GS.TSKH Phan Đăng Nhật tổng kết về 3 thời kỳ của nhà Mạc. Đăng trên vanhien.vn

1. NHÀ MẠC VỚI BA THỜI KỲ LỊCH SỬ VÀ MƯỜI HAI ĐỜI VUA
GS.TSKH Phan Đăng Nhật
MỞ ĐẦU
Đại Việt sử ký toàn thư khẳng định, nhà Mạc “trước sau gồm 67 năm” và
5 đời vua : “Trở lên, kỷ này phụ chép họ Mạc tiếm ngôi, bắt đầu từ năm Đinh
Hợi (1527) , Mạc Đăng Dung tiếm ngôi, đặt niên hiệu là Minh Đức năm thứ
nhất; truyền 5 đời, đến năm Nhâm Thìn (1592), Hồng Ninh năm thứ 3. Mạc
Mậu Hợp bị bắt. Lại tiếp từ năm Quý Tỵ (1593), Hùng Lễ công tự xưng Khang
Hựu năm thứ nhất, cho đến lúc mất, trước sau gồm 67 năm. Lời sấm nói: Họ
Mạc được năm Hợi, mất nước năm Hợi. Xem Đăng Dung cướp ngôi năm Đinh
Hợi, đến Mậu Hợp mất nước năm Quý Hợi, quả có ứng nghiệm”1
Nhận định trên đây ảnh hưởng nặng nề việc đánh giá nhà Mạc mấy trăm
năm nay qua nhiều mặt như: viết sử, , làm chèo, viết kịch, tiểu thuyết,….kể cả
kiến trúc, thờ phụng,... Thiết tưởng, cho đến nay, dưới ánh sáng của đường lối
đổi mới, cần phải bàn lại, trên cơ sở cập nhật về tư liệu nhà Mạc, để được công
minh, khách quan.
Phần một
BA THỜI KỲ LỊCH SỬ VÀ MƯỜI HAI ĐỜI VUA CỦA NHÀ MẠC
Tôi đã nói riêng thời kỳ Thăng Long,
chưa nói tới thời kỳ Cao Bằng và thời
kỳ hậu Cao Bằng... Như vậy là đến
năm 2011, nhận thức về nhà Mạc
được tiếp nối đến thời kỳ Cao Bằng và
đến hội thảo năm 2012 này, chúng ta
đã đi vào thời kỳ thứ ba mà có người
đã đưa ra một khaí niệm mới là hậu
Cao Bằng. (GS.VS.Phan Huy Lê).
1
Đại Việt sử ký toàn thư, NXB Khoa học xa hội, tập III. H, 1998 ,tr.179-180.
1

2. Tại hội thảo khoa học “Nhà Mạc và hậu duệ trên đất Vĩnh Phúc”, ngày 21-9
năm 2012, GS.VS Phan Huy Lê tổng kết 41 bản báo cáo, đã xác nhận nhà Mạc
có ba thời kỳ lịch sử: thời kỳ Thăng Long, thời kỳ Cao Bằng và thời kỳ hậu Cao
Bằng.
Trong bài viết này, chúng tôi giới thiệu ba thời kỳ lịch sử nói trên. Trong
từng thời kỳ xin phép nói rõ các đời vua hoặc thủ lĩnh, các sự kiện lớn, đóng
góp đối với lịch sử, phấn đấu thực hiện mục tiêu chiến lược của nhà Mạc.
Nhà Mạc/ vương triều Mạc bắt đầu từ thái tổ Mạc Đăng Dung lên ngôi
năm 1527, kết thúc thời kỳ Cao Bằng năm 1683, 156 năm giữ ngôi vua với 12
đời ; sau đó còn tiếp tục chiến đấu để phục Mạc cho đến khi thủ lĩnh Hoàng
Công Chất qua đời rồi thất thủ Mường Thanh, năm 1769, cộng tất cả 242 năm.
I. Thời kỳ Thăng Long-Dương Kinh (65 năm, 1527-1592)
1. Niên biểu thời kỳ Thăng Long-Dương Kinh
Miếu hiệu Thụy hiệu Họ tên Niên hiệu
Thời
gian
tại vị
1. Thái
Tổ
Nhân Minh Cao
Hoàng Đế
Mạc Đăng Dung Minh Đức
1527-
1529
2.Thái
Tông
Khâm Triết Văn
Hoàng Đế
Mạc Đăng Doanh
Đại Chính
1530-
1540
3
Hiển
Tông
Hiển Hoàng Đế Mạc Phúc Hải Quảng Hòa
1541-
1546
4
Tuyên
Tông
Duệ Hoàng Đế Mạc Phúc Nguyên
Vĩnh Định
Cảnh Lịch 1548-1554
Quang Bảo 1555- 1564
1547-
1564
5 Mục
Tông
Anh Tổ
Tĩnh Hoàng Đế
Mạc Mậu Hợp
Thuần Phúc 1565-1568
Sùng Khang 1568-1578
Diên Thành 1578-1585
Đoan Thái 1585-1588
Hưng Trị 1588-1591
1565-
1592
2

3. Hồng Ninh 1591-1592
6.Cảnh
Tông Thành Hoàng Đế
Mạc Toàn Vũ Anh 1592
7.Mẫn
Tông
Trinh Hoàng Đế Mạc Kính Chỉ
Bảo Định 1592-1593
Khang Hựu 1593
1592-
1593
2. Thái tổ Mạc Đăng Dung thực hiện nhiệm vụ lịch sử trong đại là lật đổ
một vương triều suy đốn, thay vào đó một triều vua có nhiều tiến bộ so với
đương thời.
2.1. Tình trạng khủng hoảng chưa từng có
Từ thời Lê Uy Mục trở đi, triều đình phong kiến nhà Lê khủng hoảng cung
đình trầm trọng, cơ sở sâu xa của khủng hoảng này là phong kiến nhà Lê nặng
tư tưởng bảo thủ lạc hậu về chính trị, tư tưởng, kinh tế, văn hoá đối lập với xu
hướng mới của lịch sử. Và biểu hiện rõ rệt nặng nề của nó là các vua từ Lê Uy
Mục trở đi sống quá xa hoa truỵ lạc, không để tâm đến việc nước. Ví dụ như Lê
Uy Mục vừa lên ngôi đã giết ngay những người trước không suy tôn mình làm
vua, kể cả tổ mẫu, bà nội của Lê Uy Mục là Tháí hoàng Thái hậu Trường Lạc,
vợ vua Lê Thánh Tông, mẹ vua Lê Hiến Tông. Bản chất Uy Mục hung ác lại
phản trắc, say đắm tửu sắc. Đêm nào cũng cùng cung nhân hoan lạc rồi đến khi
say thì giết đi. Phó sứ nhà Minh là Hứa Thiên Tích thấy tướng vua có đề câu
thơ:
An Nam tứ bách vận vưu trường,
Thiên ý như hà giáng quỷ vương?
Nghĩa là Vận nước An Nam còn dài bốn trăm năm, ý trời sao lại sinh vua
quỷ sứ”i
Lê Tương Dực, nổi lên giết Uy Mục và hoàng hâu, tự lập làm vua, tàn ác
xấu xa, chơi bời xa xỉ không kém vua trước. Ông cho đóng thuyền bắt cung nữ
cởi truồng bơi thuyền ở Hồ Tây “cùng vua vui chơi, lấy làm vui thích lắm”.
Vua còn tư thông với cung nữ tiền triều. Sử gọi ông là vua lợn.
3

4. Trong một thời gian ngắn mà 4 vua bị giết (Uy Mục, Tương Dực, Quang
Trị, Chiêu Tông ); hai lần thế lực chống đối lập ra vua mới.
Trong tình hình đó lịch sử rất cần một người có tài đức và ân uy đứng ra
sắp xếp lại đất nước. Mạc Đăng Dung đã được thử thách và được lựa chọn.
2.2. Thái độ chờ đợi của Mạc Đăng Dung
Mạc Đăng Dung dẫu có công lớn bảo vệ nhà vua, dẹp loạn trong ngoài
triều đình rất được trọng dụng, mà vẫn một mực phục dịch triều Lê, mong dựng
lại triều chính, nhưng vẫn không được.
Theo K.W.Tailor và J. K. Whitmore, Mạc Đăng Dung đã hết sức cố gắng
phục hưng nhà Lê theo “kiểu mẫu Hồng Đức” : “ Mạc Đăng Dung đã kết thúc
thời kỳ hỗn loạn, bắt đầu sau Hiến Tông và lập lại hình thức cai trị của Thánh
Tông, đó là kiểu mẫu Hồng Đức,…Vấn đề Mạc Đăng Dung đặt ra là làm thế
nào kế thừa được cả cơ chế và con người. Mục đích của sự phục hưng thời
Tương Dực đế là như vậy, và mục đích đó đã đạt được , nhưng do Mạc Đăng
Dung, mà không phải nhà Lê thực hiện. Phục hưng ở đây là thực thi một sự cai
quản, không phải gia đình , cũng không phải triều đại (phong kiến).
Trong những năm này chúng ta chứng kiến sự phát triển của cái gọi là
chuẩn mực quan điểm lịch sử của nhà Mạc (PĐN in đậm)”2
Nhưng rốt cuộc Mạc Đăng Dung không dựng lại được nhà Lê, không
những thế, vua (Lê Chiêu Tông) còn cùng một số quần thần bỏ lên Sơn Tây
mưu chống lại. Cho đến cuối cùng, sau 16 năm chờ đợi (1511-1527), Mạc
Đăng Dung mới nhận chiếu nhường ngôi của vua Lê Cung Hoàng.
Lên ngôi mới được ba năm, Mạc Đăng Dung nhường ngôi cho con là Mạc
Đăng Doanh.
3. Thái tổ Mạc Đăng Dung đẩy lùi cuộc xâm lược của 22 vạn quân Minh,
tránh cho đất nước khỏi thảm họa chiến tranh năm 1540.
2
K. W. Tailor và John K. Whitmore: Tiểu luận về quá khứ của Việt Nam, Trường Đaị học
Cornell, USA, 1995, tr. 123.
4

