1. A TERRA CHA
A NATUREZA

2. A TERRA CHA é unha comarca
situada no centro-norte da provincia
de Lugo, ocupando parte da
penichaira do mesmo nome.
SUPERFICIE: 1.823 km2
HABITANTES: 46.000 aprox.
CONCELLOS: Abadín, Begonte,
Castro de Rei, Cospeito, Guitiriz,
Muras, A Pastoriza, Vilalba e
Xermade.
ESPAZOS PROTEXIDOS: Reserva da
Biosfera “Terras do Miño”, LICs
“Parga-Ladra-Támoga” e “Serra do
Xistral”.

3. Ten unha paisaxe
dominada polas chairas
lixeiramente
alombadas rodeadas
polo norte polas serras
do Xistral, A Toxiza, a
Carba, a serra de
Lourenzá e a de
Carracedo, e polo oeste
polas serras da Dorsal
(Serra da Loba, Cordal
de Montouto e os
montes da Cova da
Serpe), polo leste non
presenta elevacións
apreciables e polo sur
só destaca a Cordal de
Ousá. Toda a comarca
presenta unha lixeira
inclinación cara ao SE
pola que esbaran os
afluentes do Miño.

4. ... O seu espazo real non coincide co oficial. Imos, pois, determinar o seu
espazo real, o que a xente denomina e coñece como Terra Chá.
A TERRA CHA linda ao norte coas Serras da Corda e da Carba. Ao sur, cos
Montes de Outeiro Maior e a Serra do Fitoiro, que hai quen lle chama do
Mirador, e incluso de San Fitoiro. Ao leste, ou nacente, coa Serra de
Meira; e ao oeste, ou poñente, coa serra da Loba, Cordal do Montouto e
Cova da Serpe. Pertence a tres partidos xudiciais e a dous bispados. As
demarcacións municipais non cadran coa da bisbarra. Na actual división
comarcal de Galicia incluíron na Terra Chá concellos enteiros, ou parte
deles, que xeograficamente non son nin endexamais se consideraron
chairegos. E excluíron outros esencialmente chairegos como Rábade e
Outeiro de Rei. A Terra Chá ten 1933 quilómetros cadrados e 208
parroquias.
Manuel María, en “A TERRA CHÁ: POESÍA E PAISAXE”, discurso de toma de posesión como
membro da REAL ACADEMIA GALEGA.

5. CLIMA
De características continentais, por atoparse illada da influencia do
mar pola Dorsal e as Serras do Norte.
A abundancia de precipitación e o releve chan favorecen as enchentes.

6. É unha comarca de gran valor ecolóxico que acolle ecosistemas
únicos (ríos, humidais e serras) nos que se atopan importantes
valores paisaxísticos, xeolóxicos e biolóxicos.

7. As principais actividades son a agrogandería e as industrias
relacionadas con ela, o sector forestal e os servizos.

8. Conserva un rico e variado
patrimonio etnográfico e
histórico artístico.
Cruceiro de Lanzán (Vilalba)Cruceiro en Saavedra.

9. Casa e fonte en Saavedra (Begonte)
Igrexa de San Xiao de Mos (Castro de Rei)
Igrexa de San Alberte de Parga (Guitiriz)
Chimenea en Xermar (Cospeito)

10. Igrexa de
Vilalba
Igrexa de Goiriz (Vilalba)
Igrexa de Lindín
(Carballido, Vilalba)

11. Cimeterio de Goiriz
(Vilalba)
Cimeterio de Santa
María de Abadín
Cimeterio de Roás (Cospeito)

12. ABADÍN
Está situado ao norte da comarca, ocupa unha superficie de 85.68 km2
e ten
unha poboación de 2.721 (datos 2013) habitantes repartidos en 19 parroquias.
O relevo de Abadín presenta dúas zonas ben diferenciadas a metade norte está
ocupada polas serras do Xistral (no Lombo Pequeno acada os 1.015 m de altura),
a Toxiza, a serra de Lourenzá e a cordal de Neda; e na metade sur a chaira.
En terras de Abadín nacen os ríos que forman e enchen o Masma (o río da Fraga
Vella, o Pedrido e o Valiñadares), dá os seus primeiros pasos o Eume, e corren
cara ao Miño o Anllo, chamado tamén río de Abadín, e o Arnela afluente do
Batán.
Vista de Abadín desde
a Cordal de Neda. No
centro a vila e ao fondo
o Xistral e A Toxiza.

13. Vivendas tradicionais no rural de Abadín.
Igrexa de Santa María de Abadín,
do século XII. Á beira do Camiño
Norte de Santiago.
Gando na Cordal de Neda.

14. BEGONTE
Está situado ao sur da comarca, ocupa unha superficie de case 127 km2
e ten
unha poboación de 3.322 habitantes (datos 2013) distribuídos en 19 parroquias.
A superficie é achairada con pequenas elevacións polo oeste e polo sur onde se
atopa a cordal de Ousá que no linde do concello acada a súa máxima altitude
(734 m). Está atravesado polo río Ladra ao que se lle xunta, en Pacios, o Parga, e
máis adiante, o Porto Lousado e o Xabarixo.
Clube fluvial de
Begonte e área
recreativa no río
Ladra.

