1. Çóðãààí íàñòàé õ¿¿õäèéí íèéãýì-ñýòãýë ç¿éí îíöëîã
Áîäëîãî 1. Çóðãààí íàñòàé õ¿¿õä¿¿äèéí îþóí óõààíû õºãæëèéí îíöëîãò
ä¿ãíýëò õèéæ, õîëáîãäîõ æèøýýãýýð òàéëáàðëàíà óó.
¯éëäýë òºëºâøèõººñ ºìíº ¿å øàò Òîäîðõîé ¿éëäëèéí ¿å øàò
(2 – 7 íàñ) (7-12 íàñ)
• Õºø¿¿í, õºäºë㺺íã¿é • Óÿí õàòàí
• Ýðãýõ õºðâºõ ÷àíàðã¿é • Ýðãýõ õºðâºõ ÷àíàðòàé
• “Ýíä áà îäîî” ãýäýãò òºâëºðñºí • “Ýíä áà îäîîãèéí” õèë õÿçãààðààñ
õàëüæ ãàðñàí
• Íýã õýìæ¿¿ðò òºâëºðñºí • Îëîí õýìæ¿¿ðò
• ªºðò òºâëºðñºí /ýãîöåíòðèçì/ • ªºðò òºâëºðñºí øèíæ áàãàñíà
• Í¿äýíä òóñàõ øèíæ ÷àíàðóóäàä • Îþóí ä¿ãíýëò õèéõ ÷àäâàðòàé
òºâëºðñºí
• Ǻí ñîâèíä òóëãóóðëàñàí • Øàëòãààí-¿ð äàãàâðûí õîëáîî
õàìààðëûã ýðæ õàéíà
Õàðèóëò: Æ.Ïèàæåãèéí áîäëîãî, òóðøèëòóóäààñ æèøýý ñîíãîæ áîëíî.
Áîäëîãî 2. Çóðãààí íàñòàé õ¿¿õä¿¿ä ¸ñ ñóðòàõóóíû îéëãîëòûí ìºí
÷àíàðûã õàðüöàíã¿é àäèëã¿é ýçýìøäýã áàéíà. Çàðèì æèøýý äóðüäúÿ.
1. “Íàéç ãýæ õýíèéã õýëýõ âý?” - “Íàéç ãýäýã íü õàìò òîãëîäîã ýðýãòýé
ýñâýë ýìýãòýé õ¿¿õýä” (Àðèóíàà, 6 íàñ, 6 ñàð)
2. “Øóäàðãà çàí ãýäãèéã ÷è õýðõýí îéëãîæ áàéíà âý?” – “Íýã ç¿éë
çºâøººðºëã¿é àâ÷èõààä àâñàí ãýäãýý äàðàà íü õ¿ëýýõèéã õýëíý”
(Áîëäîî, 6 íàñ 5 ñàð)
3. “Àç æàðãàë ãýæ þó âý?” – “Àìðàëòûí ºäºð ýýæ ààâòàéãàà õàìò
çóãààëàõ íü àç æàðãàë” (×èìãýý, 6 íàñ, 7 ñàð)
Ýíý íàñíû õ¿¿õä¿¿ä ÿìàð îéëãîëòûã èë¿¿ õÿëáàð ýçýìøäýã âý?
¨ñ ñóðòàõóóíû îéëãîëò ýçýìøèõ îíöëîã þóíä îðøèõ âý?
Õàðèóëò: Ýíý íàñíû õ¿¿õä¿¿ä òîäîðõîé, áîäèò ýä ç¿éëñèéí åðòºíöòýé
õîëáîîòîé îéëãîëòóóäûã õÿëáàð ýçýìøèíý. Õàðèí õèéñâýð îéëãîëòóóäûã
ýçýìøèõäýý áýðõøýýëòýé òóëãàðíà.

2. ¨ñ ñóðòàõóóíû îéëãîëòóóäûã õ¿ì¿¿ñèéí òîäîðõîé ¿éë, ¿éëäýëòýé õîëáîæ
îéëãîíî.
Áîäëîãî 3.
Çóðãààí íàñòàé õ¿¿õä¿¿ä ñóðãóóëèéí áîñãûã àëõàõäàà áàÿð õººð ä¿¿ðýí
áàéäàã. Ýõíèé ¿åä õ¿¿õä¿¿ä áàãøèéí ÿðèàã àíõààðàëòàé ñîíñîæ, ò¿¿íèé
øààðäëàãûã óðèàëãàõàí áèåë¿¿ëíý. Õàðèí öààøèä çàðèì õ¿¿õýä
áýðõøýýëòýé òóëãàð÷, “õèéõ õýðýãòýé” áà “õ¿ñýæ áàéíà”, “ñîíèðõîëòîé” áà
“ñîíèðõîëã¿é”, “÷àäíà” áà “õ¿ñýõã¿é áàéíà” ãýäãèéí õîîðîíä ñîíãîëò õèéõ
øààðäëàãàòàé òóëãàð÷ òýð áîëãîí çºâ ñîíãîëò õèéæ ÷àääàãã¿é.
Ýíý ¿çýãäëèéí øàëòãààíû òàéëáàðëàíà óó.
Õ¿¿õäèéã ñóðàõ ¿éë àæèëëàãààíä õýðõýí òàòàí îðîëöóóëàõ âý?
Õàðèóëò: Ñóðãóóëüä áýëòãýãäñýí áàéäàë áîëîí ñóðãóóëüä äàñàí çîõèöîõ
àñóóäàëòàé õîëáîæ òàéëáàðëàõ
Áîäëîãî 4.