5. 3.1. Mưu đồ của phong kiến nhà Lê.
Phong kiến nhà Lê đã nhiều lần liên tục cho người đi cầu cứu Minh đem
quân sang đánh ta. Với danh nghĩa là đánh Mạc, nhà Minh sẽ thừa cơ tàn sát
tiêu diệt luôn cả nước Việt. Đây là một mục đích truyền đời của phong kiến
Trung Quốc. Nhà Lê thừa biết điều này, nhưng vì quyền lợi ích kỷ của vương
quyền, vẫn cứ ra sức van nài nhà Minh. “Nhà Mạc muốn tránh nguy hiểm trong
cuộc đụng độ với nhà Minh. Tuy nhiên, nguy cơ chiến tranh ngày càng bị thúc
bách, một phần bởi những mưu đồ thù địch của một số bề tôi trung thành với
nhà Lê”3
.
Rất nhiều lần phái đoàn vua Lê hoặc bề tôi cũ của nhà Lê đi sang Bắc
Quốc để tố cáo nhà Mac, kích động chiến tranh của nhà Minh. Riêng năm 1537
liên tiếp có 3 lần (kể cả trường hợp Vũ Văn Uyên):
- “Năm 1529, Trịnh Ngung, bề tôi cũ của nhà Lê đã yết kiến triều Minh để
tố cáo việc cướp ngôi của Mạc Đăng Dung”4
- “Ngay sau khi trung hưng triều Lê, năm 1533, Trịnh Duy Liêu liền được
cử đi Bắc Quốc để tiếp tục tố cáo việc cướp ngôi của Mạc Đăng Dung” 5
- “Ngày 3 tháng 2 năm Gia Tĩnh thứ 16 (13-3-1537 ), cháu dòng đích của
vua An Nam tên là Lê Ninh (Trang Tông) sai người trong nước là bọn Trịnh
Duy Liêu gồm 10 người đến kinh đô… xin hưng binh hỏi tội để cứu nguy nạn
nước”6
.
- “Tháng 6 năm 1537, phái bộ của Trịnh Duy Liêu do triều đình Lê phái
sang Yên Kinh”7
.
- “Ngày 6 tháng 9 năm Gia Tĩnh thứ 16 (9-10-1537). Trước đó người Giao
Chỉ Vũ Văn Uyên mang đồng đảng đến hàng… Văn Uyên có 10.000 quân, đợi
3
Đinh Khắc Thuân: Lịch sử triều Mạc... Nxb Khoa học Xã hội H, 2001, tr. 73.
4
Đinh Khắc Thuân: Lịch sử triều Mạc... Nxb Khoa học Xã hội H, 2001, tr.73.
5
Đinh Khắc Thuân: Lịch sử triều Mạc... Nxb Khoa học Xã hội H, 2001, tr.73.
6
Minh thực luc, v.80, t.4156 - 4157; Thế Tông q.197; t.1b-2a. Tư liệu Minh Thực Lục trong bài này được dẫn theo
hai tài liệu:
- Minh thực lục, quan hệ Trung Quốc - Viêt Nam thế kỷ XIV - XVII, tập 3, Dịch và chú thích: Hồ Bạch thảo; hiệu
đính và bổ chú: Phạm Hoàng Quân; PGS. TS. Nguyễn Minh Tường biên tập nội dung, Nxb Hà Nội, 2010.
- Việt sử: tư liệu cùng lời bàn, quyển hạ, Hồ Bạch Thảo, Thư ấn quán, 2009. (Tư liệu do Chu Xuân Giao cung
cấp).
7
Đinh Khắc Thuân: Lịch sử triều Mạc... Sđd tr.76.
5

6. thiên binh xuống phía Nam, sai cháu là Vũ Tử Lăng đóng tại cửa ải Thạch
Lang để nhập theo”8
.
Tóm lại, âm mưu của nhà Lê và cựu thần là muốn cầu viện nhà Minh dai
dẳng và kiên quyết. Hơn nữa, không những chỉ van xin, mà còn ra sức tạo điều
kiện vật chất, cụ thể để quân Minh nhanh chóng và thuận lợi kéo quân sang ta.
3.2. Vận mệnh của đất nước nghìn cân treo sợi tóc
3.2.1. Ý chí quyết xâm lược của nhà Minh:
Vua Minh Thế Tông cử Thượng thư Mao Bá Ôn đi chinh thảo. Trước khi
Mao Bá Ôn đi đánh cướp nước ta, vua Minh tặng một bài thơ, đầy khí chất
hách dịch. Ông coi Mao Bá Ôn là kỳ lân, dân ta là kiến cỏ, đồng thời khẳng
định nhất định thắng, hẹn trở về vua đích thân cởi áo bào cho Mao.
Trời thẳm kỳ lân sinh giống sẵn
Hang sâu kiến cỏ trốn đàng nào?
Thái bình khi chiếu đòi về nước
Trẫm cởi giùm ông chiếc chiến bào9
3.2.2. Huy động quân đội và dân binh:
“Tháng 7 năm Gia Tĩnh 19, Hàm Ninh hầu Cừu Loan và thượng thư bộ
binh Mao Bá Ôn đến Lưỡng Quảng và Vân Nam để kiểm tra việc chuẩn bị hậu
cần, cùng đội ngũ quân lính dự định cho cuộc chinh phạt phương Nam. Cừu
Loan đã chuẩn bị kế hoạch tác chiến như sau: “Chia chính binh ra làm ba đội
tiễu binh, từ Quảng Tây đi các xứ Bằng Tường, Long châu và Tư Minh... Kể
cả chính binh và kỳ binh là 22 vạn người” (Cương mục,, tập2, tr.114).
3.2.3. Các ý kiến khác nhau phía nhà Minh về việc đánh “An Nam”10
Theo sách Minh Thực Lục từ tháng 11 năm 1536 có 10 sự kiện của nhà
Minh liên quan đến vấn đề “chinh phạt An Nam”:
- Sự kiện ngày 16-11-1936,
- Sự kiện ngày 7-12-1536,
8
Minh Thực Lục, v.80, t.4262; Thế Tông q.204, trang1b (Tiếp dẫn).
9
Phạm Văn Sơn: Mạc Đăng Dung, trong sách Việt sử tân biên, quyển số 3, Sài Gòn, 1959, tr. 18-45.
6

7. - Ngày 12-1-1537,
- Ngày 13-3-1537,
- Ngày 20-3-1937,
- Ngày 21-5-1937,
- Ngày 16-6-1937,
- Ngày 4-7-1937,
- Ngày 8-9-1-1539,
- Ngày 20-10 -1540. Chúng tôi đã thống kê và tóm tắt các sự kiện trên 10
,
qua bảng thống kê “Các ý kiến khác nhau phía nhà Minh về việc đánh An
Nam”. Trong thống kê ghi rõ các mục:
- Ngày tháng nghị hội của triều đình,
- Luận bàn của triều thần,
- Phán quyết của hoàng đế Minh thế Tông
Qua thống kê, rút ra các nhận xét sau:
1. Việc “chinh phạt An Nam” là quyết tâm sắt đá của triều đình Minh, mà
Minh Thế Tông là đại diện. Do đó khi một số người đưa ra lẽ phải trái bàn bạc,
có người ngăn cản, nhưng nếu trái ý, đều bị vua Minh gạt đi và xử phạt.
2. Quyết tâm xâm lược được tăng cường thêm sau khi quần thần nhà Lê
liên tục xin cầu viện.
3. Trong khi cân nhắc, bọn Minh sợ nhất là lực lượng quân sự trong nước,
do Mạc Đăng Dung đứng đầu. Họ đã nghe danh tài năng quân sự của vua Mạc
và đội ngũ tướng lĩnh của ông. Các trường hợp Phan Trân, Từ Cửu Cao,
Hoàng Oản và đặc biệt Cừu Loan, tìm mọi cách trốn tránh việc đi “An Nam”là
tiêu biểu cho tinh thần lo sợ của tướng lĩnh Minh. (Cừu Loan là phó tổng chỉ
huy, đã bày mưu để trút việc đi đánh cho Liễu Tuần, còn y thì được triệu về
kinh). Chắc hẳn số lượng những người như thế này trong thực tế không ít. Biết
rõ điều đó, nên Mạc Đăng Dung luôn luôn quan tâm tăng cường lực lượng
chiến đấu đối phó với giặc, và cũng tìm cách lộ ra điều này để cho địch biết.
10
Đề nghị xem bài của Phan Đăng Nhật: Thái tổ Mạc Đăng Dung đã tránh cho đất nước
khỏi thảm hoạ xâm lăng,đẩy lùi cuộc chiến tranh của nhà Minh năm 1540 , Tạp chí Xưa và
Nay số tháng 8 năm 2011 và Thông tin khoa học và công nghệ Nghệ An số 3 năm 2011.
7

