Autoportret 2 [37] 2012, "Partycypacje i partycypacje"

1. Paweł Wyszomirski
Ilustracje: Anna Zabdyrska
Poczet władców
przestrzeni
publicznych
P
rzez dziesięciolecia bratysławskie na trójmiejskich skwerach. Z drugiej strony nas do paradoksu. Dokonuje bowiem przekazania
ulice Ventúrska, Panská, Michal- władza może zniszczyć daną przestrzeń miasta, siły sprawczej naturalnie przyjmowanego kre-
ská, Sedlárska tworzyły tak zwane jak na przykład Korzo, choć już w żaden sposób atora − czyli polityka, ubranisty lub architekta −
Korzo. Deptak, który tętnił życiem nie nakaże jej odbudowania. Przykład warszaw- użytkownikowi. Przestrzenie publiczne − pomija-
przez dwadzieścia cztery godziny na dobę. skiej Starówki pokazuje, że nawet fizyczne od- jąc całą złożoność wieloaspektowych definicji tego
Na Korzo się nie umawiało. Po prostu się szło budowanie miejsca w zmienionym kontekście pojęcia − to nieodpłatnie dostępne miejsca, które
i zawsze można było tam spotkać znajomych. urbanistycznym i politycznym prowadzi raczej ludzie chcą z własnej woli odwiedzać i w których
Po rewolucji 1968 roku władze Czechosłowacji do stworzenia swoistego muzeum na otwartym chcą przebywać. Są one zatem każdorazowo
wydały dekret, na mocy którego grupy większe powietrzu, a nie wartościowej przestrzeni pu- tworzone przez użytkowników i to oni decydują
niż trzyosobowe uznawano za zgromadzenie blicznej. Rynek stolicy zaczął ożywać faktycznie swoją obecnością oraz aktywnością o ostatecznym
nielegalne. Korzo umarło1. dopiero po 1989 roku. ich kształcie. Lokalizacja i architektura, które czę-
sto są określane jako tworzące „wysokiej jakości
Władza totalitarna wyposażona w system repre- Paradoksalny władca przestrzeń publiczną”, pełnią rolę wtórną. Mogą
sji nie jest w stanie w pełni sprawować kontroli przestrzeni tylko ułatwiać i zachęcać ludzi do korzystania
nad przestrzenią publiczną, co pokazują choćby z danego miejsca. Jednak dopiero obecność ludzi,
bunty społeczne w czerwcu 1953 roku na ulicach Przyjęcie jakiejkolwiek tradycyjnej definicji wła- a więc ich wola, buduje atrakcyjną przestrzeń
Berlina Wschodniego, w październiku 1956 roku dzy i odniesienie jej do przestrzeni publicznej – na publiczną. Im więcej użytkowników, tym wyższa
na placach Budapesztu czy w grudniu 1970 roku przykład stwierdzenie za Maksem Weberem, że jakość danego miejsca.
władzą jest możliwość realizacji własnej woli bez
względu na sprzeciw innych2 – od razu prowadzi Hinduski ideał
1
Historia Korzo została opowiedziana autorowi 13 listo-
pada 2010 roku w Bratysławie przez Mariána Minaroviča
− słowackiego opozycjonistę, malarza i wieloletniego Skrajnym przykładem może być tutaj hinduski
2
M. Weber, Racjonalność, władza, odczarowanie, tłum. M. Ho-
sekretarza generalnego Unii Miast Słowacji. lona, Poznań: Wydawnictwo Poznańskie, 2004, s. 328. chaupal, czyli miejsce spotkań mieszkańców
autoportret 2 [37] 2012 | 42

2. wiosek w północnych Indiach i Pakistanie. z Anną, bo ona również postanowiła odpo- wprowadziła na rynek New Coke, napój
Jest to centrum życia całej społeczności, cząć)4. Tak naprawdę dyskusja o przestrzeni stworzony według nowej receptury, która
które często powstaje w cieniu najwyższego publicznej sprowadza się więc do zachęcenia zastąpiła tę stosowaną od początku XX wieku.
z okolicznych drzew. Niepotrzebna jest żadna ludzi do chodzenia, stania, siedzenia oraz Nową formułę poddano wcześniej testom,
dodatkowa „infrastruktura”, a lokalizacja wy- obserwowania, słuchania i rozmawiania w których wzięło udział niemal 200 tys. osób.
nika z chęci schronienia się przed słońcem. z innymi. Im więcej takich interakcji zachodzi Wszyscy wyrażali się z aprobatą o nowej coli.