Áàãø õ¿¿õä¿¿äýä õàíäàæ “Õ¿¿õä¿¿ä ýý. Íîìîî íýýãýýðýé” õýìýýí õýëýâ.
Çîëáîî óðàãø õîéø õàðàí áàãøèéí çààâðûã áèåë¿¿ëñýíã¿é. Áàãø Çîëáîîä
õàíäàæ “×è ÿàãààä íîìîî íýýõã¿é áàéíà âý? ×àìä òóñä íü õýëýõ õýðýãòýé
áîëæ áàéíà óó?” õýìýýí èõýä ýãä¿¿öýâ.
Áàãøèéí èéì õàíäëàãà çºâ ¿¿?
Çóðãààí íàñòàé õ¿¿õä¿¿äýä áàãøèéí õàðèëöààíû ÿìàð õýâ ìàÿã õàìãèéí
òîõèðîìæòîé âý?
Õàðèóëò: Áàãøèéí ç¿ãýýñ õ¿¿õýä á¿ðò õàíäàõ õàíäëàãà õàðèëöàà èõýä ÷óõàë.
Çóðãààí íàñòàé õ¿¿õä¿¿ä áàãøààñ çºâõºí ººðò íü õàíäñàí õàíäëàãà
õàðèëöààã õ¿ëýýæ áàéäàã.
Áîäëîãî 5. Çóðãààí íàñòàé Íàâ÷ààä ýýæ íü äàðààõ áîäëîãî áîäóóëàâ.
”ĺðâºí øóâóó íèñýæ èðýýä ìîäíóóä äýýð ñóóâ. Íýã íýãýýðýý ñóóñàí ÷èíü
íýã øóâóó èë¿¿ ãàðàâ. Õàðèí õî¸ð õî¸ðîîðîî ñóóõàä íýã ìîä èë¿¿ ãàðàâ.
Õýäýí ìîä áàéñàí áý?” Íàâ÷àà îõèí áîäëîãûã áîäîæ ÷àäñàíã¿é. Õàðèí ýýæ
íü öààñààð ìîä, øóâóó õàé÷èëæ ºãºõºä îõèí öààñàí ä¿ðñíèé
òóñëàìæòàéãààð àñóóäëûã çºâ øèéäâýðëýâ.
Ýíý æèøýýíä çóðãààí íàñòàé õ¿¿õä¿¿äèéí ñýòãýõ¿éí ÿìàð îíöëîã èëýð÷
áàéíà âý? Áàãø ñóðãàëòûã çîõèîí áàéãóóëàõäàà õ¿¿õäèéí ñýòãýõ¿éí
ýíýõ¿¿ îíöëîãèéã õýðõýí õàðãàëçàõ âý?
Õàðèóëò. Çóðãààí íàñòàé õ¿¿õäèéí ñýòãýõ¿éí ¿íäñýí õýëáýð áîë áîäèò
ä¿ðñëýëèéí ñýòãýõ¿é. Õ¿¿õýä

3. Çóðãààí íàñòàé õ¿¿õäèéí ººðèéí ¿íýëãýýã òîäîðõîéëîõ àðãà ç¿é
Õ¿í á¿ð ººðèé㺺 áóñàä õ¿ì¿¿ñòýé õàðüöóóëæ, ººðèé㺺 ÿìàð íýã áàéäëààð
¿íýëæ áàéäàã. Áèä çàðèì ç¿éëñèéã áóñäààñ èë¿¿ ñàéí õèéæ ÷àääàã, õàðèí
çàðèì ç¿éëä èë¿¿ ñàéí ñóðàëöàõ øààðäëàãàòàé áàéäàã. Õ¿¿õýä á¿ð
äàâòàãäàøã¿é ºâºðìºö îíöëîãòîé, ººðèéí ãýñýí äàâóó òàëòàé, ìºí ñóë
äóòàãäàëòàé ÷ òàëòàé.
ªºðèéí ¿íýëãýý ãýäýã íü õ¿í ººðèéí îíöëîã, áîëîìæ, ÷àäâàðûí òàëààð ºã÷
áóé ä¿ãíýëò þì. ªºðèéí ¿íýëãýý íü ýåðýã òîãòâîðòîé áàéãàà õ¿í ë ñýòãýë
ñàíààíû õóâüä ººäðºã, òýíöâýðòýé, ººðòºº èòãýëòýé áàéæ ÷àäíà. Çóðãààí
íàñòàé õ¿¿õäèéí ººðèéí ¿íýëãýý òºëºâøèõ ¿å øàòàíäàà áàéäàã ó÷èð
òîãòâîðã¿é áºãººä àëèâàà íºëººëºëä èõýä ºðòºìòãèé. Èéìýýñ ýíý íàñíû
õ¿¿õä¿¿äýä íàñàíä õ¿ðýã÷äèéí ñàéøààë, óðàì, õàéð, äýìæëýã øààðäëàãàòàé
áàéäàã.
Õ¿¿õäèéí ýåðýã ººðèéí ¿íýëãýý íü òýäíèé îþóí óõààíû õºãæ뺺ñ èë¿¿ ñóðàõ
¿éë àæèëëàãààíû àìæèëòàíä íºëººëäãèéã ñýòãýë ç¿é÷èä òîãòîîñîí áàéíà.
