1. BOT 139 Óðãàìëûí àíãèëàë ç¿é I
Äàäëàãà ¹1 Âèðóñ, áàêòåðèéí õ¿ðýý
Çàðèì òºðëèéí âèðóñûí á¿òöèéí çóðàãòàé òàíèëöàõ
1

2. Çàðèì òºðëèéí áàêòåðèéí á¿òöèéí çóðàãòàé òàíèëöàõ
Áàêòåðè åðºíõèé人 íýã ýñýýñ òîãòñîí áàéõ áîëîâ÷ îëîí ýñýýñ á¿ðäñýí óòàñëàã
áàêòåðè áàñ áèé. Ò¿¿íèé ýñ õàëüñààð á¿ðõýãäñýí ïðîòîïëàçì, âàêóîëèîñ á¿ðäýõ
áºãººä Ẻì íü íóêëåéíû õ¿÷ëýýð áàÿëàã, Ẻìèéí õýñã¿¿ä îëîí áóòàðñàí ìàÿãòàé
îðøèíî. Õàðèí ìèêñîáàêòåðèéí Ẻì òîäîðõîé áàéíà. Ýñèéí õàëüñ ãåìèöåëëþëîç
áîëîí ïåêòèíò áîäèñîîñ (õààÿà óóðãèéí áîäèñ áàéíà) òîãòîæ ò¿¿íèé õàìãèéí ãàäíà
òàëûí äàâõðàãà ñàëñæèæ õººäºã ó÷èð ýñ ãàäóóðàà õàìãààëàõ çîðèëãîòîé á¿ðõ¿¿ë
ñàëñòàé áîëäîã þì.
Çàðèì áàêòåðè õºäëºõºä çîõèîëäñîí ñîðìîñ õýëáýðèéí íýã áóþó õýä õýäýí
øèëá¿¿ðòýé (1 -ð çóðãèéí II). Øèëá¿¿ð áèåýñýý óðò áàéõ òîõèîëäîë áàéäàã.
Áàêòåðèéí õºäºë㺺í çºâõºí øèëá¿¿ðýýñ øàëòãààëàõã¿é áºãººä ýñèéí òîãòìîë
àãøèæ ñóíàõòàé õîëáîîòîéãîîð õºäºë㺺íòýé áàéõ ÿâäàë áèé (ñïðèëë áàêòåð).
Áàêòåðèéí àíãèëàë. Áàêòåðè ìàø º÷¿¿õýí æèæèã áèå ìàõáîäü ìºí òóë ò¿¿íèéã
ñóäàëæ øèíæëýõ ÿâäàë òºâºãòýé ó÷èð îäîî õèð á¿ðýí ã¿éöýò òîãòîîñîí àíãèëàë ¿ã¿é
áîëîâ÷ ýñèéí õýëáýð, äîòîîä á¿òýö, ñïîð ¿¿ñãýëò çýðýã øèíæèéí ¿íäñýí äýýð
àíãèëëûã õèéäýã.
Áàêòåðèéã ýñèéí õýëáýðýýð õýä õýäýí òºðë¿¿äýä õóâààíà. ¯¿íä: ñàâõàíöàð
áàêòåð (áàöèëë), áºìáºëºã áàêòåð (êîêê), õîñ áºìáºëºã áàêòåð (äèïëîêîêê),
ãèíæèëñýí áºìáºëºã áàêòåð (ñòðåïòîêîêê), òàõèð áàêòåð (âèáðèîí), ìóøãèà áàêòåð
(ñïèðèëë) çýðýã þì (1-ð çóðàã).
I
1-ð çóðàã. Áàêòåðèéí õýëáýð¿¿ä
I. à.áºìáºëºã áàêòåðè, á. õîñ áºìáºëºã áàêòåðè, â. áºìáºëºã ãèíæèí
áàêòåðè, ã. ñàâõàíöàð áàêòåðè, ä. Ìóøãèà å. ìàõèð áàêòåðè,
II. Øèëá¿¿ðò áàêòåðèóä
à. íýã øèëá¿¿ðòýé áàêòåðè, á. áèåèéí á¿õ ãàäàðãóóãààðàà øèëá¿¿ðòýé
áàêòåðè, â. áèåèéí õî¸ð ¿ç¿¿ðòýý îëîí øèëá¿¿ð á¿õèé áàêòåðè
2

3. Äàäëàãà ¹2 Çàìàã òîäîðõîéëîõ àðãà ç¿é
Îäîî äýëõèé äýýð íèéòäýý 40000 -ººä ç¿éë çàìàã òàðõàæ áàéãààã ñóäëàà÷èä
èëð¿¿ëýýä áàéíà. Ýäãýýð çàìãóóä òàëëîìûí çîõèîí áàéãóóëàëò, ýñèéí á¿òýö, ¿ðæèõ
àðãà, õºãæëèéí øàò, ºí㺠áîëîí òàðõàö ýêîëîãèéí îíöëîã áàéäëûã õàðãàëçàí 10-12
õ¿ðýý áîëãîí õóâààäàã. ¯¿íä:
1. Õºõ íîãîîí çàìãèéí õ¿ðýý – Cyanophyta
2. Ýâãëåí çàìãèéí õ¿ðýý - Euglenophyta
3. Ïèððîôèò çàìãèéí õ¿ðýý - Pyrrophyta
4. Àëòëàã çàìãèéí õ¿ðýý - Chrysophyta
5. Öàõèóð çàìãèéí õ¿ðýý - Bacillariophyta
6. Øàð íîãîîí çàìãèéí õ¿ðýý - Xanthophyta
7. Óëààí çàìãèéí õ¿ðýý - Rhodophyta
8. Õ¿ðýí çàìãèéí õ¿ðýý - Paeophyta
9. Íîãîîí çàìãèéí õ¿ðýý - Chlorophyta
10. Õààð çàìãèéí õ¿ðýý - Charophyta
¯¿íýýñ ìîíãîë îðíû íóòàã íóòàã äýâñãýð äýýð 9 õ¿ðýýíèé 1000 îð÷èì ç¿éëèéí
çàìàã óðãàäàã. Ýäãýýð 9 õ¿ðýýíèé çàìãààñ ìàíàé îðíû íóòàãò ºðãºí òàðõàëòòàé, îëîí
ç¿éëèéã õàìàðñàí îâãîîñ ãàäíà àæ àõóéí ºíäºð à÷ õîëáîãäîëòîé õºõ íîãîîí, öàõèóð,
óëààí, õ¿ðýí, íîãîîí, õààð çàìãèéí õ¿ðýýíèé òóõàé ¿çýõ áîëíî.
ÕªÕ ÍÎÃÎÎÍ ÇÀÌÀÃ (CYANOPHYTA)
Õºõ íîãîîí çàìãèéí õ¿ðýýíä íèéòäýý 1500 îð÷èì ç¿éëèéí çàìàã áàãòàõ òóë
ò¿¿íèé òºëººëºã÷ õðîîêîêê (Chroococcus), îñöèëëÿòîð(Oscillater), íîñòîê (Nostoc)
çýðýã çàìãèéã òîâ÷õîí àâ÷ ¿çüå (1-ð çóðàã).
1 2 3
1-ð çóðàã. Õºõ íîãîîí çàìãóóä
1. õðîîêîêê, 2. îñöèëëÿòîðè, 3. íîñòîê
ÖÀÕÈÓÐ ÇÀÌÃÈÉÍ Õ¯ÐÝÝ – BACILLARIOPHYTA
Ýíý õ¿ðýýíä òýíãýñèéí áîëîí öýíãýã óñàíä áººíººð þìóó ãàíö íýãýýð óðãàäàã
íèéòäýý 10000-ààä ç¿éëèéí çàìàã áàãòàíà. (2-ð çóðàã).
3

4. 2-ð çóðàã. Диатом замаг (Pinnularia)
À. Á¿ñë¿¿ð òàëààñ Á. Õàâòàñ òàëààñ Â. Òóóø îãòëîë Ã.Õºíäëºí îãòëîë Ä.
Âåãåòàòèâ ¿ðæèë:
1. ýïèòåê õàâòàñ , 2. ãèïîòåê õàâòàñ, 3. çààäàñ, 4. çàíãèëàà, 5. õëîðîïëàñò,
6.ïèðåíîèä, 7. öèòîïëàçì, 8.Ẻì, 9. âàêóîëü
ÓËÀÀÍ ÇÀÌÃÈÉÍ Õ¯ÐÝÝ – RHODOPHYTA
Óëààí çàìàã ãîëäóó òýíãýñèéí óñàíä áàéãàà áºãººä àãóóëæ áàéãàà
ïèãìåíòýýñýý øàëòãààëæ óëààí, õºõ, õàð ºíãºòýé áàéíà. Õëîðîôèëëýýñ ãàäíà
ôèêîýðèòðèí (óëààí ºíãºòýé), ôèêîöèàí (õºõ íîãîîí ºíãèéí) ïèãìåíò¿¿ä áàéíà.
Óëààí çàìàã òàëëîìûí ãàäààä õýëáýð ä¿ðñýýð ìàø îëîí ÿíç áºãººä ò¿¿íä 3000 îð÷èì
ç¿éë áàãòàíà. Èõýíõ íü äýýä óðãàìàëòàé òºñòýé, äîòîîä ýäèéí òàëààð õ¿ðýí çàìàãòàé
áàðàã àäèëõàí áîëîé (3-ð çóðàã).
2
1
3-ð çóðàã. Óëààí çàìãóóä
1. Delesseria 2. Polysifonia
Óëààí çàìãèéí áýëãèéí ¿ðæèë íèëýýä ººð ÿâàãäàíà. Ãàíö ýñýýñ òîãòñîí
àíòåðèäààñ øèëá¿¿ðã¿é íýã øèðõýã ýð ãàìåò (ñïåðìàöè) ãàð÷ óñíû óðñãàëààð ÿâñààð
áàéãààä ºíäãºí ýñòýé íèéëíý. ªíäãºí ýñ íü ëîíõ õýëáýðòýé êàðïîãîí ãýæ íýðëýãäýõ
òóñãàé ýðõòýí äîòîð ¿¿ñíý (4-ð çóðàã).
4