Jeśli mieszkańcy chcą, aby miejsce było bar- w danym miejscu, z tym lepszą przestrzenią Przetrwała ona na rynku tylko siedemdzie-
dziej komfortowe, dokonują samoopodatkowa- mamy do czynienia. Jakość hinduskiego chau- siąt dziewięć dni. Liczba protestów, jakie
nia. Podatek chanda jest wykorzystywany do pal to właśnie skupienie użytkowników na wywołała nowa receptura, zmusiła zarząd do
jego rozbudowy i późniejszego utrzymania. działaniach wynikowych. wycofania produktu z większości rynków na
świecie. Do dziś ten pomysł jest uznawany za
Chaupal to skrajny przykład społecznościo- Serce i mózg przykład jednego z większych błędów marke-
wego tworzenia przestrzeni publicznych. tingowych w historii5.
Mieszkańcy partycypacyjnie wybierają Partycypacja społeczna w planowaniu prze-
miejsce i decydują o jego kształcie oraz strzeni publicznych to oddanie kolejnego Konsultacje i partycypacja społeczna są
sposobie finansowania inwestycji, jak rów- atrybutu władzy ich użytkownikom już na w swych założeniach bardzo zbliżone do
nież późniejszego jej utrzymania. W sferze etapie tworzenia założeń dla danego miejsca. prawidłowo pojmowanego marketingu strate-
wartości to także może stanowić ideał prze- Idealna sytuacja to taka, gdy polityk, urbani- gicznego. Przedsiębiorca, tak jak polityk czy
strzeni publicznej. W hinduskiej kulturze sta lub architekt stają się powiernikami vox architekt, chce poznać potrzeby klientów i za-
masowej słowo chaupal jest synonimem populi i starają się go urzeczywistnić w ra- proponować taką ofertę, jaka zadowoli grupę
miejsca, gdzie można usiąść i porozmawiać mach istniejącego systemu prawnego oraz o największym znaczeniu. Wyznacznikiem
o ważnych sprawach; dlatego pojawia się na własnego poczucia estetyki. Nie jest to co skuteczności tej strategii mogą być odpowied-
przykład w nazwach telewizyjnych talk-sho- prawda sposób na zapobieżenie projektom ki- nio długotrwały zysk lub wygranie kolejnej
wów lub portali internetowych3. czowatym, ale jednak stanowi szansę dla po- kadencji, ewentualnie sława projektu.
mysłów autorskich. Ważne, że koncepcja jest
Duński wzór odpowiedzią na potrzeby wyrażone w trakcie Problem z tego typu oddaniem mocy decyzyj-
(jednej lub kilku) dyskusji z mieszkańcami nej mieszkańcom lub użytkownikom przestrze-
Jan Gehl wyróżnia trzy typy aktywności poza- oraz przyszłymi użytkownikami, stając się vox ni publicznych jest podobny do tego, z którym
domowej, czyli takiej, która może się odbywać Dei, któremu architekt lub urbanista nadają od wielu lat mierzy się marketing: czy uczest-
między innymi w przestrzeniach publicznych. estetycznie akceptowalne ramy – oczywiście nicy dyskusji naprawdę wiedzą, co decyduje
Są to działania konieczne, opcjonalne i wyni- we własnym odczuciu. Sytuacja taka wydaje o ich zachowaniu i czy wyrażane przez nich
kowe. Te pierwsze to takie, które podejmuje się najbardziej zbliżona do ideału, gdyż two- potrzeby są nimi na pewno? Błąd Coca-Coli
się w każdych warunkach (na przykład Jan rzone miejsce jest „sprofilowane” pod kątem pokazuje, jak bardzo opinia nawet dużej grupy
zawsze musi przejść w drodze do pracy przez przyszłych odbiorców i jest spełnieniem ich ludzi może odbiegać od rzeczywistych ocze-
ulicę). Kolejne już niekoniecznie musi się oczekiwań. W rezultacie powinniśmy otrzy- kiwań ogółu. Najważniejsze jest jednak to, że
podejmować (na przykład Jan może przysiąść mać kolejny chaupal. eksperci od marketingu już dawno uznali, iż
na murku w słoneczny dzień, aby chwilę ludzie nie kierują się w swoich działaniach
odpocząć). Ostatni typ jest wynikiem wcze- Czy tylko jawnie wyrażone na spotkaniach racjonalnymi przesłankami, ale w większości
śniejszych i dotyczy zachowań społecznych partycypacyjnych potrzeby powinny stano- emocjami6.