Ýåðýã ººðèéí ¿íýëãýýòýé õ¿¿õýä ººðòºº èòãýëòýé áàéäãèéí óëìààñ ººðèéí
õ¿÷èéã ñîðèõ, àçàà òóðøèõ, øèíèéã ýðýëõèéëýõ õàíäëàãàòàé áàéäàã.
Õ¿¿õäèéí ººðèéí ¿íýëãýýã òîäîðõîéëîõäîî
• Õ¿¿õäèéí çàí ¿éë, ò¿¿íèé õàðèëöààíû îíöëîã, ººðèéí àìæèëò ýñâýë
àëäàà äóòàãäëûã õ¿ëýýæ àâ÷ áàéãàà áàéäàë çýðãèéã àæèãëàí ò¿¿íèé
ººðèéí ¿íýëãýý, ººðòºº èòãýõ èòãýëèéí òàëààð åðºíõèé òºñººëëèéã
îëæ àâ÷ áîëíî.
• Ò¿¿í÷ëýí äàðààõ ýíãèéí àðãà÷ëàëûã õýðýãëýæ áîëíî. Áàãø öààñàí
äýýð òàâàí ãèøã¿¿ð á¿õèé øàò çóðíà.
ÇÓÐÀÃ
Õ¿¿õäýä ºãºõ çààâàð÷èëãà:
Áàãø õ¿¿õäýä çóðãèéã õàðóóëæ:”Ýíý øàòàí äýýð ìàíàé äýëõèéí á¿õ õ¿¿õä¿¿ä
çîãñîíî. Ýíý ãèøã¿¿ð äýýð (õàìãèéí äýýä ãèøã¿¿ðèéã çààíà) õàìãèéí ñàéí
õ¿¿õä¿¿ä çîãñîíî. Õàðèí ýíý ãèøã¿¿ð äýýð (õàìãèéí äîîä ãèøã¿¿ðèéã çààíà)
çîäîîí÷, óóðòàé, õîâ÷, õàìãèéí ìóó õ¿¿õä¿¿ä çîãñîæ áàéíà ãýæ áîäâîë ÷è
ººðèé㺺 àëü ãèøã¿¿ð äýýð çîãñîíî ãýæ áîäîæ áàéíà âý? Ýýæ ÷èíü ÷àìàéã
àëü ãèøã¿¿ð äýýð áàéðëóóëàõ áîë? ×èíèé íàéç ÷àìä àëü ãèøã¿¿ðèéã ñîíãîõ
áîë?

4. Àðãà÷ëàëûã õýðýãëýõýä àíõààðàõ ç¿éë:
• Ýíý àðãà÷ëàëààð õ¿¿õäèéí õóâèéí îíöëîãèéã ¿íýëäýã ó÷ðààñ ñóäàëãààã
ãàíöààð÷ëàí ÿâóóëàõ áà ìýäýýëëèéí íóóöûã õàäãàëàõ çàð÷ìûã
áàðèìòëàõ õýðýãòýé. Ýöýã ýõ÷¿¿äýä ñóäàëãààíû ¿ð ä¿íã áèø, õàðèí
ýíýõ¿¿ ¿ð ä¿íä òóëãóóðëàæ áîëîâñðóóëñàí çºâëºìæèéã òàíèëöóóëàõ íü
ç¿éòýé.
Ñóäàëãààíû ÿâöàä õºòëºõ òýìäýãëýë
Ïðîòîêîë. Õ¿¿õäèéí ººðèéí ¿íýëãýý
Õ¿¿õäèéí îâîã íýð __________________________
Õ¿¿õäèéí íàñ ______________________________
Ñóäàëãàà àâñàí îí ñàð ºäºð __________________
Ñóäàëãààã àâñàí ____________________________
¹ Àñóóëò Ãèøã¿¿ðèéí Õ¿¿õäèéí Òàéëáàð
äóãààð ÿðèà
1. ×è õààíà çîãñîõ âý?
2. Ýýæ ÷èíü ÷àìàéã àëü
ãèøã¿¿ð äýýð
áàéðëóóëàõ áîë?
3. Íàéç ÷èíü ÷àìä àëü
ãèøã¿¿ðèéã ñîíãîõ áîë?
• “Õ¿¿õäèéí ÿðèà” ãýñýí áàãàíàä ñóäàëãààíû ÿâöàä õ¿¿õäèéí õýëñýí á¿õ
¿ã, òàâüñàí àñóóëò, ºãñºí òàéëáàð çýðãèéã òýìäýãëýíý.
• “Òàéëáàð” ãýñýí áàãàíàä õ¿¿õäèéí çàí ¿éëèéí èëðýëèéã òýìäýãëýíý.
Æèøýý íü: ”Çààâàð÷èëãûã òàéëáàðëàõ ¿åä àíõààðàë íü òîãòâîðã¿é
áàéñàí” ã.ì.
• Õ¿õäèéí ñîíãîñîí ãèøã¿¿ðèéã òýìäýãëýõèéí òóëä ãèøã¿¿ðèéã
äóãààðëàíà (äýýðýýñ äîîø ýñâýë äîîðîîñ äýýø). Õàðèí õ¿¿õäýä ºãºõ
öààñàí äýýð äóãààð òàâèõ øààðäëàãàã¿é. Ó÷èð íü 1,2,3,4,5 ãýñýí
òîîíóóä íü õ¿¿õäèéã òººðºãä¿¿ëæ áîëíî.