5. 4-ð çóðàã. Håìàëèîí ãýäýã óëààí çàìãèéí áýëãèéí
¿ðæëèéí õýñýã
1. àíòåðèä 2. êàðïîãîíè 3. êàðïîñïîð
Õ¯ÐÝÍ ÇÀÌÃÈÉÍ Õ¯ÐÝÝ – PHAEOPHYTA
Ýíý õ¿ðýýíä 1500 –ààä ç¿éë áàãòäàã.
Õ¿ðýí çàìãèéí áàãèéí òºëººëºã÷ ýêòîêàðïóñ, ëàìèíàðè õî¸ðûã àâ÷ ¿çüå.
Ýêòîêàðïóñ (Ectocarpus) íü ãàäààä áàéäëààðàà êëàäîôîð çàìàãòàé òºñòýé,
ñàëààëñàí óòàñëàã òàëëîìòîé áàéäàã. Ýêòîêàðïóñ áîë òºäèé ë òîì òàëëîìã¿é áºãººä
ººð çàìãèéí áèåä áóþó óñàí äîîðõ ÷óëóóíä áýõëýãäýæ óðãàíà. Ò¿¿íèéã íýã ýãíýý
ýñ¿¿äýýñ òîãòñîí îëîí ñàëàà óòàñëàã òàëëîìûí ¿ç¿¿ðò ãàíö ¿¿ðòýé ºíäºã ìàÿãèéí
ñïîðàíãè ¿¿ñýõ áºãººä ò¿¿íèé äîòîð õî¸ð òèéøýý ÷èãëýñýí æèãä áóñ øèëá¿¿ðò
çîîñïîð áóé áîëæ áýëýã áóñààð ¿ðæèíý (5-ð çóðàã).
5

6. 5-ð çóðàã. Ýêòîêàïóñ çàìàã.
1. çàìãèéí ãàäààä áàéäàë, 2. çîîñïîðàíãè,
3. çîîñïîð, 4. áýëãèéí ýñèéã á¿ðýëä¿¿ëýã÷
ãàìåòàíãè, 5. ãàìåòóóä
Ëàìèíàðè (Laminaria) áîë äàëàéí óñíû ¸ðîîëä ýëáýã óðãàäàã 60 ìåòð õ¿ðòýë
óðò òàëëîìòîé òîìõîí çàìàã þì. Ò¿¿íèé îëîí ñàëáàíò èëòýñ ìýò áèå íü áàðèóëòàé
áàéõ áºãººä ðèçîèäóóäààð óñíû ¸ðîîëûí ÷óëóóíä áýõëýãäýíý. Áàðèóëûí äýýðõè
ñàëáàí èëòñ¿¿ä íü æèë á¿ð ¿õýæ îðîíä íü øèíýýð òºðíº (6-ð çóðàã).
6-ð çóðàã. Ëàìèíàðè çàìàã
1. íàâ÷àà ñîëüæ áàéãàà çàìàã,
2. çîîñïîðàíãè á¿õèé èëòñèéã
(íàâ÷) õºíäëºí îãòëîë,
3. àíòåðèäòàé õýñýã,
4. îîãîíèòîé õýñýã
ÍÎÃÎÎÍ ÇÀÌÃÈÉÍ Õ¯ÐÝÝ – CHLOROPHYTA
Ýíý õ¿ðýýíä 20000 –èîä ç¿éëèéí çàìàã áàãòäàã áºãººä íîãîîí ºíãºòýé áàéäàã.
Íîãîîí çàìãèéí àíãèëàë.
Íîãîîí çàìãèéí õ¿ðýýã æèãä øèëá¿¿ðòýí (Euchlorophyceae), êîíúþãàöè
(Conjugaceaea) çàìãèéí àíãè ãýæ õóâààäàã.
Æèãä øèëá¿¿ðòíèé àíãè (Euchlorophyceae).
Ýíý àíãèä âîëüâîêñ, ïðîòîêîêê, óëîòðèêñ, ñèôîí çàìãèéí áàãóóä áàãòàíà.
Âîëüâîêñ çàìãèéí áàã – Volvocales. Ýíý çàìãèéí òºëººëºã÷ öºì øèëá¿¿ð á¿õèé
íýã áóþó îëîí ýñòýé áàéõààñ ãàäíà çàðèìäàà êîëîíèîð(áººíººð) óðãàíà. ¯¿íèé
òºëººëºã÷ áîëîõ õëàìèäîìîíàä, âîëüâîêñ õî¸ðûã àâ÷ ¿çüå.
6

7. Õëàìèäîìîíàä (Chlamydomonas). Ýíý áîë íýã ýñýýñ òîãòñîí áºãººä õºäºë㺺íò
(132-ð çóðàã) çàìàã áºãººä òîãòìîë óñ, àêâàðèóìä ýëáýã òîõèîëääîã. Õëàìèäîìîíàä
çàìàã ýëáýã óðãàñàí óñ íîãîîí ºíãºòýé áîëñîí áàéäàã (7-ð çóðàã).
7-ð çóðàã.Õëàìèäîìîíàä
Âîëüâîêñ çàìàã (Volvox). Ýíý çàìàã èõýâ÷ëýí òîãòìîë óñàíä óðãàäàã êîëîíè
¿¿ñãýí àìüäàðäàã. Âîëüâîêñ çàìàã íü ñàëñààð ä¿¿ðãýãäñýí áºìáºëºã êîëîíè ¿¿ñãýäýã.
Õîñ øèëá¿¿ð á¿õèé Ẻðºíõèé õýëáýðòýé ýñ¿¿ä íü áºìáºëºã õýëáýðèéí êîëîíè
¿¿ñãýõäýý øèëá¿¿ð¿¿ä ãàäàãø õàðàí áàéðëàõäàà õîîðîíäîî ïëàçìîäåñìèéí óòñààð
õýëõýãäñýí áàéíà. Èéì ó÷èð ýðãýí òîéðîí æèãä øèëá¿¿ðòýé áºìáºëºã õýëáýðòýé
áàéäàã. Ýñ òóñ á¿ð Ẻì, àÿãà õýëáýðò õðîìàòîôîð, óëààí í¿ä, ïðîòîïëàçì çýðãýýñ
òîãòîíî. Ýñ á¿ðä áàéõ õîñ øèëá¿¿ð, ò¿¿íèéã õºäºëãºõ ÷óõàë ýðõòýí þì (8-ð çóðàã).
8-ð çóðàã. Âîëüâîêñ áà õëîðîêîêê çàìàã
Óëîòðèêñ çàìãèéí áàã (Ulotrichales). Ýíý áàãààñ òºëººëºã÷ áîëãîí óòñàí çàìàã
óëîòðèêñûã ¿çýõ áîëíî.
Óëîòðèêñ (Ulotrix) áîë áèåèéí äîîä õýñãèéí íèëýýä ñóíàñàí ºíãºã¿é ýñ¿¿äýýð
óñíû ¸ðîîëûí áèå¿äýä áýõëýãäýæ óðãàäàã óòñàíöàð çàìàã þì. Íýã ýãíýý ýñ¿¿äýýñ
òîãòñîí çàìãèéí óòàñ óðòààøàà àìàðõàí ºñºõ áîëîâ÷ åð íü ñàëàà ìº÷èð ¿¿ñãýäýãã¿é
îíöëîãòîé þì. Óòàñ ¿¿ñãýã÷ ýñ¿¿äýä Ẻì ïðîòîïëàçìààñ ãàäíà ïèðåíîèä á¿õèé
õàâòãàéâòàð õðîìàòîôîð áàéíà (9-ð çóðàã).
7

8. 9-ð çóðàã. Óëòîðèêñ (Ulotrichales)
À. Óëîòðèêñ (Ulotrix): 1. óòàñëëàã òàëëîì, 2. çîîñïîð, 3. èçîãàìè ¿ðæèë, Á.
Óëüâà (Ulva): 1. äýýä òàëëîìûí ýñ¿¿ä, 2. èëòýñëýã òàëëîì
Ñèôîí çàìãèéí áàã (Siphonales). Ýíý áàãò áàãòäàã çàìãóóä îëîí Ẻìòýé òîì
ýñýýñ òîãòäîã. Ñèôîí çàìãèéí áèåèéí ýñ¿¿äýä ýñèéí õºíäëºí õàíóóä áàéäàãã¿é (ýñò
á¿òýöã¿é) þì. Ýíý áàãèéã òºëººë¿¿ëýí Êëàäîôîð (Cladophora), Êàóëåðïà (Caulerpa)
õî¸ð çàìãèéã àâ÷ ¿çíý.
Êëàäîôîð çàìàã (Cladophora) –èéí áèå ìàø èõ ñàëààëæ ìº÷èðëºñºí áºãººä
ò¿¿íèé ýñ¿¿ä íü òîì, îëîí Ẻìòýé áàéäàã (10-ð çóðàã). Ýíý çàìãèéí õðîìàòîôîð
ïèðåíîèäòîé áà ýñèéí õàíûí äàãóó áàéðëàäàã þì.
8

9. 10-ð çóðàã. Êëàäîôîð çàìàã (Cladophora)
A. óòàñëàã òàëëîì Á. õëîðîïëàñòòàé ýñ
Â. çîîñïîðàíãèòàé ýñ:
1. õëîðîïëàñò
ØÀÐ ÍÎÃÎÎÍ ÇÀÌÃÈÉÍ Õ¯ÐÝÝ – XANTHOPHYTA ÁÓÞÓ
ÆÈÃÄ ÁÓÑ ØÈËÁ¯¯ÐÒ ÇÀÌÃÈÉÍ Õ¯ÐÝÝ –HETEROCONTAE
Ýíý òºëººëºã÷ººð Âîøåðè (Vaucheria), Âîòðóäèóì (Botrydium) õî¸ð çàìãèéã
¿çýõ áîëíî.
Âîòðóäèóì (Botrydium) íü 1-2 ìì ãîëòî÷òîé öýâð¿¿ ìàÿãèéí íýã ýñýýñ òîãòñîí
òàëëîìòîé. Öýâð¿¿ ìýò òàëëîìûí äîîä õýñýã íàðèéñ÷ ñ¿¿ëäýý àöëàí õîñ ñàëàà
ðèçîèäûã ¿¿ñãýýä ò¿¿ãýýðýý õºðñºíä áýõëýãäýíý (11-ð çóðàã).
11-ð çóðàã. Áîòðèäèóì çàìàã
1. áîòðèäèóì çàìãèéí òàëëîì
2. çîîñïîð 3. óðò øèëá¿¿ð 4.
áîãèíî øèëá¿¿ð 5. ðèçîéä
Âîøåðè (Vaucheria). Ýíý çàìàã íü òîãòìîë áà óðñãàë óñàíä ýëáýã óðãàäàã àö
ñàëààòàé óòñàí çàìàã þì. Óñàíä áàéãàà ÿìàð íýã áèåòýé ººðèéí òàëëîìûí ðèçîèäîîð
(ºíãºã¿é óòàñ ìýò ç¿éë) áýõëýãäýíý (12-ð çóðàã).
9

