Wystawa plenerowa przygotowana w ramach XVIII Małopolskich Dni Dziedzictwa Kulturowego (2016).

1. Dawni mieszkańcy
zamku w Zatorze
Wystawa powstała w ramach
XVIII Małopolskich Dni
Dziedzictwa Kulturowego
Wszystko płynie
Opracowanie tekstów i koncepcji wystawy:
Paulina Kasprzycka i Izabella Mier-Jędrzejowicz
Opracowanie graficzne: Marcin Hernas
Korekta: Marcin Hernas i Agnieszka Szewczyk
dnidziedzictwa.pl
Organizator: Patron: Partnerzy:Gospodarze:
Zamek w Zatorze. Za: Album widoków historycznych
Polski. Seria 6, Napoleon Orda, Warszawa 1880.
BIBLIOTEKA JAGIELLOŃSKA

2. Zator swą nazwę zawdzięcza położeniu
w miejscu, gdzie spokojny bieg rzeki
Skawy został zatamowany przez
wzniesienie tworzące naturalny
zator. Ziemia zatorska, jak podają
źródła, swą historią sięgająca
XIII wieku, początkowo wchodziła
w skład Księstwa Oświęcimskiego.
Po jego podziale w 1445 roku
stała się odrębnym Księstwem
Zatorskim, ze stolicą w Zatorze,
a w drugiej połowie XVI wieku
dołączyła do tworzącej się wówczas
Rzeczpospolitej Obojga Narodów.
Śladem bogatej historii Zatora jest
zamek, który w przeszłości stanowił
administracyjno­‑polityczne centrum
Księstwa Zatorskiego. Zbudowany
dla pierwszego księcia zatorskiego
Wacława, na przestrzeni wieków
zmieniał swój wygląd i funkcje.
Mapa Księstw
Oświęcimskiego
i Zatorskiego
z 1659,
Amsterdam.
POLONA,
domena
publiczna

3. Zamek w Zatorze przed przebudową. Za: Juljana Ursyna Niemcewicza podróże historyczne po
ziemiach polskich od 1811 do 1828 roku, Petersburg 1859. POLONA, domena publiczna
Jak podają źródła, budowla
wzniesiona w XV wieku jako siedziba
Wacława I została zbudowana z cegły
i liczyła dwa piętra. Na pierwszym
piętrze znajdowały się cztery
duże i trzy małe komnaty oraz kilka
dodatkowych po bokach zamku.
Drugie piętro mieściło wielką
komnatę reprezentacyjną i cztery
mniejsze pomieszczenia. Parter
przeznaczony był na pomieszczenia
gospodarcze, w tym kuchnie.
W drugiej połowie XVI wieku Zator, będący częścią
królewszczyzny, był jednym ze starostw niegrodowych
województwa krakowskiego. Zamek stał się siedzibą starosty
niegrodowego i miejscem, gdzie odbywały się sądy ziemskie
i sejmiki powiatowe. Istotny wpływ na wzrost pozycji Zatora
miało uzyskanie od 1569 roku prawa magdeburskiego,
co wpłynęło korzystnie na poziom życia jego mieszkańców.
Rozwój miasta został zahamowany przez potop szwedzki. Zamek,
przebudowany nieco wcześniej w stylu renesansowym, podupadł.
Stan ten utrzymywał się aż do połowy XVIII wieku. Jego nowy
właściciel – starosta Piotr Fryderyk Dunin – przyspieszył prace
remontowe. Wówczas też dobudowano trzecie piętro.
Wraz z pierwszym rozbiorem
Polski w 1772 roku zatorski
zamek utracił swą funkcję
administracyjno­‑polityczną,
stając się odtąd rezydencją
kolejnych możnych rodzin,
między innymi Poniatowskich,
Tyszkiewiczów i Potockich.