15. Os Miragres de Saavedra.
Igrexa románica de Santiago de Baamonde.
Castiñeiro da Capela
Baamonde (Begonte-
Lugo). No seu interior ten
unha talla da Virxe do
Rosario. O especial
cariño que lle tiña a
xente do lugar e o
traballo que fixo nel o
escultor Victor Corral,
impediron que fose
cortado cando se
ampliau a estrada.

16. CASTRO DE REI
Ocupa o surleste da comarca, ten unha superficie de 177 km2
e unha poboación
de case 5.267 habitantes (datos 20013) nas súas 25 parroquias.
O territorio é chan pero xa presenta, sobre todo cara ao leste, elevacións que nos
lindes co concello de Pol superan nalgúns puntos os 600 m (o monte dos Millares,
ao sur, acada os 613 m, e en Prevesos, no norte, os 619). O río máis importante é
o Miño, que beirea o concello polo oeste, e cara o que van o Azúmara, o Lea e os
seus afluentes, que nacen nas primeiras elevacións das Serras Orientais e
atravesan o concello.
Vista de Castro de Rei desde o
clube fluvial no río Azúmara.

17. Castro de Viladonga. Un dos máis importantes da provincia de Lugo. Hai unha área escavada e ao pé
un museo e centro de intrepretación.
A tradición popular conserva varias lendas: o outeiro do castro está oco e dentro hai unha galiña cos
pitos de ouro, outra dí que dentro hai unha mina de ouro.

18. COSPEITO
Situado ao sur da comarca; ten unha superficie de 144.7 km2
e arredor de 5.231
habitantes (datos 2013) repartidos entre as súas 20 parroquias.
O territorio é case totalmente chan, con pequenas depresións, que no inverno
se converten en lameiros e lagoas. O Miño percorre o concello polo leste e
polo sur, e atravésanno, de norte a sur, o Anllo e o Labrada.
Vista de Feira do Monte, capital do concello de Cospeito, desde a lagoa.

19. Torre de Caldaloba ou Vilarxoán, que
pertenceu ao mariscal Pardo de Cela. Foi
destruída na revolta irmandiña e restaurada
no século XVII.
Igrexa da Virxe do Monte de Cospeito.

20. GUITIRIZ
Ten unha superficie de 239.5 km2
e unha poboación de 5.658 habitantes (datos
2013) repartidos en 18 parroquias.
Ocupa o suroeste da comarca presenta un predominio dos terreos chans que se
elevan cara ao oeste nas serras da Loba, a Cordal de Montouto e a Cova da Serpe,
da Dorsal Galega e polo leste, entre as parroquias de Parga e Pígara, os montes de
Suexo que acadan no Mirador os 690 m.
Canteira de granito en Parga. Unha rocha de gran fino de gran calidade.

21. Balneario de Lagostelle. Está rodeado dun
magnífico parque no que hai gran
variedade de árbores. Na área de Guitiriz
hai unha gran tradición termal.
Pena Xiboi. Está declarada Ben de Interese Cultural
pola Dirección Xeral de Patrimonio Histórico e
Documental da Xunta da Galiza. Ao seu pé
atopáronse restos duns nove mil anos de
antigüidade, pertencentes á cultura neolítica
nómada.
Area recreativa de Sete Muíños en Guitiriz.

22. MURAS
Ocupa o noroeste da comarca; ten unha superficie de case 164 km2
e unha
poboación 754 habitantes (datos 2013), repartidas en 8 parroquias.
É é o concello co relevo máis accidentado da comarca, todo o seu territorio está
ocupado por montes (ao norte os montes de Bustelo, Montouto e o Guriscado,
ao oeste a serra do Xistral, ao sur a serra da Carba) entre os que se encaixan os
cursos altos dos ríos que nacen ao recoller as augas das súas ladeiras (o Sor e o
Landro que van ao Cantábrico e o Eume que leva as augas ao Atlántico).
Vista de Muras coa Carba
e o Peñote ao fondo.
Practicamente todos os
montes do concello de
Muras están cubertos de
xeradores eólicos.

23. O Eume ao seu paso por Muras.
Montes do Bustelo.

24. A PASTORIZA
Está situada ao noreste da comarca, na zona de transición enre a Terra Cha e as
serras do norte e orientais. Ocupa unha superficie de175 km2
, repartida en 19
parroquias, nas que habitan 3.566 persoas.
Ocupa o espazo entre a serra de Carracedo, ao norte, a Cordal de Neda, ao
oeste, e as estribacións da serra de Meira e o Pousadoiro, polo leste. Un curto
tramo do val do Miño e os vales dos ríos interiores, afluentes do Miño, que
baixan en dirección ao sur (Madalena-Miñotelo, Rigueira-da Lagoa e río
Pequeno).
Paisaxe agraria
da Pastoriza.
Os principais
cultivos son os
forraxes para
alimentar á
importante
cabana
gandeira coa
que conta o
concello.

25. Louseira no Campo do Oso.
A extración e manufactura de
lousa é outra das actividades
importantes da Pastoriza.
Fonmiñá,
surxencias de
augas que
alimentan o
Miño.