8. 4. Qua diễn biến phức tạp của tình hình trên đây, chúng ta thấy rõ: Một
mặt, quyết tâm xâm lược của triều Minh rất cao; mặt khác họ cũng lo sợ sức
chiến đấu của chúng ta dưới sự chỉ huy của Mạc Đăng Dung. Vậy, khẳng định
“nhà Minh rõ ràng không dám xâm phạm đến nước ta”( UY
ban khoa học xã
hội :Lịch sử Việt Nam) là vô căn cứ.
5. Chiến lược của Mạc Đăng Dung:
Mạc Đăng Dung thực hiện một chiến lược vừa đánh vừa hoà
- Chuẩn bị đánh: “Lê triều thông sử cũng cho biết Mạc Đăng Doanh đã
tu sửa trại, sách, luyện tập thuỷ quân; trưng cầu hết thảy những cựu thần lão
tướng để cùng bàn việc nước”. Phục chức cho Thái bảo tĩnh quốc công Vũ Hộ,
cử làm tả đô đốc Đông quân Chưởng phụ sự.
“Thù vực chu tư lục còn cho biết triều đình nhà Minh còn tranh cãi về việc
đánh hay không đánh khá gay go. Khi Mao Bá Ôn đến Nam Ninh đã thấy quân
dân Việt chuẩn bị chống lại quyết liệt, lấy thuốc độc, bã đậu bỏ vào suối nước,
đào hố chôn cọc tre để ngựa sa hố, lại phao ngôn sẽ theo đường biển tập kích
Quảng Đông. Như vậy chứng tỏ khi ấy nhà Mạc chuẩn bị sẵn sàng hai kế sách
chiến và hoà”
- Lập nhiều đồn luỹ ở biên giới mà trong “Vãng giao chỉ đồ”, in ở An
Nam đồ chí, nhà Minh gọi là “tặc doanh”.
- Cho người làm nhiệm vụ tình báo “dò la bám sát các hoạt động quân sự
của nhà Minh, như trường hợp tri châu Nguyễn Cảnh, năm 1537, được nhà
Mạc bí mật phái sang đất Minh để thu thập tin tức bị thổ quan của Vân Nam
giữ lại”
6. Cách lựa chọn tài tình của Mạc Đăng Dung
Một số người buộc Mạc Đăng Dung về “tội” đầu hàng và dâng đất. Hãy
căn cứ vào tư liệu lịch sử chính xác để xem xét hai sự kiện này
Thực chất việc thần phục, dâng đất
Ngô Đăng Lợi viết: “Qua ghi chép của Nghiêm Tông Giản, thì Mạc
Đăng Dung cùng đoàn tuỳ tùng không được mặc phẩm phục, cổ đeo dây lụa
8

9. tượng trưng cho sự đầu hàng đến lậy và cúi đầu (ngũ bái, tam khấu đầu) trước
long đình che lọng vàng, tượng trưng cho hoàng đế nhà Minh, chứ không phải
quỳ lạy viên tướng nhà Minh” Cũng không phải cởi trần tự trói.
- Dâng đất khống:
* “Bốn động biên giới đã bị nhà Minh lấy lại từ trước, thành chuyện đã rồi
đối với nhà Mạc. Mạc Đăng Dung thực sự không hề mắc tội phản quốc/dâng
đất, mà trái lại đã góp một phần quan trọng trong việc ổn định tình hình chính
trị - xã hội trong nước, cũng như tái lập quan hệ bang giao với nhà Minh”11
. Còn
Lê-Trịnh mãi đến 1597 mới được nhà Minh xét công nhận .
* Trong biểu tâu nhà Minh, Mạc Đăng Dung cũng viết đúng như trên, và
nêu cụ thể lời của tri châu châu Khâm, Lâm Hy Nguyên, như một nhân chứng
sống, chắc chắn đó là sự thật:“ Mới đây thần nghe Tri châu châu Khâm tỉnh
Quảng Đông, Lâm Hy Nguyên, xưng rằng, các động Tư Lẫm, Kim Lặc, Cổ
Sâm, Liễu Cát thuộc hai đô Như Tích, Chiêm Lãng là đất cũ của châu
Khâm; nếu đúng như vậy, thần xin vâng lời”12
.
Nếu đối chiếu các điều kiện thần phục, trong tình hình đối nội đối ngoại
quá gay gắt và phức tạp như đã trình bày trên, thì việc thần phục của vua Mạc
chỉ mất một số hư danh mà được nhiều thắng lợi thực tế, trong đó quan trọng là
tránh được một cuộc chiến tranh thảm khốc, bao gồm lực lượng của quân Minh
bên ngoài ép vào và quân Lê - Trịnh từ trong đánh ra.
7. Nguyên nhân thắng lợi của chiến lược nhà Mạc
Nhờ đâu mà đập tan được âm mưu nhà Lê cầu xin Minh, đẩy lùi được
quyết tâm xâm lược sắt đá của nhà Minh?
-Trước hết là ý chí của nhà Mạc, bằng mọi giá không cho giặc đặt chân
vào đất nước ta, như Mạc Ngọc Liễn là Đô uý thái phó Đà Quốc công, đồng
thời là phò mã, khi lâm chung có di chúc lại: “....Lại chớ nên mời người Minh
vào trong nước ta mà để dân ta phải lầm than đau khổ, đó cũng là tội lớn không
11
Đinh Khắc Thuân: Vương triều Mạc qua..., Sđd, tr.88.
12
Minh Thực Lục, V.82, t.4966 - 4973, Thế Tông, q.248, t.1b-5a (chuyển dẫn).
9

10. gì nặng bằng”13
. Mạc Ngọc Liễn không phát ngôn ý kiến cá nhân mà tuyên bố tư
tưởng lớn của nhà Mạc. Đinh Khắc Thuân nhận định đúng như vậy: “Lời trăng
trối này của Mạc Ngọc Liễn cũng chính là ý nguyện của nhà Mạc nhằm tránh
một cuộc chiến tranh với ngoại bang.”19
Thứ hai, là chủ trương vô cùng sáng suốt của Thái tổ Mạc Đăng Dung,
chiến hoà kết hợp, hoà nhưng sẵn sàng chiến đấu. “Đầu hàng giả, chiến đấu
thật”. Trong hoà không hại gì cho đất nước, chỉ dâng đất khống.
Thứ ba, Mạc Thái Tổ cũng dùng cả đấu tranh chính trị, đưa Trạng
nguyên Giáp Hải đi, để biểu lộ ý chí quyết tâm bảo về đất nước qua viêc hoạ
thơ. Có người nói bài thơ đã đuổi được giặc. Không thật đúng. Bài thơ là một
bộ phận của cuôc đấu tranh toàn diện, có vai trò nhất định trong cuộc đấu tranh
này.
Tóm lại, Thái Tổ Mạc Đăng Dung đã lựa chọn một phương thức đấu tranh
tổng hợp rất thông minh, vừa làm cho địch đủ ngại ngần, lo sợ, vừa đủ cho Thiên
triều giữ được thể diện. Ông lại đặt quyền lợi tối cao của đất nước lên trên sỹ diện
cá nhân. Nhờ vậy mà đẩy lùi được 22 vạn quân Minh, mà không tốn một mũi tên,
không mất một giọt máu.
Có thể nói, Thái tổ Mạc Đăng Dung và nhà Mạc đã đấu tranh vô
cùng thông minh, năng động, nhờ đó cứu đất nước khỏi một cuộc xâm lăng
tàn hại. Sự kiện này không nhiều trong lịch sử nước nhà.
4. Phấn đấu thực hiện mục tiêu chiến lược: đem lại đời sống ấm no cho
nhân dân
Trong suốt thời gian định đô ở Thăng Long (1527-1593), nhà Mạc có
nhiều đóng góp đối với sự phát triển của lịch sử dân tộc. Nhà Mạc có nhiều
chính sách để đưa đất nước thoát ra khỏi cuộc khủng hoảng về kinh tế-xã hội
đầu thế kỷ XVI.
4.1. Nhà Mạc cố gắng xây dựng một nền kinh tế phát triển nhiều mặt.
13
Đại việt sử ký toàn thư, tr.189.
10

11. Nhà Mạc được thiết lập trong hoàn cảnh kinh tế xã hội khủng hoảng trầm
trọng. Bởi vậy nhiệm vụ trọng tâm của nhà Mạc là phải nhanh chóng khôi phục
và phát triển kinh tế để ổn định đời sống của nhân dân.
Nông nghiệp
Nhà Mạc tiến hành khuyến khích phát triển nông nghiệp ở mỗi địa
phương là quan Khuyến nông sứ và Hà đê sứ( cũng như các triều trước).
Cùng với sự góp sức của nhân dân, dưới sự chỉ đạo của nhà nước, nhiều đê
điều đã được đắp và tu sửa trong thời kỳ này, cho đến nay “đê nhà Mạc”
(đê Chân Kim - Kiến Thụy, Hải Phòng), đê Kinh Điền - An Lão, Hải
Phòng, đê Hà Nam - Yên Hưng, Quảng Ninh) vẫn tồn tại trong tâm thức
dân gian và còn để lại vết dấu. Đặc biệt, nhiều vùng còn đào các con kênh
để thông nước tưới tiêu đồng ruộng tiêu biểu như kênh Núi Voi (An Lão),
kênh Cái Giếng (Vĩnh Bảo)… Nhờ đó mà hoạt động sản xuất nông nghiệp
khá phát triển. Không những vậy nhà Mạc còn tiến hành cho khai khẩn đất
hoang để tăng thêm diện tích sản xuất. Trong tâm thức của nhân dân còn ghi
nhớ: “sông đào nhà Mạc 99 khúc cho dân no ấm”.
Thủ công nghiệp.
Thủ công nghiệp thời Mạc rất phát triển. Từ thành thị đến nông thôn, hoạt
động sản xuất thủ công nghiệp khá tấp nập, hình thành các làng nghề, các
phường thợ có chuyên môn, hoạt động hiệu quả. Thợ thủ công đã mang tính
chuyên nghiệp, thoát khỏi sự bó buộc của đồng ruộng, mức độ trao đổi sản
phẩm trong nước và với nước ngoài cũng sôi động hơn, mang tính hàng hóa
chứ không mang tính tự túc như trước… Những sản phẩm thủ công nghiệp
không chỉ phục vụ cho sinh hoạt hàng ngày của nhân dân mà còn phục vụ cho
hoạt động tín ngưỡng, trong đó có nhiều tác phẩm đạt đến trình độ cao về nghệ
thuật. Nhiều làng nghề thủ công nổi tiếng như: Chu Đậu, Bát Tràng… chuyên
sản xuất gốm; làng chạm khắc đá Kính Chủ…
Nội ngoại thương.
11