(Jan może przysiąść na murku i porozmawiać wić podstawę dla projektów? Dwudzieste-
go trzeciego kwietnia 1985 roku Coca-Cola
5
M. Haig, Porażki marek − największe wpadki rekinów biznesu,
3
S. K. Chandhoke, Nature and Structure of Rural Habitations, tłum. R. Zawadzki, Warszawa: Bellona, 2006.
New Delhi: Concept Pub. Co. and School of Planning and 4
J. Gehl, Życie między budynkami − użytkowanie przestrzeni pu- 6
E. Mistewicz, Marketing narracyjny − jak budować historie,
Architecture, 1990, s. 63. blicznych, tłum. M.A. Urbańska, Kraków: RAM, 2009, s. 9–12. które sprzedają, Gliwice: Helion/One Press, 2011, s. 41.
1.
autoportret 2 [37] 2012 | 43

3. Bananowe auta i piaskownice partycypacyjnych związanych z transportem. kensteina. Urban sprawl, czyli rozlewanie się
Tam rozmowy zazwyczaj dotyczą potrzeb czte- miast, wydaje się symbolem tej tajemniczej
Najbardziej oczywistym przykładem emocjo- rokołowych pojazdów. energii, która dziś napędza rozwój, a jedno-
nalnego wymiaru wielu decyzji dotyczących cześnie go niszczy w dłuższej perspektywie
przestrzeni publicznych jest obecność w niej Syndrom NIMBY to skrajny przykład nega- czasowej8. W dwóch wydanych w ostatnich la-
samochodu oraz syndrom NIMBY (Not In tywnej władzy społecznościowej. Rząd cze- tach interdyscyplinarnych książkach o mieście
My Backyard) czy skrajny BANANA (Build chosłowacki mógł jednym dekretem znisz- nie pojawił się ani jeden rozdział poświęcony
Absolutely Nothing Anywhere Near Any- czyć Korzo. Społeczność może mieć tutaj tematyce władzy w przestrzeni miasta9.
thing). Samochód w mieście jest − jak okre- równie destrukcyjny wpływ. Najprostszym
ślił to wieloletni burmistrz Kurytyby Jaime przykładem jest częsty na wiosnę sprzeciw Wychodząc od założeń behawioralnej definicji
Lerner − zaproszonym gościem, który jakoś starszych mieszkańców wobec prób uzupeł- władzy i opierając się na typach działań możli-
nie chce się wynieść. Zapomniał on jednak, nienia piasku w osiedlowych piaskownicach, wych do wykonywania w przestrzeni publicznej
że mieszkańcy są kierowcami i wielu z nich zgodnie zresztą z obowiązującymi przepi- według Jana Gehla, możemy rozróżnić trzy
utożsamia komfort pojazdu z własnym. sami. Postulat ten wydaje się absurdalny ośrodki lub sfery władzy. Władza urbanistycz-
Kierowca określać będzie swoje potrzeby nie do momentu, gdy nie ustalimy potrzeby, do na to możliwość stworzenia warunków, aby
jako dwunożny człowiek, ale jako cztero- której zaspokojenia osoby te dążą. Starsi ludzie w dane miejsce przychodzili (wpływ na
kołowy wehikuł. Jest to na tyle odmienna cenią ciszę i spokój, a brak piasku w pia- działania konieczne). Władza architektoniczna
perspektywa, że można ją uznać za kluczowy skownicy oznacza dla nich mniej dzieci pod to szansa na stworzenie warunków zachęcają-
moment zmiany paradygmatu w dyskusji oknami ich mieszkań, a więc mniej krzy- cych ludzi do przebywania w danej przestrzeni
o przestrzeni. ków, śmiechu i hałasu. Niech młodzi bawią (wpływ na działania opcjonalne). Władza
się gdzie indziej. Podobny problem dotyczy społecznościowa to głos ludu, czyli zbiór decyzji
Niewielu kierowców zna badania Donalda usytuowania nowych ławek. Konsultacyjne indywidualnie podejmowanych przez każdego
Appleyarda, który przypadkowo zginął i partycypacyjne metody mogą się spraw- użytkownika danego miejsca, który staje się
pod kołami samochodu w Atenach. Badał dzić w rozwiązaniu tych konfliktów jedynie wyrazem potrzeb społeczności uznającej daną
on zależności pomiędzy ruchem ulicznym wówczas, gdy będą prowadzone przez dobrze przestrzeń za własną i z niej korzystającej (de-
a średnią liczbą przyjaciół i znajomych przygotowanych facylitatorów. W przeciw- cyzja o działaniach „wynikowych”).