Ñóäàëãààíû ¿ð ä¿íã áîëîâñðóóëàõ
1. Õ¿¿õýä ººðèé㺺 õàìãèéí ñàéí, õàìãèéí óõààëàã, õàìãèéí öýâýð÷,
õàìãèéí íÿìáàé, õàìãèéí àæèëñàã ãýæ ¿íýëýõ íü ýíý íàñíû
õ¿¿õä¿¿äèéí ººðòºº õàíäàõ õýâèéí õàíäëàãà þì. Õ¿¿õäèéí íàñ áàãà
áàéõ òóñàì ýíýõ¿¿ ìýäðýìæ òºäèé÷èíýý õ¿÷òýé áàéäàã. Õ¿¿õä¿¿ä
õîîðîíäîî àäèëã¿é. Çàðèì íü íýã ç¿éëèéã èë¿¿ ñàéí õèéæ ÷àääàã
áàéõàä çàðèì íü ººð òºðëèéí ¿éë àæèëëàãààíä èë¿¿ àìæèëò ãàðãàäàã.
Çóðãààí íàñòàé õ¿¿õäèéí ººðòºº èòãýõ èòãýë íü ò¿¿íèé áîäèò
àìæèëòààñ õàìààðàõ ¸ñã¿é. Ýíý íàñàíä õ¿¿õäèéí ºººðèéí ¿íýëãýý çºâ

5. ýñâýë áóðóó áàéõ òóõàé ÿðüæ áîëîõã¿é ãýäãèéã àíõààðàõ íü èõýä
÷óõàë. Õ¿¿õýä ººðèéã íü á¿õ õ¿ì¿¿ñ õàéðëàäàã, ¿å ÷àöóóòíûõàà õèéæ
÷àääàã ç¿éëèéã á¿ãäèéã íü õèéæ ÷àäíà ãýæ ¿çýõ òîõèîëäîëä ò¿¿íèé
ººðèéí ¿íýëãýý çîõèñòîé áàéíà ãýæ ¿çíý. Òàíàé àíãèéí õ¿¿õä¿¿äèéí
ººðèéí ¿íýëãýý èéì ë áàéõ ¸ñòîé. Õ¿¿õýä á¿õ ãóðâàí ñîíãîëòîîð
ººðèé㺺 õàìãèéí äýýä ãèøã¿¿ð äýýð áàéðëóóëàõ òîõèîëäîëä ò¿¿íèé
ñîíãîëò íàñíû æèøèãò òîõèð÷ áàéãààã ãýð÷èëíý. Õ¿¿õäèéí èéì
ñîíãîëò íü ò¿¿íèé ñýòãýë ñàíààíû ººäðºã áàéäëûã èëýðõèéëíý.
2. Õ¿¿õäèéí õàðèóëòûã òàéëáàðëàõûí ºìíº àñóóëòóóäûã çºâ îéëãîñîí
ýñýõèéã õÿíàõ õýðýãòýé. ¯¿íä õ¿¿õäèéí ÿðèà áîëîí çàí ¿éëèéí
èëðýëèéã àæèãëàñàí àæèãëàëòûí òýìäýãëýë òóñëàõ áîëíî. Àðãà÷ëàëûí
ñ¿¿ëèéí õî¸ð àñóóëòàíä ºãºõ õ¿¿õäèéí õàðèóëò íü ò¿¿íèé ººðòºº
õàíäàõ õàíäëàãààñ ãàäíà ãýð á¿ëèéí óóð àìüñãàë, ¿å ÷àöóóòàíòàéãàà
õàðèëöàõ õàðèëöààíû îíöëîãèéí òàëààð ìýäýýëëèéã àãóóëíà.
3. Õ¿¿õýä õàìãèéí äîîä ãèøã¿¿ðèéã ñîíãîõ òîõèîëäîëä þóíû ºìíº
äààëãàâðûã çºâ îéëãîñîí ýñýõèéã òîãòîîõ õýðýãòýé. Ñóäàëãààã äàâòàí
ÿâóóëàõàä äàõèí ñºðºã ¿ð ä¿í ãàðâàë õ¿¿õäèéí çàí ¿éë, ò¿¿íèé
õºãæèë, áóñàä õ¿¿õä¿¿äòýé õàðèëöàõ õàðèëöààã àæèãëàõ õýðýãòýé.

6. ªñâºð áà îðü çàëóó íàñíû îíöëîãòîé õîëáîîòîé áîäëîãî äàñãàë
Даалгавар 1.
Бэлгийн амьдралын талаар биднийг бага байхад эцэг эх, багш нар маань
нээлттэй ярьдагг¿й байснаас өнººдºр бид х¿¿хэддээ энэ талаар хэлж ºгч,
ярьж зºвлºдºгг¿й хэвээр байна. Х¿¿хдээ ч энэ талаар асууж лавлан
ярилцахыг нь дэмждэгг¿й.
Х¿¿хдийг хэлд ороход нь н¿д, чих, хамар гэж нэрлэж сургадаг тэр ¿еэс л
эхлэн нºхºн ¿ржих¿йн эрхтн¿¿дийг зºв нэрлэхэд сургаж чадвал ºсч
томрохын хэрээр ºгч буй мэдээллийг г¿нзгийр¿¿лэн ярилцахад хялбар байх
болно. Гэхдээ Таны ºгºх мэдээлэл, хэлж ºгºх з¿йл х¿¿хдийн нас, сэтгэх¿йн
хºгжилд тохирсон байвал ил¿¿ ¿р ºгººжтэй байх болно.
