kraju i legitymujące się zazwyczaj społecznego awansu zapewniała państwu
zmu oraz architektury dworkowej. średnim wykształceniem stały w między- stały nabór urzędników, których rolą było
wojennej Polsce przed szansą zdobycia na nadzorować i karać oraz polonizować niepo-
Wymownie o charakterze powstających na Kresach uznawanej za prestiżową posady słuszne mniejszości.
Kresach państwowych inwestycji świadczyło w jednej z państwowych instytucji. Jak głosi-
funkcjonujące wówczas potocznie określenie ła popularna wojskowa piosenka, tak zwana II wojna światowa oraz związany z nią
„kolonia”, które stosowano w odniesieniu do żurawiejka: konflikt polsko-ukraiński obnażyły błędne
nowych dzielnic urzędniczych lub wojsko- koło tej strategii. Po 1945 roku powstała nowa
wych. Dla urzędników kolonie były wzno- Pułk 12 rusza w pole, polska granica, po której wschodniej stronie
szone w przygranicznych miasteczkach oraz Po majątki na Podole. do dziś możemy się natknąć na materialne
w głównych ośrodkach wschodnich woje- Lance do boju, szable w dłoń, dziedzictwo II Rzeczypospolitej. Nie zawsze
wództw, między innymi w Brześciu, Grodnie, Bolszewika goń, goń, goń. akceptowane przez obecnych użytkowników
Kowlu, Łucku, Sarnach6. Zazwyczaj odznacza- oraz często budzące zmieszanie wśród tu-
ły się one zwartym planem urbanistycznym. Ta opiewająca „wesoły” żywot żołnierski rystów z Polski ruiny i pozostałości wznie-
Były lokowane w izolacji od pozostałych części przyśpiewka odkrywała rzeczywisty sens sionych wówczas budynków przypominają
miasta i często kontynuowały styl dworkowy. opisanych procesów. Awans, który zgodnie o niespełnionym dworkowym śnie niedoszłej
W ich pobliżu wznoszono świątynie katolic- z ideami Towarzystwa Polska Sztuka Stosowa- kolonialnej potęgi.
kie, które rozmiarem miały dominować nad na miał być dostępny dla wszystkich, stał się
pobliskimi cerkwiami i synagogami. Podczas udziałem zamkniętej grupy tworzącej nowe
wznoszenia inwestycji dla wojska swoje polskie elity. Dostęp do tej grupy dla przed-
kariery rozpoczynało i rozwijało wielu wybit- stawicieli społeczności ukraińskiej lub biało-
nych architektów, między innymi konserwa-
z. 2, warszawa, 1991
tor zabytków Wilhelm Henneberg, współ-
twórca planu Gdyni Adam Kuncewicz oraz
projektant garnizonu na Westerplatte, a po
II wojnie światowej jeden z głównych autorów
budowa pomieszczeń dla korpusu ochrony pogranicza i domów dla urzędników państwowych w województwach wschodnich,
odbudowy Warszawy Jan Zachwatowicz.
Użytkownikami budynków powstałych na
fali dworkowej urbanizacji Kresów byli
6
H. Faryna-Paszkiewicz, Geometria wyobraźni. Szkice
o architekturze dwudziestolecia międzywojennego, Gdańsk
2003, s. 119.
Fragment kolonii dla urzędników w Duniłowiczach,
proj. prof. Juliusz Kłos