26. VILALBA
Ocupa o centro xeográfico da comarca. Ten unha superficie de case 379 km2
e
unha poboación de 14.980 habitantes (datos 2013) distribuída en 30 parroquias.
O relevo de Vilalba é chan na meirande parte da súa superficie agás no norte
donde chega ás serras do Xistral, que no cume do Monseiván acada os 930 m, e a
Carba; e no SO onde no límite con Guitiriz, nos montes de Soexo, acada os 630 m
na Pena do Mirador. Polo territorio corren os ríos que, desde a Carba (Batán-
Santaballa e Madalena) e a Dorsal ( Trimaz, Ladra e Labrada), van ao Miño.
O núcleo principal é
Vilalba, capital do
concello e centro da
comarca, que acolle un
terzo da poboación
total, os principais
centros industriais e os
servizos.

27. Queixo de San Simón.
Afúmase con madeira de
bidueiro e madúrase
como mínimo durante
dous meses.
Vista de San Simón da Costa cos seus elementos máis
representativos, as vacas que producen o leite co que
se fai o queixo de San Simón, e a igrexa, coñecida
como a “Basílica da Terra Cha”.
Torre dos Andrade en Vilalba, actualmente
Parador de Turismo.

28. XERMADE
Está situado ao oeste da comarca. Ocupa unha superficie de 166.5 km2
e ten,
distribuídos en 10 parroquias, 2.101 habitantes (datos 2013).
O relevo do concello é accidentado, polo norte achégase aos cumes da serra da
Carba (O Peñote 871 m), dos que baixan os regatos que conforman o río Trimaz, e
polo oeste ao val do río Eume, que é límite do concello nun pequeno tramo do
seu curso, e aos cumes da serra da Loba (Serrón do Lobo, 702 m, e Candieiro, 706
m) nos que nace o río Labrada. Desde esas alturas descende suavemente en
dirección SE ata o nivel da penichaira.
A explotación da
gandería de carne en
réxime extensivo é unha
das principais
actividades do concello
de Xermade.

29. Parque eólico experimental de Sotavento. Unha estación produtora de
enerxía con finalidade didáctica e experimental. Acolle un museo das
enerxías renovables e aulas obradoiro.
Característicos remates dos cimeterios da
Terra Cha onde se pode apreciar o bo facer
dos canteiros da comarca.

30. O RELEVO
O núcleo principal do relevo é a penichaira, a maior superficie
aplanada de Galiza. É un val tectónico de case 2.000 km2
, situado
entre os 400 e os 500 m de altitude, aínda que os lindes da comarca
abranguen as abas correspondentes das serras e montes que a
rodean e a limitan, agás no leste e no sur. No oeste a Dorsal Galega,
no norte as Serra da Carba, O Xistral, A Toxiza, Lourenzá e Carracedo,
e no sur a Cordal de Ousá. No interior da chaira atópanse algunhas
ringleiras de montes de pouca altura e outeiros illados.
Vista do SO da Terra Cha (Guitiriz e Begonte) desde o cume da Cova da Serpe. Á esquerda da imaxe o
cume máis alto do interior da chaira, o pico Mirador, límite entre Guitiriz e Vilalba.

31. O substrato está formado por xistos moi vellos, erosionados a comezos do Período
Terciario e cubertos parcialmente por arxilas e areas terciarias e por aluvións
cuaternarios de coios que formaron terrazas fluviais. Os sedimentos acadan unha
profundidade de ata 30-40 m.
As rochas máis abundantes son as lousas e xistos con algunhas zonas graníticas e
pequenas áreas de cuarcita.
Coto Pina, en Abadín, representante das formas de relevo do norte da
comarca. Desde o cume abránguese unha ampla panorámica da Terra Cha.

32. SERRA DA COVA DA SERPE
Esténdese con dirección N-S facendo límite entre as provincias de Lugo (Guitiriz e
Friol) e A Coruña (Curtis e Sobrado). Está formada por granitos de dúas micas,
gneis “ollo de sapo”, xistos, cuarcitas e granitos intrusivos. Ten un aspecto masivo
e suave cunha maior inclinación cara ao leste. O monte máis alto é o Pico da Cova,
con 841 m. Na vertente leste nacen afluentes do Parga.
Accedese pola estrada de Guitiriz a Sobrado, por unha pista desde Negradas.
Pena Cova da Serpe, na Pena
Furada. Segundo a lenda nesta
cova vivía unha gran serpe que
comía ao gando e ás persoas.
Outra versión di que a serpe
baixaba polas noites á aldea e
mamaba leite das vacas.

33. CORDAL DE MONTOUTO
Serra de relevos aplanados con orientación norte-sur, que fai de divisoria entre
Lugo (Gutiriz) e A Coruña (Aranga).
Na vertente leste nacen afluentes do Parga.

34. SERRA DA LOBA
Esténdese con dirección N-S, facendo de fronteira entre as provincias de Lugo e A
Coruña, desde a Depresión das Pontes ata as cabeceiras dos ríos Cambás (oeste) e
Labrada (leste) que a separan da Cordal de Montouto. É unha serra de relevo
suave modelado sobre granito de dúas micas, gneis “ollo de sapo”, xistos
migmatíticos e granito intrusivo. Accedese desde Momán (Xermade).

35. MONTES DA GAÑIDOIRA
Situado no concello de Muras (montes de Montouto e Bustelo) unidos polo leste
co monte Guriscado. Teñen unha altura media de 700 m.
Montes da Gañidoira: Montouto á dereita e Bustelo á esquerda.