12. Nếu như thời Lê sơ “trọng nông ức thương” thì thời Mạc thương nghiệp
rất phát triển. Nhiều chợ đã được nhà nước mở để thuận tiện cho nhân dân
trong hoạt động buôn bán như chợ Cầu Nguyễn ở Thái Bình, chợ An Quý (Hải
Phòng), chợ Tứ Kỳ (Hải Dương), chợ Phù Lưu (Gia Lâm-Hà Nội)…Trong dân
gian còn lưu truyền câu ca “Thứ nhất kinh kỳ, thứ nhì Hạ Hôm (An Quý)”…
Hàng hoá thủ công nghiệp thời Mạc theo các thuyền buôn nước ngoài đi ra
28 nước trên thế giới. Đặc biệt gốm Chu Đậu nổi tiếng trong và ngoài nước.
Chiếc tàu đắm ở Cù Lao Chàm khi trục vớt thấy có 24.000 hiện vật thì phần lớn
là gốm Chu Đậu. Hiện nay ở Bảo tàng Istamboul (Thổ Nhĩ Kỳ) còn lưu giữ hiện
vật gốm Chu Đậu của nước ta.
Nhà Mạc đã xây dựng một nền kinh tế phát triển nhiều mặt , rất “trọng
nông” mà không hề “ức thương”, phát triển cả nội ngoại thương, đúng như GS
Tràn Quốc Vượng đã nhận định: “Sau khi lên ngôi, Mạc Đăng Dung đã chấm
dứt thời kỳ “ức thương”, mở rộng giao thương với nước ngoài. Ông đề cao hoạt
động thương mại, và thực sự đã có nhiều chính sách mới mẻ. Minh chứng cụ
thể là đồ gốm sứ trở thành mặt hàng được nhiều nước mua. Hiện nay, đồ gốm
sừ thời Mạc có mặt ở bảo tàng nhiều nước: Nhật Bản, Trung Quốc, Hàn Quốc,
…và con tàu đắm ở Cù lao Chàm mới được tìm thấy có rất nhiều đồ gốm sứ
thời này. Điều đáng nói là các sản phẩm gốm sứ thời Mạc đều có khắc tên
người làm, địa chỉ xưởng sản xuất và nơi cung tiến. Tôi cho rằng, nếu nhà Mạc
tiếp tục tồn tại và phát triển, Việt Nam có thể đã có một cuộc cải cách giống
như thời Minh Trị của Nhật Bản, nhưng từ rất sớm. Dương Kinh là sự thể hiện
tư tưởng hướng ngoại của nhà Mạc”14
.
Chính sách kinh tế của nhà Mạc đã đem lại đời sống ấm no, an lạc cho
nhân dân. Mặc dù quan điểm đối nghịch nhưng các sử gia nhà Lê vẫn phải
thừa nhận về cảnh thái bình thời Mạc “Mạc có lệnh cấm các xứ trong ngoài
người ta không được cầm giáo mác và binh khí hoành hành ở đường sá, ai trái
14
Trần Quốc Vượng: Bài trả lời phỏng vấn do Hiền Thảo thực hiện và đăng trên báo Sài
Gòn giải phóng ngày6-11-2004, tr.2.
12

13. thì cho pháp ty bắt. Từ đó những người đi buôn bán chỉ đi tay không, không
phải đem khí giới tự vệ, trong khoảng mấy năm, trộm cướp biệt tăm, súc vật
chăn nuôi tối đến không phải dồn vào chuồng, cứ mỗi tháng một lần kiểm điểm
thôi. Mấy năm liền được mùa, nhân dân bốn trấn đều được yên ổn”15
.
Về nội dung này , sách Toàn thư ghi như trên và thêm một số chi tiết:
“Từ đấy, người buôn bán và kẻ đi đường đều đi tay không , ban đêm không còn
trộm cướp, trâu bò thả chăn không phải đem về, chỉ cần mỗi tháng xem lại một
lần, có khi sinh đẻ cũng không biết được là gia súc nhà mình. Trong khoảng
vài năm, người đi đường không nhặt của rơi, cổng ngoài không đóng , được
mùa liên tiếp, trong cõi tạm yên”16
Phan Huy Chú nhân nói về vua Mạc Đăng Doanh , cũng ca ngợi tình hình
xã hội và đời sống của nhân dân đương thời : “Mạc Đăng Doanh tính tình
khoan hậu. Ông giữ pháp độ, cấm hà khắc tàn bạo, ít việc tạp dịch, nhẹ thuế
khoá. Bấy giờ được mùa, nhà no người đủ, trong nước gọi thời ấy là trị bình”17
Một sự kiện lịch sử được các nhà sử học đồng thanh nhắc lại nhiều lần,
chứng tỏ rằng đó là một sự thật hiển nhiên, gây ấn tượng sâu sắc và hiếm có
trong xã hội phong kiến nước ta. Đây là công lao của nhà Mạc, là một nét đẹp
đặc biệt, không thể không nhấn mạnh.
4.2. Một số chính sách xã hội
Để có tình hình ấm no, an lạc trên đây, ngoài một số chính sách kinh tế
như đã nêu trên , nhà Mạc còn thực thi một số chính sách xã hội.
1. Vận động một số nhà hữu sản, nhất là hoàng thân quốc thích có hằng
tâm đem ruộng sẵn có hoặc mua ruộng cúng vào chùa. Theo thống kê của Vũ
Duy Mền thì tổng cộng trong 18 trường hợp có 254 mẫu 8 sào ruộng cúng vào
15
Lê Quý Đôn: Lê triều thông sử, tiếp dẫn theo Đinh công Vỹ, sách Nhà Mạc và dòng họ
Mạc trong lịch sử, Hội đồng lịch sử thành phố Hải Phòng, H, 1996, tr.363
16
Đại Việt sử ký toàn thư, NXB Khoa học xã hội, 1998, tr.115.
17
Phan Huy Chú: Lịch triều hiến chương loại chí, tập1, NXB Sử học,1961, tr.180.
13

14. chùa18
. Thống kê này chưa đầy đủ , tuy nhiên cũng có thể làm căn cứ để chúng
ta nhận xét như sau:
- “Việc cúng tiền, ruộng vào chùa thịnh hành từ thời Lý- Trần, sang thời
Mạc được mở rộng hơn”19
.
- Số người thuộc hoàng thân nhà Mạc có vai trò quan trọng trong việc này.
Có thể kể các vị sau đây (10/18 trường hợp):
.Thái hòang Thái hậu họ Vũ;
.Thái hoàng thái hậu (không ghi họ, 4 trường hợp, cộng 31 mẫu) Nếu coi
đây cũng là Thái hoàng thái hậu họ Vũ thì tổng cộng là 36 mẫu;
.Con gái thứ 2 Thái uý Tây quốc công Mạc Ngọc Ý;
.Thọ Phương Thái trưởng công chúa;
.Chính phi công chúa, (7 mẫu );
.Phan Trị, tước An Thọ Bá, ( 8 mẫu) ;
.Lê Văn Uyên, tước Trường Thọ Bá.
Trường hợp đặc biệt Thái hoàng thái hậu Vũ thị Ngọc Toản20
Tương truyền Bà là chính hậu của Thái tổ Mạc Đăng Dung , đã có công
lớn là lấy tiền riêng mua 25 mẫu 8 sào 2 thước cúng dâng Tam bảo chùa làng
Hoà Liễu (xã Thuận Thiên, huyện Kiến Thuỵ, Hải Phòng) ; đồng thời vận động
hoàng thân quốc thích đóng góp thêm, tổng số ruộng lên tới 47 mẫu 3 sào, goi
là ruộng nhà Thánh (Thánh điền). Số ruộng trên được dùng làm ba khoản
chính:
- Khoản thứ nhất. Cấp cho việc cúng tế ở đền và chùa làng
- Khoản thứ hai. Cấp cho dân đinh, thượng hạ. Khi dân số ít thì chia đến
tuổi 15, khi dân số tăng thì chia đến tuổi 18, mỗi người một sào , cày cấy thu
hoạch, không phải nộp thuế. Chia theo cách bốc thăm công khai, già nhận
trước, trẻ nhận sau, cứ 3 năm chia lại một lần.
18
Vũ Duy Mền: Một số vấn đề về làng xã dưới thời Mạc trong sách Vương triều Mạc, NXB
Khoa học xã hội, H, 1996, tr. 138-142.
19
Vũ Duy Mền: sách vừa dẫn, tr.136.
20
Theo Chu Xuân Giao, tư liệu chính xác cho biết tên bà là Vũ Thị Ngọc
14