u lokatorów przy danej ulicy. Odkrył, że nym razie rezultatem będzie najprostszy
przy natężeniu ruchu 200 i prawie 2000 kompromis − przeniesienie piaskownicy Te trzy ośrodki władzy tworzą dynamiczny
pojazdów na godzinę różnica w liczbie poza osiedle lub ustawienie ławek z dala od system. Żaden z nich nie może samodzielnie
znajomych wynosi 50 procent, a przyjaciół budynków. Jeżeli oczywiście w tych nowych wykreować trwałej przestrzeni publicznej
prawie 70 procent. Oznacza to, że wzrost miejscach nie pojawi się ponownie NIMBY wysokiej jakości, choć największy potencjał
liczby samochodów o 1800 na godzinę to lub, co gorsza, BANANA. Pokazuje to, że ma tutaj władza społecznościowa (przykład
utrata dwóch przyjaciół oraz trzech znajo- gwarantem sukcesu nie jest użycie jakichś
mych na osobę7. procedur i narzędzi, ale jakość pracy oraz 8
„Miasta w XXI wieku wymknęły się spod kontroli
wiedza dotycząca ich wykorzystania. w zakresie swojej definicji urbanistycznej, spełniającej
Dyskutując o ruchu ulicznym i miejscach nadal kryteria definicji socjologicznych. Przestały bowiem
być spoistymi zespołami przestrzennymi o kontrolo-
parkingowych, prowadzimy tak naprawdę Trójwładza nad przestrzenią wanej kompozycji, a przewidywalność dotycząca ich
dyskusję o tym, ile mamy szans na nawiąza- rozwoju oparta na założeniach XX-wiecznego planowania
nie kontaktów z ludźmi. Potrzeba i wartość W polskiej literaturze naukowej ostatnich przestrzennego − przenoszenie wzorów z małej skali na
wielką − zawiodła”, E. Kuryłowicz, Miasto jako przedmiot
nawiązania relacji z sąsiadami nie pojawią się lat rzadko porusza się tematykę władzy badań architektury, [w:] Miasto jako przedmiot badań naukowych
jednak w ogóle w trakcie większości procedur nad miastem czy przestrzenią miejską. w początkach XXI wieku, red. B. Jałowiecki, Warszawa:
Zazwyczaj pojawia się ona jako nienazwana Scholar, 2008, s. 29.