10. 12-ð çóðàã. Vaucheria çàìàã
1. òàëëîìûí õýñýã,
2. çîîñïîðàíãèéí ¿¿ñýæ áàéãàà
íü, 3. çîîñïîðîî öàöñàí
çîîñïîðàíãè, 4. îëîí øèëá¿¿ðò
çîîñïîð, 5. çîîñïîðîîñ øèíý
òàëëîì óðãàõ áàéäàë, 6. ðèçîéä,
7. ñïåðìàòîçîéä á¿õèé àíòåðèä
(áýëãèéí ýðõòýí)
Êàóëåðïà (Caulerpa) – Äóëààí îðíû òýíãýñèéí óñàíä óðãàäàã îëîí Ẻìò íýã
ýñò çàìàã þì. Ýíý íü õýäèéãýýð äîîä óðãàìàë áîëîâ÷ òàëëîìûí á¿òöýýð äýýä
óðãàìàëòàé òºñººòýé õàðàãääàã. Ò¿¿íèé ñàëàà ñàëáàíò òàëëîì íü äýýä óðãàìëûí èø
áºãººä ðèçîèä íü ¿íäýñòýé àäèëõàí þì. Þìàí äýýã¿¿ð óðãàõäàà ìºëõºã÷ èøòýé
òºñººòýé áîëîé (13-ð çóðàã).
13-ð çóðàã. Êàóëåðïà (Caulerpa)
À. Òàëëîì Á. Òàëëîìûí õºíäëºí îãòëîë
10

11. Äàäëàãà ¹3 ̺ºã òîäîðõîéëîõ àðãà ç¿é
̺ºã¿¿ä íýãýí æèãä á¿òýöòýé áºãººä âåãåòàòèâ áèå, ¿ðò áèå ãýäýã õî¸ð ¿íäñýí
õýñãýýñ á¿ðäýíý.
Èõýíõ 캺ãèéí áèå ãèô ãýæ íýðëýãääýã ãîë òºëºâ ñàëààëñàí îëîí îëîí øèðõýã
óòàñëàãààñ òîãòîõ áºãººä òýäãýýðèéí Ẻãíºðëèéã ìèöåëëè (캺ãºíöºð) ãýíý.
Ìèöåëëè óðãàæ áóé ç¿éëèéí (ñóáñòðàò) ãàäàðãà äýýð áóþó äîòîð òàëä íü áàéðëàíà (1-
ð çóðàã).
1-ð çóðàã . Ìàëãàéò 캺ãíèé ¿ðò áèåèéí õºãæëèéí øàò
̺ºãèéí ¿ðæèë.
Àìüä áèåä áàéäàã ¿ðæëèéí á¿õ õýëáýðýýð ÿâàãäàíà. Âåãåòàòèâ àðãààð 캺ã
¿ðæèõäýý ìèöåëë íü õýäýí õýñýã òàñàð÷, òàñàðõàé òóñ á¿ðýýñ øèíý 캺㿿ä óðãàíà.
̺ºãèéã çîðèóäààð ¿ðæ¿¿ëýõýä ýíý àðãûã ãîë òºëºâ õýðýãëýíý. Õºðºíãºíèé 캺ã
çºâõºí âåãåòàòèâ àðãààð íàõèàëàí ¿ðæäýã.
Îëîíõè 캺㿿ä âåãåòàòèâààð ¿ðæèõäýý õëàìèäîñïîð, îèäèé ãýäýã òóñãàé
õýñãèéã ¿¿ñãýíý.
Õëàìèäîñïîð íü áóäàã÷ ïèãìåíòèéã øèíãýýæ ãàäóóðàà çóçààí õàëüñààð
õó÷èãäñàí ìèöåëëèéí òîìîðñîí ýñ¿¿äèéã èéíõ¿¿ íýðëýõ áºãººä ýíý íü ãàäààä îð÷íû
òîõèðîìæã¿é íºõöëèéã òýñâýðëýí ºíãºðººõ çîõèëäëîãîî þì. Ìèöåëëèéí çàðèì íýã
ýñ, õàæóóãèéí ýñýýñýý øèì òýæýýëèéí áîäèñ àâ÷ òîìðîîä îëîí òîîíû õëàìèäîñïîðûã
¿¿ñãýíý. Çàðèì 캺ãèéí õëàìèäîñïîð îëîí æèëýýð óðãàõ ÷àäâàðàà àëäàëã¿é áàéæ
õºäºº àæ àõóéí òàðèìàë óðãàìëûã ºâ÷ë¿¿ëýõ õîð óðøèã òàðèíà (2-ð çóðàã 1). Îèäèé
áîë ìèöåëëèéí ýñ òóñ á¿ð íü õîîðîíäîî ñàëæ áèå äààñàí øèíý ìèöåëë ¿¿ñãýõèéã
õýëíý (2-ð çóðàã 2).
2- ð çóðàã. Òºðºë á¿ðèéí 캺ãºíä ñïîð, çîîñïîð ¿¿ñýõ
1. õëàìèäîñïîð, 2. îèäèé, 3. ñàïðîëåãíèé 캺ãíèé
çîîñïîðàíãè (ò¿¿íýýñ çîîñïîð ãàð÷ áàéãàà áàéäàë), 4. ìóêîð
캺ãíèé çàëóó ñïîðàíãè ( á-áàðèóë), 5. ìóêîð 캺ãíèé
11

12. Îëîíõè 캺㿿ä áýëýã áóñûí àðãààð ¿ðæèõäýý ñïîð õýìýýã÷ îíöëîã á¿òýöòýé
òóñãàé ýñ¿¿äýýð ¿¿ñãýíý. Äýýð ¿ç¿¿ëñýí ¸ñîîð ñïîð ãàäààä, äîòîîä ãàðàëòàé áàéõ
áºãººä äîòîîä ãàðàëòàé ñïîð íü òóñãàé áèå ñïîðàíãèéí äîòîð ¿¿ñýõ áºãººä ãîë òºëºâ
äîîä 캺㿿äýä áàéíà. Õàðèí ãàäààä ãàðàëòàé (ýêçîãåííûé) ñïîð èõýâ÷ëýí äýýä
캺㿿äýä ¿¿ñíý. Óñíàà óðãàõ 캺ãºíä (ñàïðîëåãíèé) ñïîð ¿¿ñäýãã¿é ò¿¿íèé îðîíä
øèëá¿¿ð¿¿ä á¿õèé çîîñïîð ¿¿ñíý (2-ð çóðàã3). Õóóðàé ãàçàð óðãàõ 캺ãèéí (ìóêîð)
ñïîð ñàëõèàð òàðíà.
Ñïîðàíãè áîë ìèöåëëèéí áóñäààñàà àðàé óðò óðãàäàã îíöëîã óòàñëàãèéí
¿ç¿¿ðò ¿¿ñýõ áºãººä ò¿¿íèéã ñïîðàíãèéí õýñýã áóþó ñïîðàíãèâ÷ ãýíý.
Ãàäààä ãàðàëòàé ñïîðûã êîíèäè áóþó êîíèäîñïîðòàí ãýõ áºãººä òýð íü çºâõºí
äýýä 캺㿿äýä òîõèîëäîíî. Êîíèäè áîë îëîí äàõèí ñàëáàðëàñàí ìèöåëëèéí îíöãîé
óòàñ êîíèäîòàí ãýäýãò ¿¿ñíý (2-ð çóðàã 6). ¯¿ññýí êîíèäîñïîð õàëüñààð õó÷èãäàíà.
̺ºã¿¿äèéí êîíèäèéí õýëáýð îëîí ÿíç áàéõ áîëîâ÷ òºðºë á¿ðèéí 캺ãíèéõ
òîäîðõîé õýëáýðýý àëääàãã¿é òóë 캺ãí¿¿äèéã ÿëãàí òàíèõàä òýðõ¿¿ øèíæèéã
õýðýãëýíý. Ãýâ÷ íýãýí òºðëèéí 캺ãºíä îëîí ÿíçûí êîíèäè áóé áîëäãèéã ñàíàõ
õýðýãòýé þì.
̺ºãíèé áýëãèéí ¿ðæèë èçîãàì, ãåòåðîãàì, îîãàìè çýðýã õýëáýð¿¿ä áàéõààñ
ãàäíà çºâõºí 캺ãºíä òîõèîëääîã áýëãèéí ýðõòýí ãýæ íýðëýãäýõ áèå ¿¿ñãýí ºâºðìºãö
õýëáýðýýð ÿâàãääàã. Áýëãèéí ýðõòýí íü áýëãèéí ¿ðæëýýð áóé áîëäîã.
̺ºãèéí áýëãèéí ýðõòýí äîîä 캺㿿äýä õàðèëöàí àäèëã¿é áàéãóóëàëòòàé
áàéäàã ýð, ýì ýñýýñ ¿¿ñíý. Ýíý íü áýëãèéí ¿ðæëèéí ¿ð ä¿íä ¿¿ññýí ñïîð /îîñïîð,
çèãîñïîð/ òàéâàí áàéäàëä òîäîðõîé õóãàöààíä áàéæ áàéãààä óðãàí, áýëýã áóñûí
¿ðæëèéí ýðõòýí çîîñïîðàíãè ýñâýë ñïîðàíãè ¿¿ñãýíý. ¯ð òîãòîõ ïðîöåññ ÿâàãäñàíû
äàðàà äýýä 캺㿿ä óóò þìóó ýñâýë áàçèä õî¸ðûí àëü íýãèéã ¿¿ñãýíý. Èéìýýñ äýýä
캺ãèéã óóòàò, áàçèäàò ãýæ õî¸ð àíãèëíà. Òýäãýýðò óóò áîëîí áàçèäè ¿¿ñýõ ýõíèé ¿å
àäèëõàí ÿâàãäàíà. Óóòàò 캺ãèéí ñïîð àãóóëàã÷ áèå íü óóò õýëáýðòýé áàéõ áºãººä
áàçèäè 캺ãíèéõ óðàðõóó õýëáýðòýé óíæëàãà áàéäàã. Óóòàò 캺ãèéí óóòàíä 8 ñïîð
(àñêîñïîð), áàçèäèé 캺ãíèéõºä 4 ñïîð (áàçèäèîñïîð) á¿ðýëäýíý.
2-ð çóðàã. Áàçèä, óóò
õî¸ðûí õºãæëèéí á¿ä¿¿â÷
à.óóòíû õºãæëèéí ÿâö,
á. áàçèäûí õºãæëèéí ÿâö
1. ñïîð óóò, áàçèä õî¸ð
¿ðò áèåèéí äîòîð áóþó
ãàäíà ìèöåëë äýýð ¿¿ñýõ
áºãººä óóòíû äîòîîä
ãàðàëòàé (ýíäîãåííûé)
áàçèä ãàäààä ãàðàëòàé
(ýêçîãåííûé)
12