4. Anna z Tyszkiewiczów Potocka­‑Wąsowiczowa, litografia Floriana
Lipińskiego według rysunku Johanna Nepomuka Endera, 1836.
POLONA, Domena publiczna
Aleksander Potocki –
pierwszy mąż Anny
z Tyszkiewiczów
Potockiej­‑
-Wąsowiczowej
według rysunku
Kurowskiego,
ok. 1835. MUZEUM
PAŁACU KRÓLA JANA
III W WILANOWIE
Syn Anny
i Aleksandra –
­Maurycy Potocki,
1861. POLONA,
Domena publiczna
Obecny wygląd zamku zawdzięczamy Annie z Tyszkiewiczów Potockiej­‑Wąsowiczowej
(1779–1867). Zamożna i inteligentna Anetka – jak zdrabniano jej imię – w 1805 roku
poślubiła Aleksandra Potockiego, syna hrabiego Stanisława Kostki Potockiego.
Małżeństwo nie było jednak zbyt udane i zakończyło się rozwodem.
Zatorski majątek Anna odziedziczyła po swej matce Konstancji Poniatowskiej –
bratanicy króla Stanisława Augusta Poniatowskiego. Zainspirowana działalnością
Izabeli Czartoryskiej w Puławach zapragnęła zrealizować tu ideę rezydencji­‑muzeum.
Po rozwodzie Anna wraz z synem Maurycym zamieszkała w zatorskim zamku
i przystąpiła do jego przebudowy.
Wkrótce powtórnie wyszła za mąż, tym razem za pułkownika Stanisława Dunin­-
‑Wąsowicza – adiutanta Napoleona I. W 1851 roku Wąsowiczowie wyjechali do
Paryża, gdzie Anna spędziła ostanie lata swego życia. Rok po śmierci jej zwłoki
sprowadzono do Zatora.
Anna wraz z drugim mężem i synem Maurycym pochowana jest w krypcie kościoła
św. św. Wojciecha i Jerzego w Zatorze.

5. Projekt bramy i ceglanego
muru w stylu neogotyckim
autorstwa Anny
z Tyszkiewiczów Potockiej­
‑Wąsowiczowej, 1821. POLONA,
Domena publiczna
Krystyna z Tyszkiewiczów
Potocka z synem Adamem.
Zbiory Fundacji Zamek
w ZatorzeRzut elewacji frontowej zamku w Zatorze.
Zbiory Fundacji Zamek w Zatorze
Włoski architekt Franciszek Maria Lanci (1799–1875) przebudował zatorski
zamek, zamieniając go w neogotycką rezydencję. Wnętrza nowego domu Anna
wypełniła kolekcją dzieł sztuki i pamiątek narodowych, które dodały splendoru
zatorskim włościom.
Zatorski majątek należał do potomków Anny do momentu sprzedaży w 1909 roku
przez wdowę po Auguście Adamie Potockim – synu Maurycego. Za czasów Augusta
Potockiego, który często przebywał w Jabłonnej, zatorskie założenie podupadło.
Nową właścicielką zatorskiego majątku została Krystyna z Tyszkiewiczów Potocka.
Anna z Tyszkiewiczów Potocka­
‑Wąsowiczowa od najwcześniejszych lat
przejawiała talent plastyczny. Pobierała
lekcje rysunku u francuskiego malarza
Ignace’a Louisa Duviviera i u Zygmunta
Vogla. Interesowała się przede
wszystkim architekturą ogrodową,
czemu wyraz dała w projektowaniu
i urządzeniu ogrodów między innymi
w Natolinie, Mokotowie i Zatorze.
Tak o zatorskim założeniu ogrodowym
pisano w 1852 roku w krakowskim „Czasie”:
„Najwspanialszym ze wszystkiego jest
taras; wyłożony kamiennymi płyty,
otoczony balustradą kamienną, na której
stoją ogromne wazony, posągi marmurowe,
a drzewa pomarańczowe, liść winny
i wijąca się po ścianach i kolumnach
aristolochia przypominają tarasy owych
południowych willi z niemniej wspaniałym
krajobrazem, jaki się i tu odsłania. Z tej
bowiem strony, gdzie taras, góra zamkowa
nagło urywa się – i widzisz na wiele sążni
pod sobą rozciągający się ogród, z zielonymi
trawnikami, bukietami drzew, a dalej szerokie
wody wezbranej Skawy, która niedaleko
z matką rzek – Wisłą się łączy”.
Fragment mapy katastralnej Zatora
w drugiej połowie XIX wieku.
Zbiory Fundacji Zamek w Zatorze