9
Por. A. Majer, Socjologia i przestrzeń miejska, Warszawa: Wy-
7
D. Appleyard, Livable Streets, Berkeley: University of wypadkowa wielu sił i twór podobny do tego dawnictwo Naukowe PWN, 2010, oraz Miasto jako przedmiot
California Press, 1981. stworzonego przez doktora Wiktora Fran- badań naukowych...
autoportret 2 [37] 2012 | 44

4. chaupal). Wydzielona moc władzy spo- udaje”10. Oddaje to chyba najlepiej znaczenie (nie można było się gromadzić w większych
łecznościowej ujawnia się zazwyczaj tylko tego typu władzy. Architekt sam niewiele grupach) i wynikowe (nie mogły rozmawiać
w akcjach typu flash mob (wykonanie ściśle może, ale angażując się w proces, ma wielką więcej niż trzy osoby). Architektonicznie na
określonej czynności w jednym miejscu przez moc zniszczenia dobrej lokalizacji placu lub bratysławskich ulicach nic się nie zmieniło.
zorganizowaną grupę osób) lub w momen- skweru projektem, który zniechęci ludzi do Innym typem oddziaływania politycznego są
tach istotnych dla dużej części społeczeństwa przyjścia. Whyte podaje jako przykład murki, na przykład normy budowlane, które mogą
(na przykład zamiana ulicy przed Pałacem które mogłyby służyć do siedzenia, ale wzglę- dotykać każdej ze sfer władzy.
Prezydenckim w Warszawie w przestrzeń dów „estetycznych” nabito na nie ostre, meta-
publiczną po tragedii 10 kwietnia 2010 roku lowe elementy. Dobra władza architektoniczna Bohater do zadań specjalnych
lub katowickiego lotniska na Muchowcu po ma moc przyciągania ludzi w dane miejsce. Zła
śmierci Jana Pawła II). potrafi zniechęcić i odepchnąć. W dyskusjach o przestrzeniach publicznych
dosyć często zapomina się o specjalnej grupie
Władza urbanistyczna to tak naprawdę poziom Aktorzy przestrzeni użytkowników, którzy zazwyczaj dzierżą władzę
decyzji o lokalizacji infrastruktury przestrzeni publicznych społecznościową, ale czasem mogą mieć wpływ
publicznej. Warsztat oraz narzędzia urbani- także na pozostałe ośrodki.
styczne umożliwiają na przykład uwzględnie- Dotąd czasem wymiennie używałem pojęć
nie w planowanym studium uwarunkowań „urbanista” i „władza urbanistyczna” czy „ar- Na Korzo należał do takiej grupy Schöner Náci.
i kierunków zagospodarowania przestrzenne- chitekt” i „władza architektoniczna”. To skró- Syn szewca i wnuk znanego słowackiego klow-
go potrzeb władzy społecznościowej. Samo- ty myślowe mające pokazać, kto zazwyczaj na, przechadzał się po ulicy i wręczał kwiaty
dzielna władza urbanistyczna doprowadziłaby sprawuje dany rodzaj władzy. Nie jest ona lub kłaniał się, mówiąc „Całuję rączki” w trzech
do tworzenia przestrzeni w sposób podobny do jednak przypisana na stałe do danego aktora. językach: niemieckim, słowackim i węgier-
metody zaproponowanej przez Jerzego Dobro- W procesie partycypacyjnym to użytkownicy skim. Zmarł w 1967 roku, ale do dziś na jednej
wolskiego w filmie Stanisława Barei Poszukiwa- − zazwyczaj utożsamiani z władzą społeczno- z ulic przy Kaffee Mayer można podziwiać jego
ny, poszukiwana. ściową − mogą zdecydować, gdzie w studium pomnik. To jemu przez dziesięciolecia braty-
uwarunkowań zostanie zlokalizowana nowa sławskie ulice zawdzięczały pewien szczególny
Władza architektoniczna to element pomię- przestrzeń publiczna i jakie będzie miała nastrój.