Хэрэв эрт ярилцвал...
Бэлгийн амьдралын талаар хэт эрт яривал х¿¿хдийн гэнэн томоог¿й
сэтгэлийг эвдэх, бэлгийн амьдралд орох бодол, туршиж ¿зэх х¿сэл
тºр¿¿лэх вий хэмээн эмээх хэрэгг¿й. Харин Та ямар нэгэн з¿йлийг
тайлбарлан хэлж ºгººд зогсохг¿й ¿зэл бодлоо хуваалцах нь чухал.
Ингэснээр Танд х¿¿хдийнхээ буруу ташаа ойлголтыг мэдэж авч залруулахад
тустай.
Хэрэв юу ч ярихг¿й бол...
Х¿¿хд¿¿д асууж лавлахг¿й байгаагаас ¿¿дэн бэлгийн амьдралын талаар
ярилцахад бэлэн биш байна гэж ¿здэг. Гэтэл х¿¿хэд мэдэхийг х¿ссэн з¿йл
олон ч нэг талаас яаж асуух учраа олдогг¿й. Нºгºº талаас томчуул ярихыг
х¿сэхг¿й, тойруу замаар ººр з¿йл р¿¿ анхаарлыг нь хандуулах, ичиж зовох
зэрэг байдлыг гаргахыг хараад асууж чаддагг¿й. Х¿¿хдэд б¿х з¿йлийг
нэгмºсºн хэлж ºгнº гэж байхг¿й. Математик, монгол хэлний хичээлд энгийн
з¿йлээс улам г¿нзгийр¿¿лэн ¿здэгтэй адил хандах нь чухал.
Хэрхэн ярилцах вэ?
Х¿¿хдээ багаас нь бэлгийн амьдралтай холбоотой асуудлаар чºлººтэй
ярилцаж сургавал том болохынх нь хэрээр зºвлºгºº, сургамж ºгºхºд хялбар
болдог. Яриа хэдийчинээ оройтох тусам тºдийчинээ бие биенээсээ санаа
зовсон, чин сэтгэлийн бус хоосон ярилцлага мэт хэн хэнд нь санагдах
болно /Проф. О.Мягмар/.
Охид хºвг¿¿дэд бэлгийн боловсрол олгох асуудлаар ººр ººр улс орнуудад
ººрийн гэсэн туршлага хуримтлуулсан байдаг. Тухайлбал, дэлхийн хамгийн
баян чинээлэгт тооцогддог Скандинавын улс орнуудад бэлгийн боловсрол,
х¿м¿¿жил олгох ажлыг б¿р бага наснаас эхэлдэг байна.
Таны бодлоор охид хºвг¿¿дэд бэлгийн боловсрол олгох ажлыг хэрхэн
зохион байгуулах нь хамгийн оновчтой байж болох вэ? Та ººрийн
хºтºлбºрийг боловсруулна уу. Хºтºлбºрºº боловсруулахдаа дараах
асуудлуудыг анхаарарай:
Х¿¿хэд
o хэнээс
o хэдэн насанд
o юуны тухай
o ямар арга замаар

7. мэдвэл зохих вэ?
Äààëãàâàð 2.
Èõýíõ ýðäýìòýí ñóäëàà÷èä ºñâºð íàñûã “øóóðãà äàéðàëòûí ¿å” õýìýýí
òîäîðõîéëäîã. Çèãìóíä Ôðåéäûí îõèí Àííà Ôðåéä ºñâºð íàñûã
òîäîðõîéëîõäîî ìºí ë ýíõ¿¿ íýð òîìú¸îã õýðýãëýñýí áàéíà. Òýðáýý𠓺ñâºð
íàñàíä õýâèéí áàéíà ãýäýã íü õýâèéí áóñ ç¿éë þì” õýìýýí áè÷èæ áàéæýý
(Freud, 1958). Ôðåéäèñòóóäûí ¿çëýýð áèîëîãèéí ºñºëò õºãæèë áîëîí ºñºí
íýìýãäýæ áóé áýëãèéí õ¿ñýë òýì¿¿ëýë íü ºñâºð íàñíûõàí-ýöýã ýõ, ºñâºð
íàñíûõàí-¿å òýíãèéíõíèé õîîðîíäûí çºð÷èë áîëîí ºñâºð íàñíûõíû äîòîîä
çºð÷ëèéã áèé áîëãäîã áàéíà.
Òà À.Ôðåéäèéí ¿çýë áîäëûã õ¿ëýýí çºâøººð÷ áàéíà óó? ßàãààä?
Õàðèóëòàà ¿íäýñëýíý ¿¿.
Äààëãàâàð 3.
Çàðèì õ¿¿õýä çàëóó÷óóä àðõè òàìõè, ìàíñóóðóóëàõ áîäèñ õýðýãëýõ,
õàìãàëàëòã¿é áýëãèéí õàðüöààíä îðîõ, ìàøèíààð õóðä õýòð¿¿ëæ äàâõèõ
çýðãýýð ýðñäýëòýé ¿éëä îðîëöîõ ÿâäàë òîõèîëääîã. Çàðèì ºñâºð
íàñíûõàí èéì ýðñäýëòýé çàí ¿éëä îðîõ èë¿¿ õàíäëàãàòàé áàéäàã áîë
çàðèì íü ººðèéí ºñºí íýìýãäýæ áóé ýð÷ õ¿÷, îþóíû ñîíèó÷ çàíãàà ººð
÷èãëýëä, òóõàéëáàë, áèåèéí òàìèð ñïîðò, íèéãìèéí òóñòàé õºäºëìºð
çýðýãò ÷èãë¿¿ëíý.