36. MONTE GURISCADO
Situado ao leste da Gañidoira, limitado polo oeste polo río Landro. Ten 932 m de
altura. Desde o cume hai unhas boas vistas da serra do Xistral e do val do Landro.
Accedese desde o Alto da Gañidoira, na estrada de Vilalba a Viveiro collendo, á
dereita, o cruce de Viveiró.

37. SERRA DA CARBA
Límite natural norte da Terra Cha, á marxe esquerda do curso alto do río Eume en
terreos de Muras, Xermade e Vilalba. Na súa cara sur nacen varios regatos que
van aos afluentes do Miño. Está formada esencialmente por cuarcitas do
Cámbrico cunha zona de conglomerados de cantos de cuarcita e de turmalina, e
uns afloramentos importantes de gneis e metabasitas. O punto máis alto é a
Carba con 908 m. Accedese desde Vilalba pola estrada que leva ao parque eólico
ou desde Xermade (Roupar).
O cume máis representativo da
serra da Carba é Pena da Goía ou
Peñote (871 m) cun perfil
escarpado de forma piramidal
labrado en cuarcitas que contrastan
coas formas máis redondeadas do
resto da serra.

38. SERRA DO XISTRAL
É unha serra con orientación NNE-SSO que limita a Terra Cha polo norte, nos
concellos de Muras, Vilalba e Abadín. Está formada por materiais xistosos, pelitas
e rochas carbonatadas, que lle dan un perfil suave, con afloramentos de granito
nas partes altas.
Os picos máis altos son O Xistral en Muras (1.033 m), e o Seixo Branco (1.015 m)
e o Chao de Lamoso (1.039 m) no linde de Muras coa Mariña.
A nivel xeolóxico destacan os restos periglaciares, acumulacións de bloques de
lousas, xistos e cuarcitas que amosan sinais de seren fragmentados, levantados e
trasladados polo xeo.

39. Un dos elementos máis
característicos do Xistral son as
turbeiras que se forman e
manteñen coas achegas de
humidade das nubes
procedentes do mar.
Moitos dos cumes desta serra
están coroados por
aeroxeradores. Existen ademais
varias explotacións de turba.
Está declarada LIC, xunto coa
serra da Carba e A Toxiza, e
incluída en parte na Reserva da
Biosfera “Terras do Miño”.
Accedese desde Abadín, San
Simón da Costa (Vilalba) e
Muras.
Brións (Esfagnos).
No Xistral atópase a maior poboación de Sphagnum
pylaesi da Península e unha das poucas que existen
no mundo. Segundo os expertos, nas turbeiras do
Xistral e do Cadramón atópanse o maior número de
especies de brións (esfagnos) de toda a Península
ibérica e 26 especies de plantas consideradas en
perigo de extinción.

40. Val de Viveiró e serra do Xistral desde o Guriscado.
No Xistral rexístrase un alto nivel de humidade ambiental debido as frecuentes chuvias (ata
2.500 l/m2
) e ás abondantes néboas que producen precipitacións horizontais. Esta humidade
favorece a formación das turbeiras.

41. As TURBEIRAS ou TREMOAIS son
medios permanentemente saturados
de auga nos que as condicións de
asolagamento permanente provocan
unha diminución do nivel de osíxeno
e a inactivación dos
microorganismos descompoñedores
que viven no solo, polo que as
achegas de materia vexetal non se
mineralizan e acumúlanse en forma
de turba.
No Xistral podemos atopar varios
tipos de turbeiras: as máis
interesantes son as de cobertor que
recobren os cumes dos montes máis
altos, por riba dos 900 m e as que
ocupan os fondos dos vales onde a
auga non evacúa suficientemente,
que poden acadar grandes
dimensións. Os mellores exemplos
están nos nacementos do Eume,
Landro e Ouro.
Vista de turbeiras de cobertor (nos cumes) e de val.
O Xistral contén o maior sistema de turbeiras de
cobertor da Península Ibérica e das mellores de
Europa, debido ás condicións de humidade xunto
con temperaturas frescas durante case todo o
ano. Nalgúns puntos a turba acada os 3 m de
espersor, co que considerando a súa velocidade
de formación, dalle unha antigüidade de máis de
7.000 anos.

42. Coenonympha glycerion
A fauna do Xistral é moi rica e variada.
Destaca a presenza de varios endemismos
mundiais como as bolboretas Erebia
triaria pargapondalense e Erebia epiphron
xistralensis, e especies pouco comúns
como a toupa de auga ou furapresas
(Galemys pyrenaica) e a lagartixa das
turbeiras (Lacerta vivipara).
Xuncas de algodón (Eriophorum
angustifolium), unha especie típica de
solos asolagados coas envolturas
florais (perianto) formadas por finas
febras brancas, de ata 5 cm de
lonxitude, que lle dan un aspecto
característico.

43. SERRA DA TOXIZA
É un macizo formado por unha grande masa de granodioritas, do que unha parte
está no concello de Abadín. Acada 838 m de altura máxima. A erosión do granito
formou espectaculares bolos e penedos. A maioría do terreo está repoboado con
piñeiros e consérvanse pequenas masas de carballos. Destacan as formacións de
turbeiras. Accedese desde Abadín pola estrada do Valadouro e da Fraga Vella.
Vista da Toxiza desde a estrada
que vai ao Cadramón.