dzy dwoma pozostałymi ośrodkami. Wydaje cechy. Sprawują więc oni władztwo urbani-
się nawet, że jest ona najsłabszym ogniwem styczne. Taka decyzja wpłynie naturalnie na William H. Whyte w książce City podaje wiele
układu. Jak pokazuje przykład chaupal, nie pozostałe ośrodki władzy i innych aktorów. typów specjalnych użytkowników przestrzeni
jest ona niezbędna do stworzenia wartościowej Restaurator, który wystawia stoliki na chod- publicznych11. Mamy sprzedawców i artystów
i trwałej przestrzeni publicznej. W myśl − niku, nie tylko ingeruje architektonicznie ulicznych, ulotkarzy, żebraków, graczy w trzy
przynajmniej oficjalnych − zapisów polskiego w przestrzeń, ale także nakłania do działań karty czy prostytutki. Zwraca on uwagę na
prawa projekt architektoniczny nie może się wynikowych, choć może za to pobierać pie- postacie niezwykłe, takie jak Pan Magoo, czy-
zmaterializować bez uwzględnienia w nim niądze. li człowiek, którego „wszyscy znali” z tego,
reguł określonych na poziomie władzy urba- że czasami zjawiał się i zaczynał kierować
nistycznej (na przykład w planach miejsco- Specjalną rolę odgrywają tu politycy i kształto- ruchem ulicznym, a przy tym mocno przekli-
wych). Dziwne więc, jak często w toczonych wany przez nich system prawny. Czechosłowac- nał kierowców.
na poziomie samorządu dyskusjach o prze- ki rząd, wydając dekret o nielegalności zebrań
strzeniach publicznych i ich jakości pojawia grup większych niż trzyosobowe na Korzo, Znaczenie tych ludzi dla tworzenia atrakcyj-
się prawie tylko architektura. Amerykański wykorzystał władzę urbanistyczną i społecz- nej przestrzeni publicznej Whyte opisywał
dziennikarz i urbanista William H. Whyte pi- nościową; wpłynął na działania konieczne słowem: triangulacja (triangulation). Ich
sze: „Mając dobrą lokalizację, trudno zaprojek- obecność i niezwykłe zachowanie skłaniają
tować przestrzeń, która nie przyciągnie ludzi. W. H. Whyte, City: Rediscovering the Center, Filadelfia:
10
Niezwykłe jest to − jak często się to jednak University of Pennsylvania Press, 2009, s. 109. 11
Tamże, s. 25–56.
2.
autoportret 2 [37] 2012 | 45

5. do głośnego komentowania lub rozmowy Spróbujmy dokonać uproszczonej analizy nie-
z inną osobą widzącą te same poczynania. których czasowych zmian w sferach władzy
Powstaje wtedy trójkąt: generator dyskusji dla jednej z trzech „Wspaniałych przestrzeni
− rozmówca 1. − rozmówca 2. Czasem taką publicznych” z Polski, które znalazły się w ba-
rolę może odgrywać kontrowersyjna rzeźba, zie renomowanego, nowojorskiego ośrodka
ale silniejsze jest oddziaływanie ludzi. Taka Project for Public Spaces13. Niech będzie to
sytuacja to właśnie jedno z działań wyni- krakowski Adolf-Hilter Platz. z pewnością mieszczą się w definicji Whyte-
kowych, zgodnie z definicją Jana Gehla. ’owskiej triangulacji − wjazdy króla i legacji
Nieudolny magik uliczny, którego sztuczki Celowo użyłem nazwy, która obowiązywała od zagranicznych, publiczne wykonywanie wy-
wywołują śmiechy i rozmowy oglądających, roku 1940 do 18 stycznia 1945, aby pokazać siłę roków śmierci i okaleczenia skazańców (nóż,
stworzy na czas swojego przedstawienia nie- władzy urbanistycznej, którą mogą sprawować którym tego dokonywano, do dziś wisi w przej-
zwykle intensywną przestrzeń publiczną. politycy. Krakowski Rynek jest miejscem ma- ściu w Sukiennicach) czy organizowane od
Dla jej użytkowników mało istotne będzie gnetycznym, ale kiedy nazwiemy go Adolf- kilku lat zabawy sylwestrowe. No i naturalnie
jej położenie czy wyposażenie w małą -Hitler Platz, dla Polaków obecność na nim lub wszyscy artyści, którzy na co dzień występują
architekturę, ale będzie się liczyć moment przejście przezeń będzie czymś więcej niż tyl- na płycie Rynku14.