ªñâºð íàñíûõàí èéì ýðñäýëòýé çàí ¿éëä îðîõ îëîí øàëòãààí áàéäàã.
Òóõàéëáàë:
o Òýä ººðñäèéí çàí ¿éëèéí ýðñäýëèéí õýì õýìæýýã óõààðäàãã¿é.
o Òýäýíä ìýäýýëýë äóòàãäàæ áîëíî. Íàñàíä õ¿ðýã÷äèéí
ñýðýìæë¿¿ëýã ¿ð ºãººæã¿é áàéæ áîëíî. Ýñâýë ºñâºð íàñíûõàí
òýðõ¿¿ ñýðýìæë¿¿ëãèéã ¿éë îéøîîæ àíçààðàõã¿é ºíãºðººäºã.
o ªñâºð íàñíûõàí çàí ¿éëèéíõýý îñîëòîé ¿ð äàãàâðûã äóòóó ¿íýëäýã.
o ªñâºð íàñíûõàí çàí ¿éëèéí ýðñäýëòýé õýëáýð¿¿äèéí äàâóó òàëä
/òóõàéëáàë, ¿å ÷àöóóòíûõàà í¿äýíä èë¿¿ íýð õ¿íäòýé õàðàãäàõ
ýñâýë õîðèî öýýð, õÿíàëòààñ ÷ºëººëºãäñºí ìýäðýìæòýé áàéõ ã.ì./
àíõààðëàà òºâëºð¿¿ëäýã.
Ýðñäýëòýé çàí ¿éëèéã áèé áîëãîõ õ¿÷èí ç¿éëñèéã òàâàí á¿ëýãò àíãèëæ
¿çýæ áîëíî. ¯¿íä:
o Áèîëîãè/ãåíåòèê /óäàìøèë/
o Íèéãìèéí îð÷èí /àæèëã¿éäýë, ÿäóóðàë, ÿëãàâàðëàí ãàäóóðõàõ ¿çýë,
õóóëü çºð÷èõ áîëîìæ ã.ì./
o Õ¿ðýýëýë /ñºðºã çàí ¿éëèéí çàãâàð ã.ì./
o Áèå õ¿í /àìüäðàëûí õýòèéí òºëºâ, áîëîìæèéã äîîãóóð ¿íýëýõ, ººðèéí
¿íýëãýý äîîãóóð áàéõ, ýðñäýëä õàíäëàãàòàé áàéõ ã.ì./
o Áîäèò çàí ¿éë /àðõè, ñîãòóóðóóëàõ óíäàà õýðýãëýõ, ñóðëàãààð õîöðîõ
ã.ì./

8. Ýäãýýð õ¿÷èí ç¿éëñèéí õàðèëöàí õîëáîî õàìààðàë íü ºñâºð íàñíûõíû
ýðñäýëòýé çàí ¿éë ýñâýë àìüäðàëûí õýâ øèíæèéí òºðºë á¿ðèéí
õýëáýð¿¿äèéí øàëòãààí áîëíî.
Ýöýã ýõ÷¿¿ä õ¿¿õäýý èéì îñîëòîé, ýðñäýë èõòýé çàí ¿éëýýñ
õýðõýí õàìãààëæ óðüä÷èëàí ñýðãèéëæ áîëîõ âý?
Äààëãàâàð 4.
Àìüäðàëûí ¿å øàò á¿ð õ¿íèé ºìíº õºãæëèéí íàðèéí çîðèëòóóäûã äýâø¿¿ëýí
òàâüäàã áºãººä ýäãýýð çîðèëòûã øèéäâýðëýõýä øèíý äàäàë, øèíý õàðüöàà
õàíäëàãà øààðäëàãàòàé.
Õ¿í ÿìàð íàñàíäàà þó õèéæ ñóðñàí áàéõ ¸ñòîé âý?, ººðèé㺺 õýðõýí àâ÷ ÿâàõ âý?
ãýäýã íü íèéãìèéí ç¿ãýýñ òóõàéí íàñíûõàíä òàâüæ áàéãàà øààðäëàãà, òýäíýýñ
õ¿ñýí õ¿ëýýæ áàéãàà ç¿éë¿¿äòýé õîëáîîòîé áàéäàã. ¯¿íèéã õºãæëèéí ¿å øàò á¿ðò
õ¿ì¿¿ñèéí ºìíº òàâèãäàæ áàéãàà çîðèëòóóä õýìýýí íýðëýäýã. Õºãæëèéí çîðèëò
ãýäýã íü “Õóâü õ¿íèé àìüäðàëûí òîäîðõîé íýã ¿åä ò¿¿íèé ºìíº òóëãàð÷ áàéãàà
çîðèëòóóä áºãººä õºãæëèéí äàðààãèéí çîðèëòûã àìæèëòòàé øèéäâýðëýõýä
íºëººëäºã. Õàðèí ýíý çîðèëò áèåëýãäýõã¿é òîõèîëäîëä õºãæëèéí äàðààãèéí
çîðèëòîíä õ¿ðýõýä áýðõøýýë ó÷èðíà”.
Õºãæëèéí çîðèëòóóäûã ìýäñýíýýð îð÷íûõ íü õ¿ì¿¿ñ ººðººñ íü þó õ¿ñýí
õ¿ëýýæ áàéãààã áàðèìæààëàí, óã íàéäâàðûã áèåë¿¿ëýõèéí òºëºº òýì¿¿ëýõ
òýì¿¿ëýë õóâü õ¿íä áèé áîëíî.