6. Wnętrza zatorskiego zamku w okresie I wojny
światowej, 1916. Muzeum Historii Fotografii
im. Walerego Rzewuskiego w Krakowie

7. Maria Potocka
z synem Andrzejem
i córką Marią Teresą
w Zatorze, ok. 1925.
Zbiory Fundacji
Zamek w Zatorze
Zamek od
strony ogrodu,
1930. Zbiory
Fundacji
Zamek
w Zatorze
Wnętrze kotłowni, 1901.
fot. N. Krieger. Z archiwum MHK
Adam Potocki
za kierownicą
samochodu Austro-
-Daimler podczas
międzynarodowego
rajdu Automobilklubu
Polski na pl. Marszałka
Józefa Piłsudskiego
w Warszawie, 1929.
zbiory narodowego
archiwum cyfrowego
W dwudziestoleciu międzywojennym właścicielem
zatorskiego majątku był Adam Potocki (1896–1966) –
syn Krystyny i Andrzeja Potockich. Rodzina Adama –
żona Maria z Dembińskich oraz dwójka dzieci
Andrzej i Maria Teresa – zamieszkali na zamku.
Potoccy przystąpili do remontu swego nowego domu,
modernizacji zatorskiego gospodarstwa i pracy
społecznej na rzecz mieszkańców Zatora. W zamku
toczyło się wówczas bujne życie towarzyskie –
organizowano bale, polowania, a nawet rajdy
samochodowe.
Wybuch II wojny światowej diametralnie zmienił
sytuację rodziny Potockich. Adam – oficer wojny
polsko-bolszewickiej – we wrześniu 1939 roku stawił
się do służby wojskowej. Został odesłany do rezerwy.
Rodzina zabezpieczyła najcenniejsze dzieła sztuki,
oddając je w depozyt. Po klęsce kampanii wrześniowej
Adam i Maria wraz z córką wyjechali do Francji,
Maria Potocka
i Jadwiga Dembińska
zlewają nalewki
na tarasie zamku
w Zatorze, 1929.
Zbiory Fundacji
Zamek w Zatorze
gdzie Maria przez cały okres wojny prowadziła
pensjonat dla samotnych matek z dziećmi. Jej
córka Maria Teresa skończyła studia pielęgniarskie
i opiekowała się chorymi w szpitalach wojskowych.
Adam trafił do niemieckiego obozu jenieckiego,
w którym przebywał do końca wojny.
Po II wojnie światowej perspektywa powrotu rodziny
Potockich do kraju oddaliła się. Nowe władze ludowe
zakazały im przebywania w promieniu 50 kilometrów
od ich przedwojennego majątku. Adam i Maria
wraz z Marią Teresą przenieśli się do Anglii. Andrzej
Potocki mieszkał nadal w Polsce, głównie w Krakowie.
Podczas okupacji niemieckiej w zatorskim
zamku urządzono punkt przesiedleńczy dla
Niemców. Tuż po zakończeniu wojny zamek został
okradziony – wyniesiono wyposażenie należące
do Potockich oraz przedmioty pozostawione
przez wojska niemieckie.

8. Kąpiel w Skawie, 1933.
Zbiory Fundacji Zamek
w Zatorze
Pamiątkowe zdjęcie
z kursu kroju i szycia
w Zatorze. Maria Potocka
w środkowym rzędzie
obok ks. dziekana
Walkosza, 1935.
Zbiory rodziny Czuba
Na nartach w kuligu po zamarzniętym stawie w okolicy
Zatora – Maria Potocka i jej dzieci Andrzej i Maria Teresa, 1931.
Zbiory Fundacji Zamek w Zatorze