kontaktu z innymi spowodowany właśnie ko Gehlowskim działaniem koniecznym. Staje
partactwem „artysty”. się po części deklaracją polityczną, a jakość tej Wydawałoby się, że urok tego miejsca to
przestrzeni publicznej, przy niezmienionym również wartość architektury. Kiedy jednak
Przestrzeń w czasie położeniu i wyposażeniu architektonicznym, patrzy się na pierwsze zdjęcia krakowskich
może ulec znacznemu pogorszeniu. Sukiennic z drugiej połowy XIX wieku, ude-
Opisywana struktura władzy i aktorów rza brud i bezład. Budy o różnej wysokości
tworzy bardzo dynamiczny system. Perspek- Pierwotny zamiar urbanistyczny był prosty − doczepione do budynku zasłaniały go prawie
tywa czasowa zmienia znaczenie każdego w XIII wieku wójtowie krakowscy wyznaczyli w całości i z poziomu Rynku zapewne nikt
z ośrodków, jakość przestrzeni publicznej otwarte miejsce wymiany handlowej dla kup- z przechodniów nie dostrzegał piękna attyki.
wyznacza bowiem liczbę jej użytkowników ców. Rezultaty tej decyzji są do dziś widoczne Dopiero dzięki między innymi planowi
w każdej sekundzie dnia i nocy. Berliński nie tylko w kształcie, ale i w nazwach części przebudowy autorstwa Tomasza Prylińskie-
Kreuzberg czy Covent Garden w Londynie Rynku, na przykład Kurzy Targ, Targ Węglowy. go, zrealizowanej w latach 1875−1879, obiekt
są atrakcyjne właśnie przez wielość zdarzeń Nazewnictwo przechowuje także określone ten uzyskał znany nam wygląd, choć jest on
wywołujących triangulację, a więc siłę funkcje, jakie historycznie pełniły fragmenty dosyć odległy od pierwotnego. Dodatkowo
władzy społecznościowej. Urbanistycznie ry- tej przestrzeni – na przykład „Na Goldzie” na tych samych zdjęciach widać wiele grup
nek Covent Garden to siedemnastowieczny dla oznaczenia miejsca, gdzie stał tron króla ludzi. Część z nich siedzi na płycie Rynku,
miejski targ warzywny, który jednak bardzo (tak zwane Theatrum) przyjmującego hołdy. kilkanaścioro jest opartych o mur, a część
szybko zaczął pełnić dodatkowe funkcje. Elementem władzy społecznościowej była za- odpoczywa na ławkach. Pokazuje to także, że
Pierwsi artyści pojawili się tam według miana w XVI wieku pomieszczeń na parterze dobra i komfortowa architektura nie jest nie-
kronik już dziesięć lat po uruchomieniu budynków w sklepy, składy i kantory (kupcy zbędna do stworzenia atrakcyjnej przestrzeni
targowiska, a więc w 1662 roku. Dzisiaj kierowali się zyskiem i prestiżem). Z perspek- publicznej − podobnie jak było to z chaupal.
występami ulicznymi zarządza właściciel te- tywy czasu można dostrzec wiele wydarzeń Dzisiaj dla większości użytkowników wygląd
renu – spółka Capital & Counties Properties mających miejsce w przestrzeni Rynku, które krakowskiego Rynku jest czymś niezmien-
PLC – w tym między innymi ustala harmo- nym. Próba jakiejkolwiek ingerencji archi-
nogram pokazów12. 13
Szczegółowy opis wartości krakowskiego rynku w świe- tektonicznej już zawsze będzie wywoływać
tle metodologii Project for Public Spaces można znaleźć
pod adresem http://www.pps.org/great_public_spaces/
12
http://www.capitalandcounties.com/our_business_ one?public_place_id=730&type_id=0 (dostęp: 22 kwietnia http://pl.wikipedia.org/wiki/Rynek_Główny_w_Krako-
14
capco/capco_coventgarden/ (dostęp: 22 kwietnia 2012). 2012). wie (dostęp: 22 kwietnia 2012).
autoportret 2 [37] 2012 | 46

6. falę dyskusji, a siłę władzy społecznościowej
można by tu mierzyć liczbą artykułów praso-
wych i wpisów na portalach internetowych.