15. - Khoản thứ ba. Cho đấu thầu cấy lấy thóc lập quỹ hội Thiện/nghĩa
thương, khi đói khó cấp đỡ người nghèo, cô nhân , quả phụ, bảo dưỡng lát gạch
đường làng. Đến Cách mạng Tháng Tám năm 1945 quỹ làng còn 3 tấn thóc,
ủng hộ kháng chiến, số thóc cho người nghèo vay không thu lại nữa.21
Cùng với việc cấp ruộng cho dân làng, THTH là người công đức để xây
dựng chùa với 6000 lá vàng, cùng không biết bao nhiệu tiền bạc cho trên 15
ngôi chùa ở khu vực Dương Kinh và phụ cận như:
- Chùa Linh Cảm (Tiên Sơn, Bắc Ninh) 1557,
- Chùa Bà Đanh (Kiến Thuỵ, Hải Phòng) 1563,
- Chùa Thiên Hựu (Nam Sách, Hải Dương) 1571,
- Chùa Minh Phúc (Tiên Lãng, Hải Phòng) 1572,
- Chùa Sùng Ân (Phù Cừ, Hưng Yên) 1574,
- Chùa Phổ Chiếu (Kiến Thuỵ, Hải Phòng) 1579,
- Chùa Thánh Thọ (Bình giang, Hải Dương) 1579,
- Chùa Minh Quang (Gia Lộc, Hải Dương) 1579,
- Chùa Hoa Tân (An Lão, Hải Phòng) 1582,
- Chùa Linh Sơn ( An Lão, Hải Phòng) 1583,
- Chùa Báo Ân (Phù Cừ, Hưng Yên)1584 ,
- Chùa Sùng Quang (Vĩnh Bảo, Hải Phòng)1578,
- Chùa Trúc Am (Kiến thuỵ, Hải Phòng) 1589,
- Chùa Hà Lâu (Tiên Lãng, Hải Phòng )1589….22
- Và chùa làng Hoà Liễu , có tên Thiên Phúc Tự xây dựng năm 1562.
Bà cũng là người “bày cho” dân lễ minh thệ, để chống trộm cắp, tham
nhũng.
Đúng như PGS Đinh Khắc Thuân đã nhận định: “Bà Thái hoàng thái hậu
họ Vũ quả là một người đã dốc toàn tâm toàn ý cho công cuộc trung hưng chùa
21
Cụ Phạm Đăng Khoa biên soạn: Tóm tắt nội dung di tích đền- chùa Hoà Liễu, Tài liệu
không xuất bản, tr.34-35.
22
Đinh Khắc Thuân: Lịch sử triều Mạc qua thư tịch và văn bia , NXB Khoa học xã hội, H,
2001, tr.232.
15

16. Phật thời kỳ này. Bà từng được dân gian tôn xưng là “mẫu nghi thiên hạ, là vị
Phật sống trên trần gian”23
… “Bà Thái hoàng thái hậu họ Vũ xem như một
biểu tượng của người phúc thiện, đáng được muôn đời ghi nhớ”24
2. Lập các hội Thiện để tổ chức phong trào làm việc thiện “Các bia dựng
trong các chùa , miếu cho biết hội Thiện khá phát triển . Từ các vương hầu tôn
thất , quan lại tại vị hoặc hưu quan đến thường dân các làng xã đều đua nhau
làm việc thiện…Nhìn chung hội Thiện thời Mạc biểu hiện nhiều mặt tích cực
hơn mặt hạn chế”25
Tóm lại, chính sách xã hội lớn của Thái hoàng thái hậu gồm:
- Vận động các tư gia lấy tiền riêng mua ruộng cấp cho dân đinh cày cấy,
thu hoa lợi, không phải nộp thuế,
- Một số ruộng cho cày cấy thu hoa lợi và lập hội Thiện để cứu đói cho
những người quan quả cô đơn,
- Xây dựng rất nhiều chùa để hoằng dương Phật pháp, giáo dục lòng nhân
từ bác ái, ngay thẳng thật thà .
Có người nói, có phong trào làm điều Thiện, xây dựng chùa là do “chiến
tranh tàn khốc kéo dài, thiên tai thường xẩy ra, khiến cho dân cùng khốn, mất
niềm tin, đến cửa Phật từ bi mong che chở hoặc cầu xin điều thiện”. Có thể
chưa hẳn như vậy. Trong thời kỳ cận hiện đại vừa qua, chúng ta cũng chiến
tranh kéo dài mấy chục năm, thế nhưng người ta không làm chùa mà ra sức phá
chùa chiền miếu mạo, từ đường, san đào mồ mả tổ tiên; cũng không làm điều
thiện mà điều ác đầy rẫy. Thử hỏi tại sao?
Bài này không có nhiệm vụ giải đáp vấn đề trên, mà chỉ bàn đến nhà Mạc
và nêu thực tế ở thời Mạc là, những người có quyền hành , uy vọng đương thời
thực sự có thiện tâm, có người suốt đời dốc lòng làm điều thiện. Hành vi cao
đẹp của họ , đã trở thành một xu hướng khá lớn, có sức giáo dục mạnh mẽ, lôi
cuốn xã hội. Nhờ đó mà cùng với các chính sách khác, đã tạo nên an ninh xã
23
“Kim Thái hoàng thái hậu dĩ thiên mẫu vi phật trung trần”. Văn bia chùa Quang Minh
(Gia Lộc, Hải Dương ) năm 1579. Bia 151. Chú thích theo Đinh Khắc Thuân, sách đã dẫn, tr,
233.
24
Đinh Khắc Thuân, sách đã dẫn, tr.233.
25
Vũ Duy Mền , sách đã dẫn, tr. 136-137.
16

17. hội cao : “người đi đường không nhặt của rơi, cửa ngoài không đóng, …trâu
bò thả chăn không phải đem về,…có khi sinh đẻ cũng không biết được là gia
súc nhà mình”
5. Nhà Mạc xây dựng một đời sống tinh thần với tư tưởng cởi mở, thông
thoáng về tôn giáo tín ngưỡng, tôn trọng văn hoá của nhân dân
Người đời thường nói “Mạc thị sùng Nho” nhưng vương triều Mạc không
độc tôn Nho giáo. Dưới thời Mạc văn hoá dân gian được phục hồi và phát triển.
Trần Lâm Biền nhấn mạnh: “Chỉ tới khi nhà Mạc lật đổ được nhà 26
Lê sơ, lúc
đó đã mục ruỗng cùng cực (có thể nói là một cuộc cách mạng), với những
chính sách tự do hơn rất nhiều, đã như tạo nên một sự bùng nổ tạo đà cho văn
hoá dân gian phát triển”. Ông cũng khẳng định thêm: “Mỹ thuật Mạc như khởi
đầu cho một trang sử mới để tạo nên sự “náo nức” tới đỉnh cao ở cuối thế kỷ
XVII với “nghệ thuật đình làng”27
.
Các tôn giáo như Phật, Lão được khôi phục và phát triển. Dưới thời Mạc
một số chùa đã được trùng tu hoặc xây mới như: chùa Phổ Minh (Nam Định)
có mộ và tượng của công chúa Mạc Ngọc Lâm, chùa Bối Khê (Hà Nội), chùa
Vĩnh Nghiêm (Bắc Giang)… Theo thống kê của Nguyễn Tiến Cảnh trong sách
Mỹ thuật thời Mạc, qua khảo sát điền dã và qua tư liệu bia ký thì hiện nay còn
dấu tích của 142 chùa, 2 cầu, 12 đình làng, 7 quán đạo, 8 miếu, 3 chợ, 2 bến
đò…(tr. 21)
Đình là nơi họp mặt quan viên, hào mục, dân làng và thờ cúng thần linh,
thế mà ở đình Tây Đằng tràn ngập hình ảnh các sinh hoạt đời thường của
thường dân: cảnh nam nữ tình tự, cảnh đi thuyền, làm xiếc, săn bắn khỉ, gánh
con,...
26
Xin xem thêm bài Phan Đăng Nhật: Đặc điểm văn hoá dân gian thời Mạc trong bối cảnh
lịch sử -xã hội đương thời, Tạp chí văn hóa dân gian.só 5-2010
27
Trần Lâm Biền: Kỷ yếu hội thảo khoa hộc”Vương triều Mạc trong lịch sử Việt
Nam”,Trung tam bảo tồn khu di tichd Cổ Loa, 2010, tr.269.
17

18. Tóm lại VHDG thời Mạc được phát triển về số lượng và bừng lên về thẩm
mỹ. Trong lúc đó, thời Lê sơ nền văn hoá này thường bị cấm đoán.
Đến thời Lê, các tập tục dân gian phải chịu sự phán xét khắc nghiệt của
vua quan dưới cái nhìn Nho giáo. Đàn chay, hát xướng, chơi đùa và trò tap kỹ
bị cấm. Lê Thánh Tông lệnh cho bộ lễ: “Khi có việc tang không được bày đặt
ăn uống, tiết Trung Nguyên không được lập đàn chay, không được hát xướng,
chơi đùa và bày trò tạp kỹ”28
. Hát chèo và dân ca bị gọi là dâm nhạc, đối lập với
nhã nhạc.
“Ra lệnh cấm chỉ con em nhà thế gia và dân chúng không được nuôi
những vật làm trò như gà chọi, khỉ làm trò, bồ câu thả , chim sơn hô-sơn ca, cá
vàng,…”29
6. Nhà Mạc chăm lo bồi dưỡng đào tạo nhân tài.
Trong suốt thời gian tồn tại ở Thăng Long (1527-1593), nhà Mạc luôn
luôn chăm lo bồi dưỡng nhân tài. Nguyễn Hữu Tâm nhấn mạnh “Từ khi giành
vương quyền (1527) đến khi phải rút khỏi Thăng Long (1592) triều Mạc không
lúc nào sao nhãng việc giáo dục khoa cử. Cho đến năm 1592 quân Mạc thua to,
bỏ kinh đô, nhưng hè năm đó Mạc Mậu Hợp vẫn tổ chức được kỳ thi tiến sĩ
cuối cùng tại hành doanh Bồ Đề”(20)
. Ở Thăng Long, chưa kể ở Cao Bằng, nhà
Mạc tổ chức được 22 khoa thi lấy đỗ 485 tiến sĩ và 13 trạng nguyên. Trong số
những nhà khoa bảng do nhà Mạc tuyển chọn chúng ta có thể kể đến: Trạng
nguyên Nguyễn Thiến, Trạng Trình Nguyễn Bỉnh Khiêm, Trạng nguyên Giáp
Hải, Tiến sĩ Dương Văn An… Đặc biệt khoa thi Hội năm Ất Sửu (1565) đời Mạc
Mậu Hợp, một tiến sĩ được vương triều Mạc chọn tuyển bằng một bài phú Nôm ở
kỳ thi đệ tứ một sự kiện hiếm có trong lịch sử thi cử của nước ta, đó là tiến sĩ
Nguyễn Văn Huy(21)
. Nhận xét về tác dụng của giáo dục khoa cử thời Mạc, nhà
sử học Phan Huy Chú nói: “Nhà Mạc bận chiến tranh mà vẫn không bỏ thi cử, vì
thế được nhiều người tài giỏi giúp việc chống đối với nhà Lê, kéo dài đến hơn 60
năm. Ấy cũng là công hiệu của khoa cử đó”(22)
.
28
Khâm định Việt sử thông giám cương mục, NXB Giáo dục, H, 1998, tr.1012.
29
Đại Việt sử ký toàn thư, sdd, tr.363.
18