44. MONTES DE CARRACEDO
Fan límite entre o nordeste da Terra Cha e as comarcas de Meira e A Mariña. O
punto máis alto é O Carracedo, con 833 m no que conflúen os concellos
Mondoñedo, Riotorto e A Pastoriza. Están cubertos por pasteiros, agás nos
terreos en costa onde se conservan fragas en bo estado, ou están repoboados
con piñeiros e eucaliptos.
Cume de Carracedo.
Cabalos no Campo do oso, onde se celebra
anualmente unha rapa das bestas.

45. CORDAL DE NEDA
Pequena serra de relevo aplanado con orientación NE-SO situada entre os
concellos da Pastoriza e Abadín, no norte da Terra Cha. Presenta un nivel aplanado
de cume, coa máxima altura no Monte Neda, con 798 m. Accedese pola estrada de
Abadín á Pastoriza.
Desde os cumes hai unhas boas vistas da Terra Cha o monte Monseiván e as serras
do Xistral e A Toxiza, cara ao oeste, e das terras da Pastoriza cara ao leste.
Cordal de Neda desde A Pastoriza.

46. CORDAL DE OUSÁ
Unha pequena serra que forma
un arco de dirección E-O que fai
límite entre a Terra Cha
(Begonte) e a comarca de Lugo.
O punto máis alto é a Cordal,
con 739 m.
CHAO DA LEBRE
Unha das pequenas elevacións, de 567
m, que se poden atopar pola Terra
Cha, no concello de Vilalba.

47. OS RÍOS E HUMIDAIS
A Terra Cha é un territorio no que a auga é a protagonista en forma
de correntes lagoas e humidais.
Miño

48. O Miño é o río principal, o que recolle
a maioría das augas da comarca.
Percórrea lentamente recibindo as
achegas dos numerosos afluentes
que forman unha complicada rede
hidrográfica favorecida pola
horizontalidade do terreo. O elevado
nivel freático da zona e o chan
arxiloso favorecen a aparición de
lagoas e zonas húmidas de carácter
estacional que forman a mellor rede
de humidais de Galiza.
Nas serras do norte da comarca
nacen o Eume, O Sor, o Landro e o
Masma. Agás o Eume, que
atravesa o concello de Muras, os
demais teñen un curto percorrido
nesta comarca.Eume

49. Este sistema húmido mantén numerosos e ben conservados ecosistemas
acuáticos e terrestres asociados á auga: ríos, ribeiras e bosques de galería,
veigas inundadas, gándaras e brañas, lagoas, cunha flora e fauna propias.
A maioría dos ríos e humidais da Terra Cha están protexidos no LIC Parga,
Ladra, Támoga e na Reserva da Biosfera Terras do Miño.
Isoetes fluitans
Nos humidais da Terra Chá atópanse 16
especies vexetais de interese para a súa
conservación. Entre elas hai tres
“especies prioritarias” que gozan dun
maior nivel de proteción no ámbito de
Unión Europea: o cardiño da lagoa
(Eryngium viviparum), unha pequena
planta acuática (Luronium natans) e
dúas bulbosas endémicas da Península
Ibérica (Narcissus pseudonarcissus
subsp. nobilis e Narcisus asturiensis).
Ten tamén especial interese Isoetes
fluitans, un fento en perigo de extinción
que ten na Terra Cha o principal enclave
a nivel mundial.

50. Galiñola negra (Fulica atra)
Os máis de 50 humedais da Terra Chá acollen
un gran número de aves acuáticas: lavancos,
avefrías, cegoñas, garzas, galiñas de auga; e
miñatos (común e queimado), fulepas,
picaxuncos... cantidade que se ve incrementada
no inverno coa chegada de especies
procedentes do norte de Europa. Tamén é
importante a representación de anfibios e
insectos.
Cegoña

51. RÍO MIÑO
Fórmase coas augas que baixan dos montes de Meira e énchese, no seu curso
alto, coas que recolle da Terra Cha e das serras que a circundan. Nun lento
circular percorre a chaira cun curso meandrizante, formando illas e lagoas
endorréicas. Despois de 307,5 km de percorrido desemboca ao pé do Monte
Sta Tegra na Guarda.
Nesta parte do seu percorrido recibe pola dereita as augas do Madanela ou
Miñotelo, Rigueira ou Úbeda, Pequeno, Anllo, Támoga e Ladra, e pola
esquerda o Azúmara e o Lea.
Lagoa de Fonmiñá, unha surxencia en
rochas calcárias que incrementa
notablemente o caudal do río Miño, ao
pouco do seu nacemento. No entorno
hai unha área recreativa. Accedese
desde a estrada de A Pastoriza a Meira
ou desde Vilalba-Meira no cruce á
Pastoriza.

52. O Miño en Fonmiñá
(A Pastoriza). Unha
paseo segue o río ata
Meira.
O Miño en Arcillá
(Cospeito).
As libeliñas buscan as augas
de correntes lentas para
reproducírense e son moi
abundantes nos ríos e
humidais da terra Cha.