13. Ýõ ýñèéí äîòîð áàéõ õî¸ð Ẻìò óóò, áàçèäè õî¸ð ¿¿ñýõýä õî¸óëàà íèéëæ íýã
áîëîõ (äèïëîèä) áºãººä öààøäàà ðåäóêöè õóâààãäëààð ãàïëîèä õðîìîñîìò Ẻìòýé
áîëíî.
̺ºãíèé àíãèëàë.
Áàéãàëü äýýð óðãàäàã á¿õ 캺ãèéã äýýä äîîä õýìýýí 2 á¿ëýãò õóâààæ 6 àíãè
áîëãîíî. ¯¿íä:
1. Õèòðèä 캺ãèéí àíãè (Chytridiomycetes) – ýðòíèé ýãýë á¿òýöòýé 캺ã áºãººä
ìèöåëëè îãò ¿¿ñýõã¿é áóþó ¿¿ññýí ÷ ò¿¿íèé çºâõºí ýõ ¿¿ñâýð áîëíî.
2. Îîìèöåò 캺ãèéí àíãè (Oomycetes) – ò¿¿íèé ìèöåëë¿¿ä íü õºãæèë ñàéòàé
áîëîâ÷ ýñò á¿òýöã¿é áàéäàã. Áýëãèéí ¿ðæèë îîãàìèàð ÿâàãääàã.
3. Çèãîìèöåò 캺ãèéí àíãè (Zygomycetes) – Ýíý 캺ãèéí ìèöåëëèéí õºãæèë
ñàéí áºãººä çèãîãàìè ãýäýã ºâºðìºãö õýëáýðèéí áýëãèéí ¿ðæëýýð ¿ðæäýã.
4. Óóòàò 캺ã áóþó àñêîìèöåò 캺ãèéí àíãè (Ascomycetes) – îëîí ýñò
ìèöåëëèòýé 캺ã þì. Òóñãàé óóòàíä ñïîð ¿¿ñãýäýã ó÷èð òèéíõ¿¿ íýðëýñýí.
5. Áàçèäèîìèöåò 캺ã áóþó áàçèä 캺ãèéí àíãè (Basidiomycetes) – îëîí ýñò
ìèöåëëèòýé áºãººä ìèöåëëèéã á¿ðä¿¿ëäýã íàðèéõàí óòñàíöàðûí áóþó
ãèôèéí ¿ç¿¿ðèéí ýñýýñ ãàäàãø òîâîéæ, áàçèä ãýæ íýðëýãäýõ óíæëàãà áóé
áîëäîã. Ýíý óíæëàãà äýýð ñïîð ¿¿ñäýã áºãººä óã ñïîðûã áàçèäèîñïîð ãýäýã.
Èéì ó÷èð ¿¿íèéã áàçèäàò 캺ã ãýæ íýðëýñýí.
6. Äóòìàã 캺ãèéí àíãè (Deuteromycetes) – çºâõºí áýëýã áóñûí àðãààð ¿ðæäýã,
îëîí ýñò ìèöåëëýýñ òîãòñîí 캺ã þì.
ÄÎÎÄ ÌªªÃ
Äîîä 캺ãºíä õèòðèä, îîìèöåò, çèãîìèöåò 캺㿿ä îðäîã. Ýäãýýð 캺㿿ä
ýãýë á¿òýöòýé, á¿ä¿¿ëýã 캺㿿ä áàãòàõ áºãººä ìèöåëë ¿¿ñýõã¿é, õýðýâ ¿¿ñãýâýë
çºâõºí ¿¿ñâýð òºäèé áàéäàã.
Õèòðèä 캺ãèéí àíãè – Chytridiomycetes.
Õèòðèä 캺ãèéí àíãèä 300 îð÷èì ç¿éëèéí ýãýë á¿òýöòýé áè÷èë 캺㿿ä áàãòàõ
áºãººä áèä òýäãýýðèéã òºëººë¿¿ëýí áàéöààíû õàð õºë ºâ÷èí (Olipidium brassicae),
òºìñíèé ºìºí ¿¿ (Synchytrium endobioticum) çýðýã 캺㿿äèéã ¿çüå.
Áàéöààíû õàð õºë ºâ÷èí (Olipidium brassicae). (1-ð çóðàã).
1-ð çóðàã . Áàéöààíû õàð õºë ºâ÷íèé õºãæëèéí öèêë
À. Áýëãèéí áóñ ¿ðæèë Á. Áýëãèéí ¿ðæèë
Ì – Ìåéîç 1. îëüïèäýýð ºâ÷èëñºí áàéöààíû ¿ðñëýã, 2. ¿íäýñíèé õ¿ç¿¿í äýõ
îëüïèäèéí ïëàçìîäèé, 3. çîîñïîðàíãè õºãæèæ áàéãàà íü, 4. çîîñïîð,
5. çîîñïîðàíãè ýïèäåðìèéí ýñ ð¿¿ íýâòýð÷ áàéãàà íü, 6. èçîãàìåò, 7. çèãîò,
8. õî¸ð Ẻìòýé ºâëèéí ïëàçìîäè, 9. çèãîòûí ºñºëò
13

14. Òºìñíèé ºìºí ¿¿ ºâ÷èí (Synchytrium endiobioticum) (2-ð çóðàã).
2-ð çóðàã. Òºìñíèé ÿëçðàë ºâ÷íèé õºãæëèéí öèêë
À. Áýëãèéí áóñ ¿ðæèë Á. Áýëãèéí ¿ðæèë
Ì – Ìåéîç 1. ôèòîòðîôîîð õàëäâàðëàñàí òºìñíèé íàâ÷ áà áóëöóó
2. êîíèä ò¿¿íèé ºñºëò 3. çîîñïîð çîîñïîàíãèàñ ãàäàãøèëæ áàéãàà íü 4.
çîîñïîð 5. çîîñïîð íàâ÷ áà áóëöóóíä ºñºæ áàéãàà íü 6. îîãîíè áà àíòåðèä 7.
îîãàìè 8. îîñïîð ¿¿ñýõ ÿâö 9. îîñïîðûí ¿¿ñýëò
Çèãîìèöåò 캺ãèéí àíãè (Zygomycetes)
Ýíý àíãèä áýëãèéí ¿ðæëèéí çèãîãàì ïðîöåññûã ÿâóóëäàã áºãººä áýëýã áóñààð
¿ðæèõäýý ñïîð ¿¿ñãýäýã (çîîñïîð ¿¿ñãýäýãã¿é) ñàëàà ìèöåëëò 캺㿿ä áàãòàíà.
Çèãîìèöåò 캺ã õóóðàé ãàçàð ñàïðîôèò àìüäðàëààð àìüäðàíà. Һ뺺ëºã÷ áîë
òîëãîéò ìóêîð áóþó öàãààí õºãöèéã (Mucor mucedo) àâ÷ ¿çüå (3-ð çóðàã).
e
¸
II
I
3-ð çóðàã. Ìóêîð 캺ãèéí áýëãèéí áà áýëãèéí áóñ ¿ðæèë
(I- Áýëãèéí ¿ðæèë: II-Áýëãèéí áóñ ¿ðæèë)
à, á, â. çèãîãàìèéí ÿâö, ã. çèãîñïîðûí áîëîâñðîëò, ä. Çîîñïîðîîñ
ìèöåëë óðãàæ áàéãàà íü, å. ñïîð, ¸. Áîðòãîí õýëáýðèéí áàðèóë
Ìóêîð 캺ã ìàëûí áóóö ÷èéãòýé òàëõ çýðãèéí äýýð óðãàæ ò¿¿íèé ìèöåëëè
îðøèõ áèåèéí äîòîð ìàø îëîí ñàëààëàí òàðõàíà. Áèå íü òàñàëãààíóóä ¿ã¿é áîëîõîîð
ãàíö òîì ýñýýñ òîãòîíî. (4-ð çóðàã).
14