19. II. Thời kỳ Cao Bằng ( 91 năm, 1592-1683)
Bằng các nguồn tư liệu mới của
Trung Quốc mà chúng ta cũng hiểu
thêm được vương triều Mạc thời kỳ
Cao Bằng và bổ sung thêm phổ hệ
nhà Mạc ở Cao Bằng ba vì vua cuối
cùng, trong đó có Mạc Kính Diệu (tức
Mạc Kính Vũ) rồi đến Mạc Nguyên
Thanh, cuối cùng là Mạc Kính
Quang. (GS.VS.Phan Huy Lê)
1. Đại cương về thời kỳ Cao Bằng
Ơ Cao Bằng30
, nhà Mạc xây dựng vương triều ở khu đồng bằng Hoà An.
Ơ đây họ xây dựng hai căn cứ chính. Kinh đô Nà Lử và vương phủ Cao Bình.
Nà Lử là nơi hiểm yếu hơn, nơi vua ở. Vương phủ Cao Binh là nơi ở của hoàng
hậu, công chúa, cung tần, gia đình các đại thần có vườn thượng Uyển, đền Giao
(nơi tế lễ), Hồ Nhi (hồ trẻ con), Đào viên (vườn hoa). Các đồi được đặt tên là
đồi Long, đồi Ly, đồi Quy,... có trường thi và đền thờ đức thánh Khổng tử ở
Bản Thảnh.
30
Tài liệu của phần viết về nhà Mạc ở Cao Bằng, chủ yếu dựa vào các sách:
-Mạc Đường: Góp phần đổi mới quan điểm đánh giá vương triều Mac, NXB Trẻ, S,
2005.
-Tìm hiểu nhà Mạc ở Cao Bằng, của Đại tá Nguyễn Thiên Tứ, bản thảo, chưa xuất
bản. Nhân đây xin cám ơn tác giả.
19

20. Sơ qua như vậy đủ biết nhà Mạc chủ trương xây dựng một triều đình
riêng, với tư thế đàng hoàng và nhắm hướng dài lâu. Các vua nhà Mạc luôn giữ
vững truyền thống của tiên đế, thực hiện chính sách đối ngoại vừa bảo đảm chủ
quyền quốc gia, “ không mời người Minh vào trong nước ta”, vừa tranh thủ sự
ủng hộ của người nước ngoài. Vào cuối thế kỷ 17, tình hình Trung Quốc phức
tạp. Lý Tự Thành nổi lên chiếm Bắc Kinh, nhà Minh lùi xuống phía Nam, gọi
là Nam Minh, rồi nhà Thanh lên. Trong tình hình đó, nhà Mạc vẫn giữ vững
chủ quyền mà điều hòa được mối quan hệ với Trung Quốc.
Ở Cao Bằng, nhà Mạc lại tiếp tục sự nghiệp đào tạo nhân tài, theo Tăng
Bá Hoành, ở đây, nhà Mạc tổ chức thêm 12 kỳ thi31
, cộng cả ở Thăng Long là
34 kỳ,chú ý đào tạo cả người Tày như : tiến sỹ Bế Văn Phụng, (Tày, năm
1595), tiến sỹ Nông Quỳnh Văn (Tày, 1598). Đặc biệt có nữ tiến sỹ duy nhất
trong chế độ phong kiến, bà Nguyễn Thị Duệ (Kinh),
Nhà Mạc chủ trương xây dựng một nền kinh tế đa diện, theo nguyên tắc
“trọng nông, trọng công, trọng nội ngoại thương” như chính sách của mình khi
ở Thăng Long.
Cây lương thực không những phát triển ở vùng đồng bằng mà còn phát
triển hầu hết ở vùng sâu xa, vùng cao, núi đá, vùng sình lầy ven sông. Nhà Mạc
mở mang thuỷ lợi, làm mương máng và guồng nước, đắp nhiều phai lấy nước,
nhân dân gọi là “phai vua”. Nhà Mạc đã cùng dân khai phá những cánh đồng
lúa nước ở Hoà An, Trùng Khánh, Nguyên Bình , Quảng Hoà, Thạch An,
Tràng Định, Văn Lãng. Sau khi thất bại, nhà Mạc còn để lại một diện tích đáng
kể ở Cao Bằng là 1330 mẫu 14 thước32
Ơ Cao Bằng nhà Mạc vẫn tiếp tục khuyến khích sự phát triển sở hữu tư
nhân về ruộng đất như khi ở Thăng Long: “Khuyến khích sự phát triển của sở
31
Tăng Bá Hoành: Trạng Trình Nguyễn Bỉnh Khiêm:nhà văn hóa lớn thế kỷ 16, Tạp chí xưa
và nay, số tháng 8 năm 2011, tr.14.
32
Đỗ Đức Hùng: Một vài nét về tình hình ruộng đất và kinh tế nông nghiệp dươi thời
Mạc, trong sách Hội đồng lịch sử Hải Phòng: Nhà Mạc và dòng họ Mạc trong lịch sử, H,
1996, tr,326.
20

21. hữu tư nhân về ruộng đất là chính sách khôn khéo của chúa Nguyễn ở phía
Nam và nhà Mạc và con cháu nhà Mạc sau khi chạy lên Cao Bằng”33
Nghề gạch, ngói, gốm sứ, đất nung được phát triển,... Gạch vồ nhà Mạc
được dân gọi là “gạch vua”. Nghề đúc đồng, đúc gang phát triển, lò rèn thủ
công được mở ra khắp nơi.
Có những phát minh đối với thời bấy giờ là “kỹ thuật hiện đại”. như máy
ép mía bằng sức nước, máy nghiền gạo cũng bằng sức nước. Các máy này là
kết quả du nhập kỹ thuật từ Trung Quốc sang. (Máy nghiền gạo còn mang tên
Trung Quốc, “sủi ngàn” = “thuỷ nghiên”)
Về văn hoá, các vua Mạc, một mặt chuyển giao tinh hoa văn hoá miền
xuôi bao gồm cả Nho giáo, Phật giáo cho nhân dân, mặt khác phát huy văn hoá
các dân tộc ở điạ phương chủ yếu là VHDG. Sự nghiệp phát huy văn hoá dân
tộc, dựa chủ yếu vào các nhà trí thức địa phương tiêu biểu là Tư thiên quản
nhạc Bế Văn Phụng và Nông Quỳnh Văn.
Các ông đã sáng tác nên những tác phẩm VHDG nổi tiếng có thể đó là:
Lượn Hồng nhan tứ quý, Giáo nam, giáo nữ,Lượn Bioc lạ-Lương Quân, Lượn
Nam Kim-thị Đan,... Hai ông đã đưa đàn tính vào đệm cho hát then, sáng tác ra
hai điệu Lưu thuỷ (tàng nậm) và Cao sơn (tàng bốc).
Nhà Mạc tổ chức nhiều hội hè cho dân vui chơi. Có thể trong số đó có lễ
thượng điền, vua xuống đồng cầm cày xới đất làm mùa lúa đầu xuân. Sau lễ
này phổ biến rộng thành lễ lồng tồng của người Tày vào sau Tết nguyên đán,
do một lão nông địa phương cầm cày xới đất.
Các vua nhà Mạc cho giảm nhẹ sưu thuế, bớt hình phạt, xử nặng tội bọn
tham quan nhũng nhiễu, khiến cho đất Cao Bằng, Lạng Sơn trở thành một địa
33
Đỗ Đức Hùng: Một vài nét về tình hình ruộng đất và kinh tế nông nghiệp dươi thời
Mạc, trong sách Hội đồng lịch sử Hải Phòng: Nhà Mạc và dòng họ Mạc trong lịch sử, H,
1996, tr,336.
21