53. RÍO ANLLO
Nace na serra do Xistral, preto de Labrada. Pasa por terras dos concellos de
Abadín, Cospeito e Castro de Rei, onde se xunta ao Miño. Cando entra no
concello de Cospeito divídese en dous brazos, un que, co nome de río Guisande,
vai á lagoa de Cospeito e segue ata desembocar no Támoga, e outro que vai ao
Miño.
O Labrada ao pouco do seu nacemento, en terras de
Abadín.
O río Anllo ao seu paso polo concello de Abadín recibe
os nomes de Labrada (preto do nacemento), río de
Gontán, río de Abadín e despois Anllo.
Área recretiva do Anllo en Gontán
(Abadín).

54. RÍO TÁMOGA
Baixa do monte Monseibán, na Serra do Xistral. Ten varias cabeceiras: o Ribeira
e o Laxoso que forman o río Batán, e ao xuntarse co Arnela forman o Santabaia
e a partir de Cospeito recibe o nome de Támoga.
Percorre terreos nos concellos de Abadín, Vilalba, Cospeito e Begonte e
desemboca no Miño nas proximidades de Cela. É o axente drenador da lagoa de
Cospeito.
As espadanas (Platanaria) medran
arraigadas no fondo das beiras das
lagoas e augas quedas. O Támoga en Támoga.

55. Fervenza no río Arnela (Támoga)
COMO CHEGAR: Na estrada Abadín-Vilalba cóllese un cruce á dereita antes de Castromaior. Despois
de 2 km por estrada asfaltada chégase a un cruce onde segue por un camiño de terra durante outros
2 km. A ruta está sinalizada e hai unha área recreativa.

56. Ponte Vella (do século XVII) sobre o río de Batán en Martiñá (Goiriz), no linde entre Vilalba
e Abadín. Por ela pasa o Camiño de Santiago.

57. Sumidoiro da lagoa de Cospeito ao Río Guisande, brazo do Anllo que vai ao Támoga.

58. RÍO LADRA
Fórmase pola confluencia dos ríos Trimaz, que nace nos montes de Xermade; do
Madalena, que nace na Serra da Carba, e do Fabilas. Pasa por terras de Vilalba,
Begonte e Outeiro de Rei. Recolle as augas do Labrada, que nace na Serra da
Loba e pasa por Guitiriz, Xermade e Vilalba; e do Parga que baixa da serra da
Cova da Serpe e pasa por Friol, Guitiriz e Begonte e os e seus afluentes Landroi,
Lavandeira, Requeixo e Branqueño. Xúntase co Miño en Santa Sabela (Outeiro
de Rei).
Río Trimaz preto de Codesido
(Vilalba). Os ríos da Terra Cha
rebordan a miúdo durante a
época de choivas.

59. Río Madalena en Vilalba, onde hai unha
área recreativa cunha praia fluvial, unha
ruta acondicinada e varios muíños
restaurados.
Ponte de Saa sobre o río
Labrada (Vilalba).
O Ladra en Begonte ao pé da área recreativa.

60. Sete Muíños (Guitiriz)
Na zona de Sete
Muíños o río
Escadebas (afluente
do Ladroil, que vai ao
Parga) forma varios
rápidos e pequenos
saltos entre rochas
graníticas nunha
zona aproveitada
para instalar muíños.
Hai unha área
recreativa, unha zona
acondicionada como
piscina e un paseo
que segue o río.
Fervenza da Ruxida en Parga
(Guitiriz). No regato da Ruxida,
afluente do Ladroil que vai ao Parga.
COMO CHEGAR: desde Parga vaise a
Becín e séguese o camiño de terra
que pasa polas canteiras.

61. Río Labrada en Cazás (Vilalba).
Ponte medieval sobre o río Parga en San Alberte.
O Parga en Baamonde.

62. Presa e muíño de Merra no río Requeixo (Parga).

63. RÍO AZÚMARA
Nace na serra do Mirador, nas proximidades de Castro (Hermunde-Pol), onde se
coñece co nome de rego das Égoas. Logo pasa a terras do concello de Castro de
Rei onde xa toma o nome de Azúmara e desemboca no Miño na parroquia de
Orexe (Bazar) despois dun percorrido de 25 km.
Freixo de folla
ancha (Fraxinus
excelsior), un
acompañante
dos ríos na
metade norte
de Galiza.
O Azúmara en Castro de Rei

64. RÍO LEA
Ven do monte de Fitoiro no Monciro. Percorre terras nos concellos de Pol e
Castro de Rei e verte no Miño en Beloi. Os seus afluentes son Porto Muíño e
Fieitoso, pola dereita, e A Carballeira, O Rial, Regadas, Regueira, As Olas, Rozas e
O Corvo, pola esquerda.
Ponte romana dos Pedregás, en Duarría, sobre
o río Rozas, afluente do Lea.
O Lea en Castro Ribeiras de Lea co paseo que
permite seguir parte do seu curso.

65. RÍO EUME
Nace no Seixobranco (Serra do Xistral) e nesta comarca recolle as augas dos
concellos de Muras e Xermade en numerosos regos que baixan das serras do
Xistral e A Carba e dos montes de Montouto, Bostelo e Guriscado. Pola dereita
recibe o Pieles, Montouto e Ferreiras, e pola esquerda o Reboiras, Mosqueiros,
Sarrón e Carracedo. Desemboca en Pontedeume, na ría de Ares.
O Eume en Muras. Un sendeiro permite seguir o
curso do río durante aproximadamente 2 km
entre a área recreativa de Muras e a ponte da
estrada de Casateita a Batán.
O Eume en Muras ten un percorrido
encaixado por un val no que se conservan
fragas frondosas cunha gran diversidade de
especies.