15. ÄÝÝÄ ÌªªÃ
4-ð çóðàã. Ìóêîð 캺ãèéí õºãæëèéí öèêë
À. Áýëãèéí áóñ ¿ðæèë Á. Áýëãèéí ¿ðæèë Ì-ìåéîç
1. ãåòåðîòàëëè÷íû ìèöåë, 2. ñïîð, 3.ñïîð ¿¿ñ÷ áàéãàà íü, 4. êîíúþãàöè, 5. çèãîò
ò¿¿íèé ºñºëò, 6. ñïîð àâ÷ ÿâàã÷, 7. ñïîðàíãè, 8. ãàìåòàíãèéã òîãòîîã÷
Äýýä 캺ã äîîä 캺ãíººñ áèå ìàõáîäèéí çîõèîí áàéãóóëàëò á¿òöýýð ýðñ
ÿëãààòàé, îëîí ýñò, ñàéí õºãæèë á¿õèé ìèöåëëèéã ¿¿ñãýäýã îíöëîãòîé. Äýýä 캺ãíººñ
àñêîìèöåò, áàçèäèîìèöåò, çàâñðûí 캺ã çýðýã àíãèéã ¿çíý.
Àñêîìèöåò áóþó óóòàò 캺ãèéí àíãè Ascomycetes.
Àñêîìèöåò 캺ãèéí àíãèéã í¿öãýí óóòàò 캺ã (Hemiascomycetidae), æèíõýíý
óóòàò 캺ã (Euascomycetidae), ëîêóëîàñêîìèöåò 캺ã (Loculoascomycetidae) ãýñýí 3 äýä
àíãè áîëãîí õóâààäàã. ¯¿íä:
Í¿öãýí óóòàò 캺ã - Hemiascomycetidae Ýíý äýä àíãèéí òºëººëºã÷èä íü ¿ðò áèå
¿¿ñãýäýãã¿é. Ýíý äýä àíãèéí òºëººëºã÷ íü õºðºíãèéí 캺ã þì.
Òàëõíû õºðºíãèéí 캺ã (Saccharomyces cerevisiae).
15

16. À
Á
5-ð çóðàã. Õºðºíãºíèé 캺ã
Æèíõýíý óóòàò 캺ãèéí àíãè.
I. Õºðºíãºíèé 캺ã: 1. Ẻì, 2. ìèòîõîíäðè, 3. âàêîóëü, 4. ãîëüäæèéí
àïïàðàò,
Õàìãèéí òîì äýäýíäîïëàçìûííýã áºãººä òóñãàé ¿ðò áèå äîòîð óóò íü9.
5. àíãèéí òîð, 6. ÿëãàðóóëàõ öýâð¿¿, 7. ººõ òîñ, 8. ïëàçìîëåììà,, ¿¿ñ÷ õºãæäºã.
Õààëòòàé, õàãàñ íýýëòòýé áà íýýëòòýé ¿ðò áèå ãýñýí ãóðâàí õýëáýðèéí ¿ðò áèå áàéäàã.
õàíà,
10. ýñ¿¿ä íàõèàëæ óðãàæ áàéãàà íü, 11.ôàãîñîì, 12. ïèíîöèò
Ýäãýýð ¿ðò áèå¿¿ä 캺㿿äýä õàðèëöàí àäèëã¿é áàéíà. Æèíõýíý óóòàò 캺ãºíä õýä
öýâð¿¿
õýäýí áàã áàãòäàã.
Ïëåêòàñê 캺ãèéí áàã (Plectascales)–èéí ¿ðò áèå Ẻðºíõèé õýëáýðèéí áèò¿¿
êëåéñòîòåöè ãýäýã ¿ðò áèå þì. Ñïîð áîëîâñðîõ ¿åä òýð íü çàäàðäàã. Êëåéòîòåöè áóþó
õààëòòàé ¿ðò áèå äîòîð óóòóóä ýìõ çàìáðààã¿é áàéðëàñàí áàéíà. Ýíý áàãèéí 캺㿿ä
ãàçðûí õºðñ áîëîí õ¿íñíèé ÿíç á¿ðèéí ç¿éë (ãóðèë, òàëõ, æèìñ ãýõ ìýò) äýýð óðãàäàã.
Һ뺺ëºã÷ººð íü ñàðâóóò 캺ã (Penicillium), öàöðàãò 캺ãèéã (Aspergillus) àâ÷ ¿çüå.
Ñàðâóóò 캺ã (Penicillium) îðøèæ áàéãàà þìûí ãàäíà þìóó äîòîð áàéðëàñàí
¿åò ìèöåëëòýé áºãººä ãîë òºëºâ êîíèä ¿¿ñãýæ ¿ðæèõ òóë êëåéñòîòåöè áóé áîëîõ íü
õîâîð áîëîé. Ìèöåëë õýäèéãýýð îðøèõ áèåèéí äîòîð áàéõ áîëîâ÷ ãàäàðãà äýýã¿¿ð
ñèéðýã òîëáî áóé áîëãîíî. Ñàðâóóò 캺ãíèé êîíèäè àâ÷ ÿâàã÷ íü îëîí ýñò ýãö áîñîî
óòñóóäòàé áºãººä äýýä ¿ç¿¿ð íü 2-3 äàõèí ñàëààëæ øóâóóíû ñàðâóó ìýò ¿çýãäýíý (6-ð
çóðàã).
16

17. 6-ð çóðàã. Ïåíèöèëë 캺ãèéí áèå áà õºãæëèéí öèêë
1. Ïåíèöèëë 캺ã II. Ïåíèöèëëèéí õºãæëèéí öèêë
À.Áýëãèéí áóñ ¿ðæèë Á. Áýëãèéí ¿ðæèë Ì-ìåéîç
1. ìèöåë, 2. êîíèä àâ÷ ÿâàã÷, 3. ôèëàèä, 4. êîíèä, 5. êîíèäûí ºñºëò,
6. àñêîãîí, 7. àíòåðèä, 8. êëåéñòîòåöèéí õýëáýðæèëò, 9. õààëòòàé ¿ðò áèåèéí
õýñýã
Ïëåêòàñê 캺ãíèé áàãò öàöðàã ãýäýã àñïåðãèëë 캺ã (Aspergillus) áàãòàíà. Ýíý
캺ãèéí êîíèä àâ÷ ÿâàã÷ õºíäëºí òàñàëãààíóóä áàéõã¿é òóë íýã ýñèéí òîãòîöòîé.
Êîíèäèè àâ÷ ÿâàã÷èéí ¿ç¿¿ðò õýëõýëäñýí áºìáºëºã ýñ¿¿äýýñ òîãòñîí öàéâàð íîãîîí
êîíèäóóä ðàäèóñ ìàÿãòàé öàöðàãààð áàéðëàõ áºãººä áîëîâñîð÷ ã¿éöìýãö ¿ç¿¿ðýýñýý
ýõëýí îé÷èíî (7-ð çóðàã).
1 2
7-ð çóðàã. Ñàðâóóò áà öàöðàãò 캺ã
1. Ñàðâóóò 캺ã (Penicilium): à. êîíäèäîâ÷,
á. êîíèä
2. Öàöðàã 캺ã (Aspergilla)
Ãóàëàõ 캺ãèéí áàã (Erycephales) – èéí 캺ãèéí áàãèéí ¿ðò áèå õààëòòàé
áºãººä ò¿¿í äîòîð çýðýãöýýãýýð áàéðëàñàí íýã þìóó õýä õýäýí óóò ¿¿ñäýã. Øèìýã÷
àìüäðàëòàé 캺㿿ä áàãòäàã.
Ýíý áàãò Sphaerotheca, Erysiphe çýðýã òºðë¿¿ä áàãòäàã.
17

18. Õàðãà 캺ãèéí áàã – Clavicepitales. (8–ð çóðàã).
8-ð çóðàã. Õàðãà 캺ãíèé õºãæëèéí öèêë
À. Áýëãèéí áóñ ¿ðæèë Á. Áýëãèéí ¿ðæèë Ì-ìåéîç
1. ìèöåë, 2. õàðãà 캺㺺ð ãýìòñýí ò¿ð¿¿, 3. êîíèäòîé êîíèä àâ÷ ÿâàã÷,
4. êîíèäûí ºñºëò, 5. ñêëåðîöòîé õºõ òàðèàíû ò¿ð¿¿, 6. ñêëåðîçûí óðãàæ áàéãàà
íü, 7. áýëãèéí ïðîöåññ, 8. ñòðîì /õºíäëºí îãòîëîë/, 9. àñê á¿õèé õàãàñ íýýëòòýé
¿ðò áèå, 10. àñêîñïîðòîé óòñàðõóó õýëáýðèéí óóò, 11. àñêîñïîð ò¿¿íèé ºñºëò.
Äèñêîìèöåò 캺ãèéí á¿ëýã áàã – Discomycetiidae
Äèñêîìèöåò 캺ãºíä äèéç áóþó ýñâýë çýýðýíöýã õýëáýðèéí çàäãàé ¿ðò áèåòýé
(àïîòåöè) 4000 îð÷èì ç¿éëèéí 캺ã áàãòàíà. ¯ðò áèåèéí ãàäàðãà äýýð áîðòîãî
õýëáýðòýé óóòóóä ãèìåíè õýìýýã÷ äàâõàðãûã ¿¿ñãýæ óóòóóäûí õîîðîíä õàëõàâ÷èéí
¿¿ðýã ã¿éöýòãýõ ïàðàôèç (ãèìåíè) ãýäýã á¿ä¿¿í óòñóóä îðøèíî (9-ð çóðàã).
9-ð çóðàã. ¯ð÷ãýð 캺ã
À.¿ðò áèå Á. Ãèìåíèé ¿å
1. àñê 2. àñêîñïîð 3. ïàðàôèç
18