22. bàn rộng lớn đầu tiên của khối đại đoàn kết dân tộc giữa người Kinh và các dân
tộc thiểu sổ trong lịch sử nước ta (Mạc Đường).
2. Niên biểu chính quyền nhà Mạc tại Cao Bằng do Ngưu Quân Khải xây
dựng.34
Mạc Kính Cung 1593-1621 Niên hiệu Càn Thống
Mạc Kính Khoan 1621-1625
1625-1638
Niên hiệu Long Thái
Thái úy Thông Quốc công
Mạc Kính Vũ
(Mạc KínhDiệu)
1638-166135
Niên hiệu Thuận Đức
Mạc Nguyên Thanh
(Mạc Kính Thụy)
1661-1681 Niên hiệu Vĩnh Xương
Mạc Kính Quang 1681-1683
3. Vua Mạc Kính Cung, mở đầu thời kỳ Cao Bằng với vị thế của một
vương triều chính thống.
Ở phần Đại cương về nhà Mạc ở cao Bằng, chúng tôi đã viết, nhà Mạc có
kế hoạch xây dựng Cao Bằng thành một kinh đô với các công trình của thủ đô
quốc gia.
Phần này chúng tôi chỉ chứng minh bổ sung cho chủ trương trên của nhà
Mạc là đúc chuông, đúc tiền và tổ chức thi.
3.1. Chuông Đà Quận, thời vua Mạc Kính Cung, đúc năm 1611.
(Về chuông Đà Quận, chúng tôi viết lại tóm tắt theo tài liệu của Cung Văn
Lược và Chu Quang Trứ)
Hai quả chuông chùa Đà Quận vào loại những chuông lớn ở nước ta. Quả
chuông to: cao 1,75 m, miệng rộng 1,07m. Quả chuông nhỏ: cao 1m55, miệng
34
Ngưu Quân Khải: Bước đầu nghiên cứu về nhà Mạc ở Cao Bằng và hậu Cao Bằng, Kỷ yếu
hội thảo khoa học Nhà Mạc và hậu duệ trên đất Vĩnh Phúc, tr.130.
35
Cuộc đời của vua Mạc Kính Vũ có nhiều điều bí ẩn, Riêng thời điểm Ngài không xuất hiện
nữa, (chưa hẳn đã băng hà) còn cần xét thêm ý kiến của hội thảo”Nhà Mạc và hậu duệ trên
đất Vĩnh Phúc” rằng, Ngài bí mật về Vĩnh Phúc , đóng vai nhà sư ở chùa Diệm Xuân để tâp
trung lực lượng mưu sự nghiệp phục Mạc.
22

23. rộng 0m95. Cả hai đều đúc bằng hợp kim đồng, lâu ngày đã ngả sang màu
gang. Quả chuông to ở bồ lao treo bị cưa mất một chân rồng. Quả chuông nhỏ
ở thân thủng một lỗ
Nhìn chung dáng dấp chuông và trang trí chuông mang tính chất điêu khắc
nổi khối, chân chất, thoáng đãng, mộc mạc. Hình khối và đường nét đều rõ
ràng. Do vậy, vừa thoáng nhìn, chúng tôi đã có thể liên hệ với lịch sử và cảm
nhận cả hai quả chuông này đều thể hiện nhiều khả năng đặc điểm là những di
vật của hậu kỳ thời Mạc.
Về văn tự ngay đến tên chuông, mà thông thường vẫn thấy được đúc bằng
đại tự nổi cao, thì ở cả hai chuông đều không có. Thoạt nhìn, mặt chuông
không thấy Minh văn, nhưng quan sát kỹ sẽ thấy mặt quả chuông nhỏ có khắc
chữ vuông ở tất cả các ô. Trong đó, những ô thuộc nửa trên đã mờ gần hết chữ,
những ô thuộc nửa dưới còn rõ hơn. Ở đó có khắc phần đầu của bài văn đã đọc
được hầu hết các chữ vuông là chữ Hán.
Tạm dịch “Văn khắc chuông chùa Viên Minh. Lời tán rằng: Trời mở Nam
Việt, Đất lập Cao Bằng. Ở giữa bản Phủ, Vững đất thành Vua. Thạch Châu
kiên [cố?], Đà Quận đất thiêng. Non xanh nước biếc, sông Mãng uốn quanh.
Cổ danh thắng tích, Chùa gọi Viên Minh. Chế đồng đục đá. Sống cùng trời
trăng, chuông treo lầu gác. Chuông đặt trong sảnh. Gió thổi vang vang, tiếng
ngọc rung rinh, chuông động vầng nguyệt, Mỗ động gió âm. Đền Thần đối
diện, Cung điện chênh vênh, Giờ giấc sớm tối, Tiếng chuông u huyền. Thế tình
biến đổi, người vật nảy sinh. Nhân do [?] [?], ra sức sửa trị. Giúp thánh chúa
Mạc, Tôi hiền phù vận. Chuông đồng bia đá, Chùa Phật lớn lao. Đón thợ dựng
xây, Giữ mãi hình Phật. Đúng hạn hoàn thành, Hội chủ báo công. Lòng thành
trọn vẹn. Gần xa biết tiếng. Âm công rạng tỏ, Dương báo vẻ vang!”
Rõ ràng tác giả bài minh rất tự hào với mảnh đất Cao Bằng của nước Nam
Việt, nơi đây cảnh thú thanh lịch, có chùa Viên Minh, đền thần và cung điện
lầu cao gác đẹp, có chuông chùa hàng ngày đánh lên vang động không trung.
23

24. Tác giả cũng đề cao nhà Mạc hội tụ được nhân tài. Như vậy, rất có thể chuông
chùa Viên Minh được đúc khi nhà Mạc đang chiếm giữ Cao Bằng và đóng đô
ngay tại đây.
Ở một ô khác trên chuông có ghi tên người hưng công. Phần nhiều tên bị
mờ, song còn rõ hơn cả là dòng tên một người vợ là Phạm Thị Ngọc Yến, tức
phải thuộc vào dòng dõi quyền quý.
Kiểm tra lại dự đoán niên đại ở trên, chúng tôi tìm được trong sách Đại
Nam Nhất thống chí, mục Chùa quán thuộc tỉnh Cao Bằng (Tập IV, tr.404, bản
dịch, Nxb. KHXH, 1971) có ghi: “Chùa Minh Viên: ở xã Xuân Lĩnh huyện
Thạch An, nay trong chùa có một quả chuông, khắc chữ Kiền thống thập cửu
niên Tân Hợi chú”. Và “Chùa Đông Lân”: ở xã Vu Thủy huyện Thạch Lâm
Tương truyền chùa này cùng chùa Minh Viên đều do nhà Mạc dựng”.
Chúng tôi nghĩ rằng: chùa Minh Viên trong đoạn trích trên rất có thể là
chùa Viên Minh ở Đà Quận mà chúng tôi đã được mục kích và tìm hiểu. Và
nếu như vậy, thì quả chuông chùa Viên Minh với bài minh, chẳng những sẽ có
niên đại tương đối vào thời Mạc mà còn có niên đại tuyệt đối là năm Kiền
Thống 19, tức năm 1611.
3.2. Tiền “Thái Bình thánh bảo” và“An Pháp nguyên bảo”
“Đời vua Mạc Kính Cung (1593-1625) thì tiền ở bảo tàng Vĩnh Phúc có 2
loại là Thái Bình thánh bảo và An pháp nguyên bảo.
- Tiền Thái Bình thánh bảo, mặt tiền đúc nổi 4 chữ Hán Thái Bình thánh
bảo đọc chéo, kiểu chữ chân phương, rõ nét, lưng tiền để trơn, đường kính
khoảng 22mm.
24

25. - Tiền An pháp nguyên bảo, Mặt tiền đúc nổi 4 chữ Hán An Pháp nguyên
bảo, đọc vòng tròn theo chiều kim đồng hồ. kiểu chữ chân phương rõ nét, lưng
tiền để trơn, đường kính khoảng 21mm”36
3.3. Thi cử thời vua Mạc Kính Cung với nữ tiến sỹ Nguyễn Thị Duệ.
Nhà Mạc lên Cao Bằng đã quan tâm đào tạo cả người thiểu số và người
Kinh. Hai trí thức ngừơi Tày nổi tiếng được thi đỗ là Bế Văn Phủng và Nông
Quỳnh Văn. Đặc biệt vua Mạc Kính Cung lấy đỗ tiến sỹ một người phụ nữ cải
trang đi thi là Nguyễn Thị Duệ. Đó là nữ tiến sỹ duy nhất đỗ dưới thời phong
kiến.
4. Vua Mạc Kính Vũ, một tài năng quân sự, chính trị và ngoại giao, đã
đóng góp lớn cho việc thực hiện mục tiêu chiến lược của nhà Mạc.
4.1. Ngài chiến đấu chống phong kiến Lê-Trịnh quyết liệt.
Ngài là con của Quang Tổ Nguyên hoàng đế Mạc Kính Khoan. Khi phụ
vương băng hà, Ngài tỏ thái độ và hành động chống đối phong kiến Lê-Trịnh rõ
rệt , lên ngôi vua, xưng niên hiệu Thuận Đức, không báo tang cho nhà Lê và
không nộp cống.
“Mùa xuân, tháng giêng,(1938), Mạc Kính Khoan, tước Thông quốc công
ở Cao Bằng mất. Con (là) Mạc Kính Vũ lại làm phản, tiếm đặt niên hiệu là
Thuận Đức.”37
Được tin, nhà Lê- Trịnh tức giận khẩn trương cất quân đi đánh. Việc lên
ngôi xẩy ra tháng giêng thì tháng 3 chúa Trịnh Tráng trực tiếp dẫn đại quân đi
Cao Bằng “chinh phạt”. Kết quả là thất bại, một tướng (quận Hạ) bị quân Mạc
bắt, một tướng ( quận Lâm)bỏ chạy, bị chúa Trịnh trị tội, giết.
36
Nguyễn Thị Thúy Hằng: Một số hiện vật tiêu biểu của thời Mạc ở bảo tàng tỉnh Vĩnh
Phúc. Tạp chí văn hóa , thể thao và du lịch Vĩnh Phúc, số 4 tháng 9 năm 2012. tr. 35.
37
Đại Việt sử ký toàn thư (Viện khoa học xã hội), tập III, NXB Khoa học xã hội, H. 1998,
tr.236.
25