9. Odłów ryb w gospodarstwie rybnym
hrabiego Potockiego w Zatorze.
zbiory narodowego archiwum cyfrowego
Odłów ryb
w jednym
z zatorskich
stawów,
1929. Zbiory
Fundacji
Zamek
w Zatorze
Początki rybactwa na ziemiach polskich sięgają zamierzchłych czasów. Pierwsze stawy
rybne, czyli rybniki powstawały głównie w dorzeczach górnej Wisły, Soły i Skawy.
W jakich okolicznościach i za czyją przyczyną udomowiony karp zagościł w Polsce –
trudno jednoznacznie stwierdzić. Najbliższa prawdzie wydaje się jednak hipoteza
pośrednictwa zakonników – jako pierwsi chowem ryb zajmowali się bowiem cystersi
sprowadzeni do Polski w połowie XII wieku.
Zalążki rybactwa na terenie ziemi zatorskiej datuje się już na XIV wiek. Od tego momentu
jak grzyby po deszczu wyrastały kolejne stawy. Odławiane z nich ryby – szczupaki,
sumy, sandacze i karpie – trafiały między innymi na dwór królewski, a gospodarka rybna
stanowiła ważne źródło dochodów miasta. Na przestrzeni kolejnych stuleci gospodarkę
rybną kształtowały głównie procesy historyczne oraz kolejni właściciele i zarządcy
zatorskich stawów.
W latach siedemdziesiątych XIX wieku gospodarstwo w Spytkowicach w dzierżawę
wziął M. Naimski. Przeprowadzono wówczas rozbudowę całego kompleksu stawów
i magazynów rybnych.
Do działań modernizacyjnych powrócono po I wojnie światowej. Rodzina Potockich inwestowała
w zatorskie stawy i dbała o rozwój rybackiej gospodarki. Pojawiły się nowe innowacyjne
pomysły, między innymi sztuczne łowiska, transport ziemi kolejką polową i szuflą amerykańską,
koszenie roślinności na stawach kosą Resinga. Zatorski majątek, którego administratorem był
w owym czasie inż. Załuski, stał się największym producentem ryb w Małopolsce.

10. Po II wojnie światowej zatorski majątek (włącznie z zamkiem)
został uwłaszczony. Władze ludowe szukały pomysłu na jego
nowe zagospodarowanie. W kwietniu 1946 roku Majątek Państwowy
Zator został przejęty przez Uniwersytet Jagielloński.
W roku 1950 nowym gospodarzem został Instytut Zootechniki PAN
w Krakowie. Zabytkowe wnętrza mieściły zbożowe magazyny,
izbę porodową, mieszkania, biura i laboratoria instytutu…
Wszystko to wpłynęło na znaczne pogorszenie stanu obiektu.
W latach sześćdziesiątych XX wieku Zbigniew Rychlicki – ówczes­
ny dyrektor Instytutu Rybackiego, należącego do Instytutu Zoo­
techniki PAN – przeprowadził gruntowny remont zamku. Pracami
konserwatorskimi kierował prof. Józef Dudkiewicz z krakowskiej ASP.
Wnętrza zamku dostosowano do potrzeb laboratoriów i pracowni
naukowych, w których doskonalono linię karpia zatorskiego.
Lata osiemdziesiąte przyniosły kolejną zmianę – nowym zarządcą
zamku został Rybacki Zakład Doświadczalny IRŚ w Olsztynie. W zamku
nadal funkcjonowały laboratoria, a także biura i archiwum RZD.
W 2015 roku zamek powrócił do spadkobierców rodziny
Adama Potockiego, którzy zamierzają tchnąć w niego nowe życie…
By ponownie służył mieszkańcom ziemi zatorskiej.
Biblioteka Instytutu
Zootechniki PAN
w tzw. sali paprociowej
na zamku w Zatorze,
lata siedemdziesiąte
XX wieku. Za: K.
Stępińska, Pałace
i zamki w Polsce.
Dawniej i dziś.
Warszawa 1977
Zamek w okresie
powojennym –
przed remontem.
Zbiory Fundacji
Zamek w Zatorze
Podczas
wyprowadzki
Rybackiego Zakładu
Doświadczalnego
w 2005 roku.
Zbiory Fundacji
Zamek w zatorze