19. Áàçèäàò 캺ãèéí àíãè – Basidiomycetes. Áàçèäàò 캺ãíèé àíãèä îëîí òîîíû ÿíç
á¿ðèéí á¿òýö á¿õèé 30 000 ãàðóé äýýä 캺㿿ä áàãòàíà. Ýäãýýðýýñ õ¿íñýíä
õýðýãëýãäýõ 캺㿿ä îëîí áîëîâ÷ õîðòîé ïàðàçèò 캺ã öººíã¿é áàéíà.
Áàçèäàò 캺ãèéí îíöëîã øèíæ áîë ñïîðûã óóò äîòîð áóñ õàðèí ìèöåëëèéí
ãàäàãøàà òîâîéæ ãàðñàí îíöãîé ýñ áîëîõ áàçèä äýýð ¿¿ñãýíý. Áàçèäûí ¿¿ñýëò óóòûí
¿¿ñýëòýý òºñòýé ÿâàõ áºãººä ãèôèéí ¿ç¿¿ðèéí Ẻì á¿õèé ýñýýñ ãàðíà (10-ð çóðàã).
10-ð çóðàã. Áàçèä 캺ãèéí
áýëãèéí ¿ðæëèéí çóðàã.
À. Áàçèäèîñïîð
Á. Ãàïëîèä á¿ðäýëòýé óòàñëàã
áèå
Â. Ñîìàòîãàìè
Ã.Õîñ Ẻìòýé óòàñëàãèéí
Ñàëáàíò 캺ãèéí îâîã – Agaricaceaea. Ýíý îâãèéí 캺ãíèé ìàëãàéí äîîä õýñýãò
òîéðãèéí ðàäèóñ ìàÿãààð áàéðëàñàí îëîí òîîíû ñàëáàíãóóäûí õî¸ð òàëààð
(ãèìåíîôîð) ãèìåíè ¿¿ñíý. ̺ºãèéí ìàëãàé òóñãàé øèëáýòýé áàéíà. Áèäíèé 캺ã
ãýæ íýðëýäýã õýñýã íü çºâõºí ò¿¿íèé ¿ðò áèå áºãººä òýð íü ìàëãàé øèëáý õî¸ðîñ
á¿ðäýíý. Ñàëáàíãóóäûí õî¸ð õàæóóãààð ºòãºí áàçèä áàéõ áºãººä ò¿¿íýýñ áàçèäè ñïîð
ãàð÷ ñàëáàíãèéí õîîðîíäóóð îé÷íî. Ìàëãàéò 캺ã îðãàíèê áîäèñîîð áàÿëàã õºðñºíä
óðãàõ áà çàðèìäàà ìîäíû ÿëçàð÷ áàéãàà õîæóóë äýýð óðãàñàí òîõèîëäîíî. Ò¿¿íèé ¿ðò
áèå ãàçðûí õºðñºíä ýõëýýä æèæèã öàãààí Ẻö ìàÿãèéí ç¿éë á¿ðäýæ ààæèìäàà
òîìðîí ãàçðààñ èë ãàðíà (11-ð çóðàã).
11-ð çóðàã. Ìàëãàéò 캺ãíèé ¿ðò
áèå
Èõýíõè ñàëáàíò 캺ãèéã (Psalliota campestris, Armillaria mellea ãýõ ìýò) õ¿ì¿¿ñ
õîîëîíä õýðýãëýõ áîëîâ÷ çàðèì íü õîðòîé áàéäàã. Amonita muscaria 캺ã ìàø
õîðòîé. Ãóóðñò 캺ãíèé îâîã (Polyporaceae) íü ìàø øèã¿¿ ãóóðñàí ãèìåíîôîðòîé
áàéäàã. Ãèìåíîôîð íü ¿ðò áèåèéã õºíäëºí îãòîëæ ºñãºõ áàãàæààð õàðàõàä íàðèéí
ãóóðñ ìýò ¿çýãäýõ áºãººä ãàäíààñàà ç¿¿ãýýð øèâñýí ìýò õàð öýã¿¿ä õàðàãäàíà (12-ð
çóðàã).
19

20. 12-ð çóðàã. Òóðóó 캺ã.
1. ¿ðò /ò¿ð¿¿/, 2. ãóóðñò
ãèìåíîôîðûã äàéðóóëàí
õºíäëºí îãòîëáîë
Õàðóó 캺ãèéí ç¿éë òóñ á¿ðèéí ñïîðóóä íü (õëàìèäîñïîð) óðãàìëûí èø, íàâ÷,
öýöýã ãýõ ìýò òîäîðõîé ýðõòí¿¿äèéã ºâ÷ë¿¿ëíý. Õàðóó 캺ã çàðèìäàà ýçýí óðãàìëûí
ýäèéã èõ õ¿÷òýé ºñãºõ òóë ò¿¿íèé áàã öýöýãò òîì óð ìýò ñºðºâãºð ç¿éë ¿¿ñíý (13-ð
çóðàã).
2
4
1 2
3
13-ð çóðàã. Áóóäàéí õàòóó õàðóóíû õºãæëèéí öèêë
Ì-ìåéîç, 1. õàòóó õàðóóãààð ºâ÷èëñºí áóóäàéí ò¿ð¿¿, 2. òåëèîñïîðîîð
ä¿¿ðñýí ¿ð, 3. òåëèîñïîð, 4. ýð¿¿ë ¿ðò íààëäñàí òåëèîñïîð,
5. áàçèäèîñïîð áèé áîëîõ áà òåëèîñïîðûí óðãàëò, 6. áàçèäèîñïîðûí
îéðòîëò , 7-10 ¿ðýí äýõü äèêàðèîíû ãèô ¿¿ñ÷ áàéãàà íü, 11. 캺ãèéí ãèôòýé
áóóäàéí ñî¸î
20

21. Áóóäàéí òîîñò õàðóó – Ustilago tritica ãýäýã 캺㠺â÷ë¿¿ëýõ áºãººä óðãàö
àëäóóëæ áóóäàéí ¿ðèéí àæ àõóéä ìàø èõ õºíººë ó÷ðóóëíà. ªâ÷èëñºí óðãàìëûí
øèíæ çºâõºí ò¿ð¿¿ëýëòèéí ýõýí ¿åä ìýäýãäýõýýñ áóñ, ò¿¿íýýñ óðüä ãàäààä áàéäëààðàà
ýð¿¿ë óðãàìëààñ îãò ÿëãàãäàäã¿é. Ýíý 캺ãèéí õëàìèäîñïîð áóóäàéí ò¿ð¿¿ öóõóéõàä
õàð, íóíòàã òîîñîðõóó ç¿éë ãàðíà. ̺ºãèéí òýäãýýð ñïîð òàðèàíû ò¿ð¿¿ã þó ÷ ¿ã¿é
ºâ÷ë¿¿ëñíýýñ çºâõºí ò¿¿íèé ãîë ¿ëäýíý. Íàâ÷íû óãëàðãààñ ºâ÷èëñºí ò¿ð¿¿ öóõóéö
ãàðàõàä õëàìèäîñïîð ñàëõèàð òàðæ ººð ýð¿¿ë óðãàìëûí öýöãèéí ¿ð áîëîâñðîõ îðíû
àìñàð äýýð øèëæèí óðãàæ ò¿¿íèé ìèöåëë ¿ðèéí ÿìàð íýã õýñýãò íýâòðýí îðíî. ¯ð
öààøäàà õºãæèæ áîëîâñðîõîä ìèöåëë õàìò óðãàíà. Èéíõ¿¿ òîîñò õàðóóãààð
õàëäâàðëàñàí ¿ðèéã òàðèõàä ºâ÷òýé óðãàìàë óðãàõààñ ººð ãàðöààã¿é õýðýã áîëíî.
Òîîñò õàðóóãààð îâú¸îñ, àðâàé áîëîí áóñàä òàðèàíû ¿åò óðãàìëóóä ºâ÷èëíº.
Áóóäàéí õàòóó õàðóó (Tilletia tritici) áîë áóóäàéã ºâ÷ë¿¿ëýã÷ òóë ¿ðèéí àæ àõóéä
èõ õîõèðîë ó÷ðóóëäàã ïàðàçèò àìüäðàëòàé 캺ã þì.
Òàðèìàë ¿åò óðãàìëóóäàä øóãàì çýâ, òèòåìò çýâ, îäîé çýâ çýðýã ºâ÷èí íèëýýä
ýëáýã ¿çýãäýíý. Øóãàì çýâ áîë Puccinia graminis 캺㺺ñ ¿¿ñíý. (14-ð çóðàã).
14-ð çóðàã. ¯åò óðãàìëûí çýâ ºâ÷èí
1. Øàð ìîäíû ºâ÷èëñºí íàâ÷íû îãòëîë
(à. ïèêíèä á. ýöèäè, )
2. Áîëîâñðîîä õàãàðñàí ýöèäèéí îãòëîë
(à. ïåðèäèé, á. õàâðûí ñïîð, â. ãèôèéí Ẻãíºðºë)
Òàðèà áîëîâñðîõîä çýâèéí 캺㠺âëèéí ñïîð (òåëîñïîð) á¿õèé õàð ºíãºòýé
æèíò¿¿ ìýò ç¿éë ¿¿ñãýíý. ªâëèéí ñïîð (òåëîñïîð) åðºíõèé á¿ðõ¿¿ëòýé õî¸ð ýñýýñ
òîãòîõ áà òàðèàíû ãóóðñàíä ºâºë溺ä õàâàð óðãàí áàçèäèñïîð á¿õèé õî¸ð áàçèä
¿¿ñãýí çàâñðûí ýçýí øàð-ìîäîíä õàëäâàðëàíà (15-ð çóðàã).
15-ð çóðàã. Çýâ ºâ÷íèé
캺ãèéí õºãæëèéí çàðèì ¿å
1. Ñïîð ¿¿ñãýã÷ áîäèñ:
ç. Çóíû ñïîð (óðåäîïñîð)
à. ºâëèéí ñïîð (ïåëåéòñïîð)
2. ªâëèéí ñïîðûí óðãàõ
áàéäàë: ô. Ôðàãìîçèä áóé
áîëîõ, á. áàçèäîñïîð
21

22. Äàäëàãà ¹4 Õàã òîäîðõîéëîõ àðãà ç¿é
Õàã áîë ìàø ºâºðìºö á¿òýöòýé äîîä óðãàìàë þì. Ò¿¿íä 20000 ãàðóé ç¿éë
áàãòàõ áºãººä ìîíãîë îðîíä 1000-ààä ç¿éë óðãàäàã. Õàã íü 캺ã çàìàã õî¸ðûí íèéö
àìüäðàëààñ ¿¿ññýí óðãàìàë þì.
Õàãèéã äîòîîä á¿òöýýð íü ãîìåîìåð, ãåòåðîìåð ãýæ àíãèëíà. Ãîìåîìåð
á¿òýöòýé õàã áîë íèëýýä á¿ä¿¿ëýã áºãººä õºíäºí ç¿ñýæ ¿çýõýä õàãèéí òàëëîì äîòîð
õºõ íîãîîí çàìãèéí õ¿ðýýíèé íîñòîê çàìãèéí óòàñëàã æèãä òàðõñàí áàéäàëòàé
îðøèíî (1-ð çóðàã). Ãîìåîìåð õàã áàéãàëüä öººí òàðõñàí áàéäàã.
1-ð çóðàã. Õàãèéí äîòîîä
á¿òýö
1. ãîìåîìåð õàãèéí
òàëëîìûí á¿òýö,
2. ãåòåîìåð õàãèéí îãòëîë:
à-äýýä äàâõðàãà, á- äîîä
äàâõðàãà, â- äóíä äàâõðàãà,
ã- ãîíèäèîëü äàâõðàãà, ð-
ðèçîèä
22