ªñâºð, îðü çàëóó íàñíû õºãæëèéí ¿íäñýí çîðèëòóóäûã
òîäîðõîéëíî óó.
Õàðèóëò: ªñâºð, îðü çàëóó íàñíû õºãæëèéí ¿íäñýí çîðèëòóóä:
o áèå äààñàí áàéäàë, ýöýã ýõýýñ õàðààò áóñ áàéäàëä õ¿ðýõ
o àäèëòãàë òºëºâøèõ, ººðèéí á¿õýë öîãö “Áè” òºëºâøèõ
Äààëãàâàð 5.
Õ¿¿õýä ñóðãóóëüä îðñíîîñ õîéø ¿å ÷àöóóòíû á¿ëãèéí íºëºº õ¿÷òýé áîëäîã.
Çàðèì òîõèîëäîëä íàñàíä õ¿ðýã÷èä õ¿¿õäèéí á¿ëãèéí ¿éë àæèëëàãààíû
õýëáýðèéã òîäîðõîéëäîã. Òóõàéëáàë, áèåèéí òàìèð, ñïîðòûí áàã, ñêàóòûí
êëóá, ãèìíàñòèêèéí äóãóéëàí ã.ì. Ãýòýë ¿éë àæèëëàãààíû çàðèì õýëáýð¿¿ä
íàñàíä õ¿ðýã÷äèéí óäèðäëàãà õÿíàëòã¿éãýýð ÿâàãääàã. Òàíû õ¿¿õýä àõóé
íàñàíä ¿å òýíãèéíõýíòýéãýý õàðèëöàõ õàðèëöàà õýðõýí õºãæèæ áàéñíûã
ýðãýí äóðñàíà óó.
 Òà ¿å ÷àöóóòíûõàà á¿ëãýýñ õýðýãòýé, àøèãòàé ÿìàð ìýäëýã, äàäàë,
¿íýò ç¿éëñ ýçýìøñýí áý?
 Ýäãýýð ìýäëýã, äàäàë, ¿íýò ç¿éëñèéã ýçýìøèõýä íºëººëñºí òîäîðõîé
íºõöëèéã òà ñàíàæ ÷àäàõ óó?
 Òýð ¿åä Òàíû ñàéí íàéç íºõºä Òàíä þó çààæ ºãñºí áý?

9.  Ýíý á¿ãäýä íàñàíä õ¿ðýã÷èä õýðõýí õàíäàæ áàéñàí áý? Òóñàëæ
äýìæèæ áàéñàí óó àëü ýñâýë õîðèãëîæ áàéñàí óó? Àëü ýñâýë ýíý
àñóóäàëä îãò îðîëöäîãã¿é áàéñàí óó?
 ¯å ÷àöóóòíû á¿ëãèéí ç¿ãýýñ òàíä ñºðºã ÿìàð íºëºº ¿ç¿¿ëñýí áý? ¯¿íä
ÿìàð íºõöºë íºëººëñºí áý? ¯¿íýýñ õýðõýí çàéëñõèéæ áîëîõ áàéñàí
áý?
 Òàíàé àíãèä ¿å ÷àöóóòàíòàéãàà îéëãîëöäîãã¿é, íàéçàëæ íºõºðëºäºãã¿é
õ¿¿õýä áàéñàí óó? Òýð õ¿¿õäèéã áóñàä íü ãàäóóðõàæ øîîâäîðëîæ
áàéñàí óó? ¯å ÷àöóóòíû á¿ëãèéí èéì ñºðºã íºëººë뺺ñ õýðõýí
óðüä÷èëàí ñýðãèéëæ áîëîõ áàéñàí áý?
Äààëãàâàð 6.
ªñâºð íàñûã øèëæèëòèéí íàñ ãýæ íýðëýõèéí ó÷èð
• Õ¿¿õäèéí ôèçèîëîãèéí õºãæèë, áýëãèéí áîéæèëò ýð÷èìòýé ÿâàãäàí,
áýëãèéí õî¸ðäîã÷ øèíæ òýìäã¿¿ä èëðýí, îõèä ýìýãòýé õ¿íèé, õºâã¿¿ä
ýð õ¿íèé íàìáà òºðõòýé áîëíî;
• Ñýòãýë ç¿éí õóâüä õ¿¿õýä ººðèé㺺 “òîì õ¿í áîëñîí” õýìýýí áîäîæ
“òîì õ¿íèé” áàéð ñóóðèíààñ àëèâààä õàíäàæ, áóñàä õ¿ì¿¿ñýýñ ººðèéã
íü “òîì áîëñîí” ãýäãèéã õ¿ëýýí çºâøººð¿¿ëýõèéã ýðìýëçýíý;
• Õ¿¿õýä àõóé öàãààñàà íàñàíä õ¿ðýã÷äèéí áàéð áàéäàëä øèëæèõ ¿å
ªñâºð íàñûã õýö¿¿ íàñ ãýæ íýðëýõèéí ó÷èð
• Õ¿¿õäèéí àìüäðàë õºãæèëä ýð÷èìòýé ººð÷ëºëò ÿâàãäàæ áàéãàà ¿å
ó÷ðààñ òýðýý𠺺ðèé㺺 áîëîí îð÷íîî òàíèí ìýäýõ ãýæ òýì¿¿ëæ
áàéãàà ìàø ýãçýãòýé ¿å;
• ªñâºð íàñíûõíû õ¿¿õäýðõýã áàéäëûí öààíà áàéãàà “òîì õ¿í” áîëîõ,
íàñàíä õ¿ðýõ ÷èãëýëä ãàð÷ áàéãàà ººð÷ëºëòèéã áàãø, ýöýã ýõ÷¿¿ä
îëæ õàðàëã¿é çàõèðàí òóøààí áóðóó õàðüöñàíààñ áîëæ çºð÷èë ¿¿ñíý.