66. Rego do Casal, un afluente do Eume que
recolle as augas da serra da Carba.
Batán e muíño en
Folgoso (Lousada,
Xermade).

67. LAGOAS E HUMIDAIS
LAGOA DE CAQUE OU BARDANCOS
Nas proximidades de Xustás. É a máis grande da Terra Chá, con 19 ha. Non está
alimentada por ningún río. Foi parcialmente recuperada en 1988. Está rodeada
de piñeiros de Monterrei, piñeiros bravos, amieiras, salgueiros, toxos, carrizos,
xuncos... É un importante refuxio para as aves, sobre todo no inverno.

68. LAGOA DE COSPEITO
Situada ao pé de Feira do Monte, capital do concello de Cospeito. Está
alimentada polo río Guisande. Ten unhas cinco hectáreas, aínda que no inverno
aumenta moito a superficie. Era a lagoa máis grande da Terra Cha (57,5 ha) pero
foi desecada arredor de 1960 polo IRYDA e parcialmente recuperada en 1981.
As plantas máis comúns son os carrizos, os xuncos, as espadainas... É un punto
importante de cría de avefría, somorgullo pequeño, pita de auga, demo negro...
No inverno aparecen grandes grupos de anátidas (lavanco real, charneco, pato
cullerete, pato asubión, pato rabudo, parrulo chupón, parrulo cristado, ganso...)
e limícolas (avefría, mazaricos...). Tamén son frecuentes as cegoñas e as garzas.
Está acondicionada para visitas. Ten un sendeiro que a rodea, varios
observatorios e un centro de interpretación.

69. Ludwigia palustris.
Florece no verán en pozas
e regatos de pouca
corrente, como as da
Terra Cha.
Ludwigia palustris. Florece no verán en pozas e
regatos de pouca corrente, como as da Terra
Cha.
Niño de cegoñas na Terra Cha. As cegoñas
aliméntanse de animais que atopan nas
numerosas “lamas” da Terra Chá.
As ras son os animais que máis se fan notar nas
lagoas polo seu croar.
As ras son os animais que
máis se fan notar nas lagoas
polo seu croar.

70. LAGOAS DE RIOCALDO OU PEDROSO
Conxunto de cinco lagoas situadas xunto ao río Ladra (Begonte). Orixináronse
polas explotacións mineiras.
Utricularia (Utricularia australis) vive
aboiando na auga das lagoas.
Aliméntase de pequenos animais que
captura cos sacos dixestivos

71. POZOS DO OLLO (BEGONTE)

72. VEIGA DE PUMAR
É unha zona húmida situada na marxe dereita do río Miño, entre Oroxe e Pumar.
Ocupa unhas 30 ha, alimentada polo Rego de Pumar e polas chuvias invernais.
No verán desécase case totalmente. Alternan os espazos abertos e as áreas
arboradas con bidueiros, salgueiros, ameneiros... e unha gran variedade de
plantas das zonas húmidas xunto con pasteiros. Acolle numerosas aves
invernantes.

73. ALLIGAL DE CODESIDO
Unha extensa área que se inunda
temporalmente coas augas do río
Trimaz, ocupada por prados húmidos
e bosques de amieiras, bidueiros
salgueiros e carballos.
Piscina acondicionada sobre o manancial de augas
termais (arredor de 30º) do Alligal de Codesido, en
Santabaia (Vilalba).

74. LAGOA DE DENUNE (BEGONTE)

75. LAGOA DA CARBALLOSA (COSPEITO)

76. LAGOA DE FONTEFRÍA (BEGONTE)

77. LAGOA EN O CASTRO (CASTRO DE REI)

78. LAGOA DE FABÁS (VILALBA)

79. AS ÁRBORES
Unha constante na paisaxe da Terra Cha son as árbores. A Chaira
vese cada pouco interrumpida polas ringleiras de árbores que
acompañan o curso sinuoso dos numerosos ríos, as que marcan as
lindes das fincas e as masas que ocupan as áreas próximas aos
moitos humidais que se atopan espallados por toda a comarca. As
máis comúns son as propias das zonas húmidas (bidueiros, amieiras,
salgueiros...) e os carballos. Ademáis atópanse exemplares illados
que polo seu tamaño ou porte merecen o noso interese.

80. Carballo de Luxís. (Pacios-Castro de Rei).
-20 m de altura e 4,20 m de perímetro.
Incluído no CATÁLOGO DE ÁRBORES SENLLEIRAS DA XUNTA DE GALIZA.

81. Carballo de Freán (Cazás, Xermade).
Mide 7,28 m de perímetro cunha copa ampla e
moi ben estruturada.
Incluído no CATÁLOGO DE ÁRBORES
SENLLEIRAS DA XUNTA DE GALIZA.

82. Carballo da Casa de Altide (Begonte).
-20,5 m de altura, 7 m de perímetro.Carballo do Roxo (Altide, Begonte)
-8 m de perímetro.

83. Carballo do Campo do Cacharrón (Cospeito)
-5,70 m de perímetro.Carballo de Bóveda (Begonte).
Ten 4,20 m de perímetro e moi bo porte.