23. Äàäëàãà ¹5 Õºâä òîäîðõîéëîõ àðãà ç¿é ýçýìø¿¿ëýõ
Õºâä õýëáýðòíèé õ¿ðýýíèé åðºíõèé øèíæ –Bryophyta.
Õºâä õýëáýðòýíä íèéòäýý 20 000 ãàðóé ç¿éëèéí óðãàìàë áàãòàõ áºãººä
òýäãýýðèéã ýëãýí õºâä (Hepiticae), íàâ÷èò õºâä (Bryopsida) ãýäýã õî¸ð àíãèä õóâààíà.
Ýëãýí õºâäèéí àíãè –Hepaticae.
Һ뺺ëºã÷ áîëãoí ìàðøàíö (Marschantia polymorpha) õºâäèéã àâ÷ ¿åüå.
Ýíý õºâäèéí ýð, ýì áýëãèéí ýðõòýíã¿¿ä ººð ººð áèå äýýð áàéðëàõ ó÷èð õî¸ð
ãýðò óðãàìàë þì. (1-ð çóðàã).
1-ð çóðàã. Ìàðøàíöè ãýäýã õºâä.
À- ýð ìàðøàíöè, á- ýì ìàðøàíöè
Ìàðøàíöèéí äîòîîä á¿òýö òàëëîìûí äýýä (íóðóóí òàë) äîîä òàëä (õýâëèé)
õàðèëöàí àäèëã¿é áàéäàã þì. Òàëëîìûí äýýä, äîîä ãàäàðãàä ÿëãààã¿é ýïèäåðìèñèéí
á¿ðõ¿¿ë áàéõ áîëîâ÷ äîîä òàëûíõààñ ðèçîèä ãàð÷ ò¿¿íèéã ñóóðèíä áýõëýíý. Õàðèí
òàëëîìûí äýýä ãàäàðãûí ýïèäåðìèñò õèéí ñîëèëöîî ÿâóóëàõûí òóëä òóñãàé ñàëõèâ÷
ñ¿â àìñàð áàéäàã (2-ð çóðàã).
2-ð çóðàã. Ìàðøàíöûí òàëëîìûã ç¿ññýí áàéäàë
1- áè÷èë õàðóóðûí æèæèã ºñãºëòºíä, à- ðèçîèä, á- ôîòîñèíòåç ÿâóóëàõ
ïàðåíõèìè ýñ¿¿ä, â- àìñàð, ã- õèéí õºíäèé
23

24. Íàâ÷èò õºâä – Musci áóþó Bryopsida.
Íàâ÷èò õºâäèéí àíãèàñ èõýýõýí òàðõñàí õºâä áîë õºõºº ìààëèíãà, õ¿ëýðèéí
õºâä þì. Áèä òýäãýýðèéã òîâ÷ àâ÷ ¿çüå.
Õºõºº 캺ëèíãà (Polytrichum commune) íü íàìàã îéí ÷èéãòýé õºðñ á¿õèé
ãàçðààð íîãîîí õèâñ ìýò ¿ðãýëæëýí óðãàíà. (3-ð çóðàã).
3-ð çóðàã. Õºõºº ìààëèíãè (Polytrichum)
1. àíòåðèä á¿õèé ýð óðãàìàë, 2. ñïîðàíãèò ýì óðãàìàë,
3. ñïîðîãîíè, 4. õîíõîðöãèéí õºíäëºí îãòëîë:
à. õîíõîðöãèéí òàã, á. ãîë, â. ñïîð ¿¿ñãýã÷ ñïîðàíãè,
ã. õ¿ç¿¿íèé õýñýã
24

25. Áýëãèéí ¿ðæëèéí ¿å (ãàìåòîôèò áîë) áýëýã áóñûí ¿ðæëýýñ (ñïîðîôèò)
çîíõèëîí àìüäðàëûí èõýíõèéã ýçýëäýã þì (4-ð çóðàã).
4-ð çóðàã. Õºõºº ìààëèíãèéí àìüäðàëûí öèêë
1- àíòåðèä á¿õèé ýð óðãàìàë, 2- ñïîðàíãèò ýì óðãàìàë, 3- ñïîðîãîíè,
4- õîíõîðöãèéí õºíäëºí îãòëîë, à- õîíõîðöãèéí òàã, á- ãîë, â- ñïîð
é
Õ¿ëðèéí õºâä (Sphagnum) Ýíý òºðëèéí õºâäºä äýëõèéí áºìáºðöãèéí õîéä
õàãàñûí îé, íàìàãòàé ãàçðóóäààð óðãàäàã 400-ààä ç¿éë áàãòàíà. Èõ ÷èéãòýé íàìàã
õºðñºíä ýíý õºâä îëîí çóóí æèëèéí òóðø óðãàõäàà èøèéí äîîä ¿õñýí õýñãýýð çóçààí
õ¿ëðèéã ¿¿ñãýõ ó÷èð õ¿ëðèéí õºâä ãýæ íýðëýæýý. (5-ð çóðàã).
25

26. 5-ð çóðàã. Õ¿ëðèéí õºâä (Sphagnum)
1. õ¿ëðèéí õºâäèéí ãàäààä áàéäàë, 2. íàâ÷íû äîòîîä á¿òýö:
à. õëîðîôèëëûí ìºõëºãò ýñ¿¿ä, á. óñò ýñ¿¿ä, ò¿¿íèé
õîîðîíäîõ ñ¿â¿¿ä
26

27. Äàäëàãà ¹6 Ìîíãîëä óðãàäàã 5 ç¿éë øèâýðñýí,
8 ç¿éë øèâëýýí òºëººëºã÷èä
Øèâýðñíèé õ¿ðýýíèé åðºíõèé øèíæ ( Lycophyta)
×óëóóí í¿¿ðñíèé ¿åä øèâýðñýí 30 ìåòð õ¿ðòýë ºíäºð óðãàäàã áàéñàí áºãººä
îäîî öàãò 70 ñì-ýýñ õýòýðäýãã¿é ºíäºð ºâñëºã óðãàìëóóä ¿ëäæýý.
Äýýð ¿åèéí øèâýðñí¿¿äýýñ ìîäëîãóóä íü öºì ñºíºæ îäîî çºâõºí ºâñëºã
óðãàìàë øèâýðñýí (Lycopodiales) ìàòðûí õóìñ (Selaginelales) çýðãèéí áàã ¿ëäæýý.
Ìîíãîë îðîíä 5 ç¿éëèéí øèâýðñýí áàéäãèéí äîòîð Lycopodium clavatum áîë
èõýýõýí òàðõæýý.
Lycopodium clavatum 70 ñì õ¿ðòýë ºíäºð ìºëõºº èøòýé (1-ð çóðàã).
1-ð çóðàã. Øèâýðñýí (Lycopodium clavatum).
à - øèâýðñíèé åðºíõèé áàéäàë, á- ñïðîôèëë, â- ñïîð, ã-
çàëóó óðãàìàë ä ñïîðò ò¿ð¿¿õýé
27

28. Íóãûí øèâëýý áóþó Equisetum pratense íü îéä ºðãºí òàðõàëòàé, ìº÷ð¿¿ä íü
ýðãýæ òàõèðàëäàí íóãàðñàí ãî¸ìñîã áàéäàë á¿õèé ãàäààä òºðõòýé óðãàìàë þì (2-ð
çóðàã).
2-ð çóðàã. Õýýðèéí øèâëýý (Equisetum arvense)
À. âåãåòàòèâ ìº÷èð, Á. ñïîðò ìº÷èð, Â.Ã. óãëàðãà Ä.
ñïîðàíãèîôîð, Å-Ç. ñïîðóóä: 1. ¿íäýñëýã èø, 2. ñïîðò ò¿ð¿¿õýé,
3. äóóëãà, 4. ñïðîàíãè ñïîðàíãèòàé ò¿ð¿¿õýé, 4. ñïîðàíãè, 5.
õºë, 6. óíæëàãà, 7. ýëàòåð
28

29. Äàäëàãà ¹7 Ìîíãîëä óðãàäàã îéìûí ãîëëîõ òºëººëºã÷èä
Îéì õýëáýðòýíèé õ¿ðýý –Pteropsida (Polypodiophyta).
Îéì õýëáýðòýí ÷óëóóí í¿¿ðñíèé ¿åä áóþó öàã àãààðûí áàéäàë äóëààí, óñ ÷èéã ýëáýã
áàéõàä õºãæëèéíõýý äýýä õýìæýýíä õ¿ðýýä îäîî ñºíºí ìºõñºí óðãàìëóóä þì. Òýð ¿åä
îéì õýëáýðòýí îé áîëîí íàìàã ãàçðààð 30-40 ì ºíäºð óðãàäàã áàéâ. Îäîî îéì õàëóóí
îðîíä ìîä õýëáýðòýé òîõèîëäîõ áºãººä ìàíàé îðîí ìýò ñýð¿¿í íóòãààð çºâõºí ºâñëºã
õýëáýðòýéãýýð óðãàíà. Îéì õýëáýðòýíä îé áà ÷èéãòýé ãàçðóóäààð óðãàäàã 10000 ãàðóé
ç¿éëèéí óðãàìàë õàìààðàãäàíà.
1-ð çóðàã. Îéìûí àìüäðàëûí öèêë äýõü áýëýã áà áýëýã
áóñ ¿ðæëèéí ýýëæëýëò (ò. Dryopteris)
Ì. ìåéîç
29