ªñâºð íàñûã õýö¿¿ íàñ ãýäãèéã íîòëîõ áàðèìò æèøýý ãàðãàíà óó.
Äààëãàâàð 7. Õ¿íèé õºãæëèéí õàðüöàíã¿é òîãòâîðòîé ¿å øàòóóäûí õîîðîíä
îðøèõ øèëæèëòèéí ¿åèéã íàñíû õÿìðàë ãýæ íýðëýäýã. Ë.Ñ.Âûãîòñêèé
õÿìðàëûã òîãòâîðòîé ¿å øàòóóäûí óóëçâàð äýýð áèé áîëîõ áèå õ¿íèé
ººð÷ëºëò õýìýýí òîäîðõîéëñîí áàéíà. Íàñíû õÿìðàë ¿¿ñýõ íü ñýòãýë ç¿éí
øèíý á¿ðäýë øèíæ ¿¿ñýõ àñóóäàëòàé õîëáîîòîé. Ñýòãýë ç¿éí øèíý á¿ðäýë
øèíæ ¿¿ññýíýýð õºãæëèéí íèéãìèéí íýã íºõöºë çàäàð÷ õ¿¿õäèéí ñýòãýë
ç¿éí øèíý ä¿ð òºðõºä òîõèðñîí õºãæëèéí íèéãìèéí ººð íºõöºë ¿¿ýæ áèé
áîëíî. Õºãæëèéí íèéãìèéí íºõöºë ãýäýã íü õ¿¿õýä áà ò¿¿íèéã õ¿ðýýëæ

10. áàéãàà áîäèò áàéäëûí (þóíû ºìíº íèéãìèéí îð÷èí) õîîðîíäûí ºâºðìºö,
öîðûí ãàíö, äàâòàãäàøã¿é, çºâõºí òóõàéí íàñàíä áàéõ õàðüöàà þì.
Íèéãìèéí íºõöºë ººð÷ëºãäºõ ìåõàíèçì íü íàñíû õÿìðàëûí ñýòãýë ç¿éí
àãóóëãà íü áîëäîã. Õÿìðàëûí ¿åä õ¿¿õäèéí çàí áàéäàëä çàðèì ººð÷ëºëò
ãàð÷ áîëíî. Òóõàéëáàë,
- íàñàíä õ¿ðýã÷äèéí øààðäëàãàä çàõèðàãäàõààñ òàòãàëçàõ
- çºð¿¿ä çàí ãàðãàõ
- äóðààðàà ààøëàõ, äóóëãàâàðã¿é áîëîõ
- íàñàíä õ¿ðýã÷äýä “äàéí çàðëàõ”,
- õîðèî öýýð, ä¿ðýì ãîðèìûã ýñýðã¿¿öýõ
- íàñàíä õ¿ðýã÷äèéí ¿íý öýíèéã áóóðóóëàõ ã.ì.
Ä.Á.Ýëüêîíèíû ¿çëýýð àëü ÷ íàñíû õÿìðàëûí ¿íäýñ íü íàñàíä õ¿ðýã÷äýýñ
“÷ºëººëºãäºõ”, òýäíýýñ õàðààò áóñ áîëîõ, õàðèëöààíû øèíý õýâ ìàÿãò
øèëæèõ øèëæèëò þì.
ªñâºð íàñíû õÿìðàë çààâàë õóðö ÿâàãäàæ, øèëæèëòèéí íàñíû
õ¿¿õäèéí çàí ¿éëä äýýðõè ñºðºã øèíæ¿¿ä çààâàë èëðýõ ¸ñòîé þó?
Òà ººðèéí õàèóëòûã ¿íäýñëýíý ¿¿.
Äààëãàâàð 8. ªñâºð íàñàíä ¿å òýíãèéíõýíòýéãýý õàðèëöàõ õàðèëöàà ÷óõàë
áàéð ñóóðüòàé ýçýëäýã. ¯åðõýë íºõºðëºë íü äàðààõ ¿¿ðýãòýé:
• õ¿¿õäèéí õàðèëöààíû õýðýãöýýã õàíãàõ;
• ñýòãýë ñàíààãàà òàéâøðóóëàõ, àéäàñ ò¿ãø¿¿ðýý äàðàí, ñýòãýëèéí
òýíöâýðýý îëîõ;
• ººðèé㺺 èëýðõèéëýõ
• áèå áèåíýý òàíèõ, õàðèëöàí ¿éë÷ëýëèéí “ýð¿¿ë” àðãà õýðýãë¿¿ðèéã
õºãæ¿¿ëýõ
Ãýòýë ¿åðõýë íºõºðëºë áàñ ñºðºã ¿ð äàãàâàðòàé áàéæ áîëíî. ¯åðõýë
íºõºðëºëèéí ñºðºã ¿ð äàãàâðààñ õýðõýí çàéëñõèéæ áîëîõ âý?