84. Carba de Gomariz (Goiriz, Vilalba)
-7,24 m de perímetro.
Carba de Casamado (Goiriz, Vilalba)
-7,30 m de perímetro.

85. Carballos de Muimenta (Cospeito)
-Catro carballos situados no campo entre a antiga igrexa e a escola. O máis groso mide 4,40 m
de perímetro.
Incluídos no CATÁLOGO DE ÁRBORES SENLLEIRAS DA XUNTA DE GALIZA.

86. Casa da Rúa (Xoibán, Vilalba)
-6 m de perímetro

87. Castiñeiro da Capela.
Baamonde (Begonte). Situado no
adro da igrexa parroquial de
Baamonde. No seu interior ten unha
capela.
-6,60 m de perímetro.
Incluído no CATÁLOGO DE ÁRBORES
SENLLEIRAS DA XUNTA DE GALIZA.

88. Freixo de Muimenta (Cospeito)
-3,25 m de perímetro.
Incluído no CATÁLOGO DE ÁRBORES SENLLEIRAS DA XUNTA DE GALIZA

89. “Pravia” de Vilalba
Un pradairo que pode ter máis de 150
anos. Mide 4 m de perímetro. Atópase no
centro da vila de Vilalba.
Olmo (Ulmus hollandica) do
xardín municipal de Vilalba,
plantado a finais do século XIX.
Mide 15 m de altura.

90. Acivro da Casa da Quinta
(Folgoso, Lousada, Xermade)
-3,25 de perímetro.
Acivro de Rioaveso
(Vilalba-Lugo)
-2,10 de perímetro.

91. Eucalipto do maná da Casa de Órdax.
As Lombas (Castro de Rei).
Incluído no CATÁLOGO DE ÁRBORES
SENLLEIRAS DA XUNTA DE GALIZA

92. Teixo de A Torre
(Balmonte-Castro de Rei).
-4,32 m de perímetro.
Incluído no CATÁLOGO DE ÁRBORES
SENLLEIRAS DA XUNTA DE GALIZA
Teixo de Luxís
(Pacios, Castro de Rei)
-4,5 m de perímetro no pé.

93. Alcipreste de California do
adro da igrexa de Xermade.
-5,90 m de perímetro.
Alcipreste de California do Xardín do
Balneario de Guitiriz
-5,82 m de perímetro.

94. OS ESPAZOS PROTEXIDOS DA TERRA CHA
Lagoa de Begonte

95. RESERVA DA BIOSFERA: TERRAS DO MIÑO
Espazo de 363.668,9 hectáreas repartidas en 26 concellos da provincia de Lugo
entre os que están os da Terra Cha. É un gran espazo vertebrado polo curso alto
do río Miño e os seus afluentes.
Foi declarada pola UNESCO o 7 de novembro de 2002. Inclúe os LICs. “Parga-
Ladra-Támoga” e “Serra do Xistral”, propostos para a Rede Natura 2000.
A zona núcleo, a de maior nivel de protección, contén os escosistemas de maior
valor ecolóxico. Inclúe o río Miño e os seus afluentes, os humedais, os bosques
aluviais e a Serra do Xistral.

96. Un dos aspectos a destacar nas
reservas da Biosfera é a convivencia
armónica entre natureza e
actividades humanas. Nas Terras do
Miño desenvólvense todo tipo de
actividades, pero unha gran parte da
poboación (o 46,7 % ) vive do sector
primario, especialmente agricultura e
gandería.
Os proxectos que se pretenden
desenvolver van encamiñados a
fomentar e dar a coñecer os valores
mediambientais e etnográficos para
impulsar o turismo rural e ecolóxico:
crear unha rede de museos
etnográficos e aulas de interpretación
da natureza, rotas de sendeirismo e a
recuperación de instalacións
etnográficas (muíños, ferrerías,
mazos...).
O Ladra en Uriz

97. Observatorio na lagoa
de Cospeito.
Reconstruccións de barcas
tradicionais do río usadas
para o paseo na área
recreativa de Begonte.

98. LIC PARGA-LADRA-TÁMOGA
Inclúe territorios dos concellos de Begonte, Cospeito, Guitiriz, Vilalba, Xermade,
Abadín e Castro de Rei. Parte do curso do Miño (entre Lugo e Xustás) e os seus
afluentes Ladra (co Parga, Requeixo, Labrada e Trimaz), Támoga e Narla, as
lagoas de Cospeito, Santa Cristina, Reboredo, Pedroso, Codesido, Fontefría,
Denune e Seixas, e as Lamas de Xermar e Xoibán.
Lagoa de Cospeito.

99. SERRA DO XISTRAL
Inclúe as Serras da Carba, do Xistral e A Toxiza en terreos dos concellos de Abadín,
Muras, Vilalba e Xermade. Destaca polo valor xeolóxico (restos periglaciares) e
ecolóxico (varios tipos de turbeiras e unha rica flora e fauna con especies únicas
ou raras).
Tremoal na Pena Vella, en Abadín.

100. Breixo de turbeira (Erica tetralix).
Só se atopa en medios con alto
nivel de humidade.
Rorela (Drosera rotundifolia).
Unha planta carnívora das
turbeiras ou tremoais.

101. MONTAXE E FOTOS: Adela Leiro, Mon Daporta
Decembro 2015