30. Æèíõýíý îéìûí àíãè – Filicineae, Poliopsida. Ýíý àíãèä ýð îéì (Dryopteris filix femina)
õàìààðàãäàíà. Ýíý îéì íü èøã¿é, ¿íäýñ, íàâ÷ á¿õèé îëîí íàñìò ºâñëºã óðãàìàë þì.
Ò¿¿íèé èø, ãàçðûí õºðñºíä õ¿÷èðõýã ¿íäýñëýã èøèéí ä¿ðýýð îðøèõ áºãººä ò¿¿íýýñ
îëîí òîîíû ¿íäýñ ãàðäàã.
¯íäýñëýã èøèéí ¿ç¿¿ð ãàçðûí õºðñíººñ èë ãàð÷ íàâ÷èñ ¿¿ñãýíý. Ãàçðààñ
äºíãºæ öóõóéæ áàéãàà ¿íäýñëýã èøèéí ¿ç¿¿ð ýõëýýä äýãýý ìàÿãòàéãààð ìàõèðàëäñàí
áàéõ áºãººä öààøäàà óðãàõ òîìðîõ äóòàì çàäàð÷ äýëãýíý (2-ð çóðàã).
2-ð çóðàã. Ýð îéì (Dryopteris filix femina)
1. îéìûí áýëýã áóñûí ¿ðæëèéí ¿å (äîîä õýñãýýð íü øèíýýð ãàð÷ áóé äýãýý
õýëáýðòýé ìàõèðàëäñàí íàâ÷), 2. íàâ÷íû äýýä òàëä îðøèõ á¿ðõýâ÷ýýð
á¿ðõýãäñýí Ẻö (ñïîðàíãè), 3. ñïîðàíãè, 4. Ẻöèéã õºíäëºí îãòîëñîí íü,
5 6
Àðõåãîíè õýâëèéí õýíç áèåèéí ìàõëàã õýñýãò øèãäýí, õ¿ç¿¿ íü ñºðòèéí
¿çýãäýíý. Ðèçîèäûí õîîðîíäóóð àíòåðèäóóä òîäîðõîé æóðàìã¿é ìýò áàéðëàñàí áàéíà
(3-ð çóðàã).
30

31. 3-ð çóðàã. Îéìûí õýíç áèå.
1-àðõåãîí, 2- àíòåðèä, 3- ðèçîèä, à- õýíç áèåèéí õàâòãàéí äîîä òàë, á-
àðõåãîí, â- áîëîâñîðñîí àíòåðèä õàãàð÷, ñïåðìàòçîèäîî ãàäàãø ãàðãàæ
áàéãàà íü, ã- àðõåãîíû ¿ð òîãòñîí ºíäãºí ýñýýñ óðãàæ áóé çàëóó îéì.
31

32. Äàäëàãà ¹8 Ìîíãîëä óðãàäàã íàðñíû îâãèéí 8 ç¿éë óðãàìëûí
òºëººëºã÷èä
Í¿öãýí ¿ðò óðãàìëûí õ¿ðýý- Gymnospermae.
Í¿öãýí ¿ðò óðàìàë ¿ðò îéì õýëáýðòýíãýýñ ãàðàë ¿¿ñýëòýé þì.
Conniferaphyta-Øîøãîéòíû àíãè.
Í¿öãýí ¿ðò óðãàìëûí ýíý àíãè õýä õýäýí áàãò õóâààãäàõ áºãººä áèä ò¿¿íýýñ
çºâõºí ìºíãºí ã¿éëñ, øèëì¿¿ñòýí õî¸ðûã ¿çüå.
̺íãºí ã¿éëñíèé áàã-Gynkgoales. Ýíý áàãèéí óðãàìëóóä ìºõºæ ñºíºñººð
áàéãààä îäîî çºâõºí Áàðóóí ºìíºò Õÿòàäàä äýâ¿¿ð ìýò íàâ÷òàé, õî¸ð ãýðò ìîä áîëîõ
ìºíãºí ã¿éëñ Ginkgo biloba ¿ëäæýý. ̺íãºí ã¿éëñ íü 30-40 ì ºíäºð óðãàõ áºãººä
ò¿¿íèé àöàëñàí ñóäàëò íàâ÷èñ íàìàð áîëîõîîð ãýýãäýíý. (1-ð çóðàã).
1-ð çóðàã. ̺íãºí
ã¿éëñ
Øèëì¿¿ñòíèé áàã-Conniferales.
Øèëì¿¿ñò óðãàìëûí áàãò í¿öãýí ¿ðò óðãàìëûí õ¿ðýýíä õàìààðàãäàõ áóñàä
óðãàìëààñ ººðèéí òºðºë, ç¿éëýýð õàìãèéí áàÿëàã íü þì. Ýíý áàãò 40 îð÷èì òºðºëä
õàìààðàãäàõ 460 ãàðóé ç¿éëèéí øèëì¿¿ñòýí áàãòäàã íü á¿õ í¿öãýí ¿ðò óðãàìëûí 75
ãàðóé õóâèéã ýçëýíý.
Øèëì¿¿ñòýí óðãàìàë ãîë òºëºâ äýëõèéí áºìáºðöãèéí ñýð¿¿í îðíóóäààð
òàðõæýý.
Ýíýõ¿¿ áàãò Taxaceae, Taxodiaceae Araucariaceae, Cupressaceae, Pinaceae (íàðñíû)
çýðýã îâãóóä áàãòäàã þì. Ýäãýýðýýñ áèä íàðñ (Pinaceae), àðöíû (Cupressaceae)
îâãóóäûã ¿çíý.
Íàðñíû îâîã-Pinaceae.
Íàðñíû îâîãò íàðñ (Pinus), æîäîî (Abies), ãàöóóð (Picea), õàð ìîä (Larix), õóø
(Pinus sibirica) çýðýã ìîäëîã óðãàìëóóäûí òºðºë áàãòàõ áºãººä áèä òºëººëºã÷ áîëãîæ
íàðñûã íèëýýä äýëãýðýíã¿é, áóñäûã òîâ÷ ¿çüå.
Íàðñ-Pinus sylvestris. Íàðñ íü òîõèðîìæòîé íºõöºëä 50 ì õ¿ðòýë ºíäºð óðãàäàã,
íýã ãýðò, ñàëàíãè áýëýãò ìîäëîã óðãàìàë þì.
Íàðñíû õàâàð ãàðñàí óðò ìº÷ð¿¿äèéí ¸ðîîëä ò¿ð¿¿ õýëáýðòýé ¿ðò øîãøãîé (2-
ð çóðàã) áóé áîëäîã íü ò¿¿íèé ýð øîãøãîé þì.
32

33. 2-ð çóðàã. Íàðñ áóþó îéí íàðñ (Pinus sylvestris)
1. øîãøãîé, 2. ýð øîãøãîé, 3. õîñ ¿ðò ¿ðèéí
õàéðñ, 4. ¿ðèéí äàëàâ÷, 5. ¿ð, 6. õèéòýé õîñ óóòàò
òîîñ: à. âåãåòàòèâ ýñ, á. àíòåðèäèàëü ýñ, 7. ¿ðèéã
õºíäëºí îãòîëñîí íü, 8. õîñ ¿ðò íàõèà á¿õèé
¿ðèéí õàéðñ, 9. äîõèóð
Ýì øîãøãîéí õºãæëèéí ýõýí ¿åä õàéðñíóóä áèå áèåäýý íÿãò íèéëýõã¿é,
òýäãýýðèéí õîîðîíä çàâñðààð òîîñ íýâòðýí îðíî. ¯ðò íàõèà îðîéãîîðîî îíãîðõîé
èíòóãìåíòýýð õó÷èãäàõ áºãººä ò¿¿íýýñ íàðèéí õîîëîé ¿ðò íàõèàã õ¿ðòýë ¿ðãýëæèëñýí
áàéäàã àæãóó. ¯ðò íàõèàíû òºâä äýýä õýñýãòýý õîñ àðõåãîíè á¿õèé ýíäîñïåðì áàéíà
(3-ð çóðàã).
3-ð çóðàã. Íàðñíû ¿ðò íàõèà
1-¿ðò íàõèàã õºíäëºí ç¿ñýæ ¿ç¿¿ëáýë, 2-¿ðò íàõèàíû äýýä õýñãèéã
òîìðóóëñàí íü à-èíòóãìåíò á¿ðõ¿¿ë, á-òîîñíû õîîëîé, â-àðõåãîíè, ã-
ýíäîñïåðì, ä-íóöåëëóñ, ñ-òîîñ, ¸-àðõåãîíèé õ¿ç¿¿íèé ýñ, î-òîîñíû õîîëîéí
Ẻì
Õóø áîë ìîíãîë Õºâñãºë îð÷ìûí óóë, Õýíòèé, Õàíãàéí íóðóóíä îéí á¿ñèéí
äýýä õýñãýýð ýëáýã óðãàíà. Õýíòèéí íóðóóíû Õýðëýí ãîëûí ýõýíä Pinus pumila Pall.
ãýäýã ÿâãàí õóø îéí á¿ñèéí äýýä çàõààð øèðýíãýëýí óðãàíà. Ýíý õóøíû ñàìàð
ñèáèðèéí õóøèéíõûã áîäâîë æèæèã þì.
Ãàöóóð (Picea obovata).
Äýëõèéä íèéò 45 ç¿éëèéí ãàöóóð áàéäàã, ìîíãîë îðîíä çºâõºí Picea obovata
ãýäýã ç¿éë óðãàíà. Çàðèì íóòàãò ãàöóóð àñàð òîì óðãàäàã þì. Æèøýýëáýë Òÿíü-
Øàíèéí óóëàíä äàëàéí òºâøíººñ äýýø 1500-3000 ìåòðèéí ºíäºðò óðãàäàã ãàöóóðûí
ºíäºð 40 ì îð÷èì, èøèéí á¿ä¿¿íèé ãîëòî÷ 2 ì õ¿ðäýã áàéíà.
Æîäîî (Abies sibirica) íü ãýðýë äóòìàã îð÷èíä óðãàäàã òîì ìîä þì.
Ìîíãîë îðîíä Õýíòèéí óóëûí èõ òàéãûí äýýä çàõààð Õ¿äýð ãîëûí ýõýíä
óðãàäàã õîâîð ìîä þìàà.
Õàð ìîä (Larix sibirica). Õàð ìîä íàðëàã ãàçàð óðãàæ øèëì¿¿ñýý æèë á¿ð ãýýäýã
ó÷èð íýã íàñò øèëì¿¿ñ ãýäýã.
33

34. Õàð ìîä áóñàä øèëì¿¿ñò ìîääûí àäèë íýã ãýðò, ñàëàíãè áýëýãò óðãàìàë þì.
Ò¿¿íèé ýð øîãøãîé çàëóó áîãèíî ìº÷èð äýýð áóé áîëíî.
34