się do niej, ale sama obecność samochodów ob- for Public Spaces. Jej członkowie przyjmują,
Władza ludu? niża jej wartość, bo zabiera miejsce ludziom. że zanim spotkają się z użytkownikami danej
przestrzeni, najpierw muszą ją dokładnie
Tworzenie przestrzeni publicznych o wyso- Wykorzystanie narzędzi partycypacyjnych przeanalizować (na przykład notując, gdzie są
kiej jakości, takich jak odradzające się dziś w sprawowaniu władzy nad przestrzeniami porozrzucane śmieci lub bardziej wydeptane
Korzo, chaupal lub krakowski Rynek, wyma- publicznymi, poza opisanym problemem, stopnice)16, aby w trakcie rozmów ustalić, dla-
ga nawet nie tyle zgodności celów we wszyst- wiąże się też z ryzykiem stworzenia „New czego tak się dzieje i jakie potrzeby użytkow-
kich sferach władzy, ile wyboru jednego para- Coke” − miejsca, którego koncepcje w dysku- ników są w związku z tym zaspokajane. Często
dygmatu: tworzymy miasto dla człowieka czy sjach wszyscy popierali, ale po jego stworze- zresztą dopiero pokazanie zdjęć lub filmu
samochodu? Niezgodność co do tego poziomu niu okazało się, że „w ogóle nie o to chodziło”. uzmysławia użytkownikom, jak ludzie się
decyzyjnego będzie bowiem prowadzić do Jak zwraca uwagę William H. Whyte, nie jest naprawdę w danym miejscu zachowują.
paradoksu w sferze przestrzeni publicznych. to szczególnie trudne. Sam zresztą pisze, że
One z definicji nie są przeznaczone dla kiedy przystępował do badań nad małymi Myśląc o władzy w przestrzeni publicznej, jak
pojazdów. Miasto tworzone dla samochodu to przestrzeniami miejskimi, sformułował wiele przy każdej próbie opisu dynamicznego sys-
miasto rozlewające się, którego mieszkańcy zdroworozsądkowych hipotez. Później więk- temu społecznego, napotyka się wiele teorii,
wyrażać będą swoje potrzeby pytaniem „jak szość z nich okazała się błędna15. paradygmatów, tez oraz założeń. Warto jednak
szybko dojadę do hipermarketu?”, a nie „ile pamiętać, że zawsze chodzi o to, jak skłonić
czasu zajmie mi spacer po zakupy?”. Dzia- Jeśli przyjmiemy, że sfery władzy i jej aktorzy ludzi, aby więcej z własnej woli w danym
łania znane z typologii Jana Gehla nie mają tworzą dynamiczny system, to nie możemy miejscu chodzili, siedzieli i rozmawiali. Nie
więc w tym kontekście sensu. Większa liczba pominąć kwestii informacji zwrotnej. Jest ona do końca jednak sprawę rozwiązuje bezpo-
samochodów w jednym miejscu to korek w myśleniu systemowym kluczowym elemen- średnie pytanie użytkowników o ich potrzeby.
(jeśli się powoli poruszają) lub parking (jeśli tem mogącym wpływać na zachowanie wszyst- Jeśli bowiem skoncentrujemy się na jednym
stoją), a nie atrakcyjna przestrzeń. kich jego składników. Whyte w swojej pracy elemencie systemu, najprawdopodobniej do-
wykonywał na przykład serie zdjęć poklatko- prowadzimy do zaburzenia całości i stworzy-
Nie jestem zwolennikiem powrotu do cza- wych placu lub ulicy, aby zobaczyć minuta po my kolejnego potworka do licznego już pocztu
sów sprzed rozpoczęcia produkcji czarnego minucie, jak zmienia się dane miejsce w ciągu najgorszych przestrzeni publicznych Polski.
Forda T. W dyskusji o przestrzeni publicznej dnia. Jego metody rozwinęła wspominana już
należy jednak podkreślać, że dotyczy ona wy- amerykańska organizacja pozarządowa Project 16
Project for Public Spaces, How to Turn a Place Around −
łącznie ludzi. W sferze władzy urbanistycznej A Handbook for Creating Successful Public Spaces, New York:
jest zaplanowanie, jak użytkownicy dostaną 15
W.H. Whyte, dz. cyt., s. 103–132. PPS, 2005, s. 101−109.
3.
autoportret 2 [37] 2012 | 47