26. Từ bấy trở đi chúa Trịnh nhiều lần cất quân đi “ chinh phạt” đều không
thành công. Cho đến 1655 Mạc Kính Vũ chuẩn bị đầy đủ một cuộc phản công
mạnh mẽ phối hợp với chúa Nguyễn ở Đàng Trong ra, “mật ước” cùng đánh
chiếm Thăng Long.
4.2. Đánh chiếm thành Lạng Sơn, chờ chúa Nguyễn ra để cùng giải
phóng kinh đô
Tóm lại trong suốt thời gian dài, Minh Tông Khai hoàng đế Mạc Kính Vũ
cầm quyền ở Cao Bằng, chúa Trịnh bao phen hao binh tổn tướng mà không hề
đẩy lùi được nhà Mạc. Hơn nữa, trong thời gian đó, vua Mạc Kính Vũ đã
chuẩn bị đầy đủ lực lượng chiếm Lạng Sơn, đánh đuổi “một vạn hùng binh”
nhà Trịnh chạy dài xuống bờ sông Thương, đóng giữ Lạng Sơn, chờ hợp sức
với chúa Nguyễn với dự định “đánh phá kinh đô bắt sống cha con Thanh
vương”. Thanh thế thật lẫy lừng.
4.3. Về ngoại giao, Mạc Kính Vũ không theo Ngô Tam Quế như lời vu
khống của phong kiến Lê - Trịnh, mà nhất quán trước sau , hợp tác với nhà
Thanh (trước cả Lê-Trịnh) để thực hiện mục tiêu chiến lược của mình.
Nhiều nhà nghiên cứu phê phán nhà Mạc-vua Mạc Kính Vũ đã theo đuổi
một chính sách ngoại giao không nhất quán, khi thì theo Ngô Tam Quế chống
Thanh, khi thì theo nhà Thanh.
Thực ra không phải như vậy, vua Mạc Kính Vũ không đi theo Ngô
Tam Quế chống lại nhà Thanh.
Mạc Kính Vũ/Diệu đi trước Lê-Trịnh trong việc thiết lập ngoại giao
với nhà Thanh và được phong An nam đô thống sứ.
26

27. “Như vậy, có thể hiểu, trong cùng một năm 1659, vào mùa hè, chính xác
là ngày 21 tháng 6, Mạc Kính Diệu cử sứ giả đến ngoại giao với nhà Thanh tại
Vân Nam. Sứ giả có thể là nhóm Vũ Công Tư ở Tuyên Quang. Và sau đó, đến
cuối năm, Mạc Kính Diệu lại cử sứ giả đến ngoại giao với nhà Thanh tại vùng
Lưỡng Quảng.”38
“Bản thân nhà Thanh sau này cũng công nhận Mạc Kính Diệu đã đi trước
trong việc thiết lập quan hệ ngoại giao với nhà Thanh. Trong một sắc dụ cho
vua Lê vào năm 1668 (Khang Hi 7), hoàng đế nhà Thanh đã viết rằng: “Mạc
Nguyên Thanh đưa đồ cống tới xin qui thuận trước, trẫm đã trao cho chức Đô
thống sứ; nhà ngươi sau đó mới tới cống xin qui thuận, trẫm đã phong làm
vương”[ Thanh thực lục bản A-II-1: 356-1]. Trong câu này, hoàng đế nhà
Thanh nhắc đến Mạc Nguyên Thanh, nhưng thật ra cần hiểu là “thế hệ trước
của Mạc Nguyên Thanh”, tức là Mạc Kính Diệu (đã mất từ năm 1661). Tương
tự như vậy, “nhà ngươi” cũng nên hiểu là “thế hệ trước của nhà ngươi”. 39
“Quốc triều nhu viễn kí có diễn giải rằng, năm đó, đại quân nhà Thanh
tiến đánh Vân Nam, Mạc Kính Diệu đến nạp khoản và dâng cống vật cho quân
Thanh, phía nhà Thanh ban chiếu phong cho Mạc Kính Diệu làm An Nam đô
thống sứ [Vương Chi Xuân 1968 : 66-68. “40
“Chúng tôi cho rằng, nhà Mạc ở Cao Bằng không quá coi trọng quan
điểm của Nho giáo đối với tính chính thống của nhà Nam Minh hay tính “man
di” của nhà Mãn Thanh, mà đã biết đoán định thời cuộc, đi trước nhà Lê trong
việc thiết lập quan hệ ngoại giao với Mãn Thanh. Trước khi mở hướng ngoại
giao theo đường Lưỡng Quảng của Lí Thế Phụng lúc đó, Mạc Kính Diệu đã cử
sứ đến Vân Nam”41
.
38
Tiếp dẫn theo Chu Xuân Giao: Ba vì vua Mạc cuối cùng…Tài liệu đã dẫn, tr. 31
39
Tiếp dẫn theo Chu Xuân Giao: Ba vì vua Mạc cuối cùng….Tài liệu vừa dẫn, tr.34,
40
Tiếp dẫn theoChu Xuân Giao: Ba vì vua Mạc cuối cùng,,,,, Tài liệu vừa dẫn, tr.28.
41
Chu Xuân Giao: Ba vì vua Mạc cuối cùng …. Hội thảo “Nhà Mạc và họ Mạc ở vùng đất
Vĩnh Phúc” (2012)
27

28. 4.4. Một biểu tượng đẹp và lâu bền về tình hữu nghị với nhân dân Trung
Quốc: tòa tam bảo Đại Phật tự, Quảng Châu.
Qua tư liệu của Trung Quốc, chúng ta được biết một cách khá chi tiết
về tình hình quyên trợ việc xây dựng chùa Đại Phật vào đầu thập niên 1660 của
Bình Nam vương Thượng Khả Hi và cách thức mà hai bên (Bình Nam vương
và An Nam vương) gặp nhau lúc đó, Có thể tóm tắt các điểm chính yếu như
sau:
a. Hai bên gặp nhau vào tháng 5 năm thuận Trị 18 (1661);
b. An Nam vương có tên Mạc Kính Diệu (tức Mạc Kính Vũ), được nhà
Thanh phong Quy hóa tướng quân và con Ngài là Mạc Nguyên Thanh
được phong An Nam đô thống sứ;
c. Vào thời gian đó , vua Mạc Kính Vũ cùng Mạc Nguyên thanh lên kinh
để triều kiến vua Thanh, tiện đường ghé thăm các nơi ở vùng Quảng Châu-
Quảng Đông, nên gặp Bình Nam vương,
d. Bình Nam vương đã mở tiệc ở lầu Củng Bắc để thết đãi An Nam
vương, nhân đó mà mời các nhà sư đến kêu gọi công đức, trong dịp này An
Nam vương (vua Mạc Kính Vũ) công bố cung tiến gỗ để làm chùa;
e. Gỗ mà vua Mạc Kính Vũ cung tiến có tên là gỗ Nam , là gỗ quý hiếm ,
có chất lượng cao đặc biệt, cao tới 10m và đường kính 2m. Vua Mạc Kính Vũ
đã cho chuyển một số lớn gỗ này tới Quảng Châu;
f. Số gỗ Nam đã được dùng làm cột cái và xà ngang xà dọc, tạo nên
khung nhà cho tòa Tam Bảo;
g. Đặc biệt, trải qua phong hóa và binh hỏa của hơn 300 năm, nhưng đến
ngày hôm nay, tòa Tam Bảo với kết cấu bằng gỗ Nam do vua Mạc Kính Vũ
cung tiến, vẫn còn gần như nguyên vẹn là một niềm tự hào của chùa Đại Phật,
mà họ thường ca ngợi do An Nam vương cung tiến. Đó cũng là điều đặc biệt
thú vị của khách thập phương khi tham quan chùa. (Chu Xuân Giao)42
42
Chu Xuân Giao: Đi tìm dấu ấn cha con Mạc Kính Diệu ở Quảng Châu, (báo cáo hội thảo
Vĩnh Phúc, quý III, năm 2012) tr.15.
28

29. Tóm lại,
Một số nhà khoa học đã kết tội oan cho vua Mạc Kính Diệu/Vũ là gió
chiều nào theo chiều ấy, theo Ngô Tam Quế chống lại nhà Thanh. Trái lại, Ngài
đã tiên đoán được vai trò lịch sử nhà Thanh, trước cả Lê-Trịnh và sớm quy
phục Thanh, không theo Ngô Tam Quế. Hơn nữa, lại xây dựng được ân tình
đối với một số nhân vật quan trọng như tổng đốc Lưỡng quảng Lý Thế Phụng
và Bình Nam vương Thượng Khả Hỷ, mà biểu tượng đẹp còn giữ được đến
ngày nay là chùa Đại Phật tự.
Bên cạnh tài năng quân sự và ý chí chống phong kiến Lê-Trịnh, như đã
trình bày ở phần I, đến đây chúng ta lại tài năng chính trị - ngoại giao của vua
Mạc Kính Vũ.
Thực tế là “ Mạc Nguyên Thanh không hề câu kết với Ngô Tam Quế , mà
người câu kết với Ngô Tam quế lại chính là Lê-Trịnh” (62.CXG)
4.5. Góp phần xây dựng Cao Bằng
Nhà Mạc ở Cao Bằng vẫn kế tục tư tưởng và chính sách vốn có, ở hoàn
cảnh mới, trong một thời gian dài là 91 năm (1592-1683)
29
Tòa Tam Bảo của Đại Phật Tự Quảng Châu bằng gỗ Nam do Hoàng Đế Mạc
Kính Vũ/Diệu cung tiến (Ảnh: Chu Xuân Giao)

30. Sau khi thất bại ở Thăng Long , vương triều Mạc rút lên Cao Bằng đã có nhiều
chính sách để phát triển kinh tế xã hội nơi đây (Xin xem mục Đại cương về thời
kỳ Cao Bằng). Hiện nay chưa có điều kiện để phân biệt công lao của từng vì
vua ở Cao Bằng, nhưng chắc rằng hoàng đế Mạc Kính Diệu/Vũ có vai trò khá
quan trọng.
4.6. Kết luận về hoàng đế Mạc Kính Vũ
Hoàng đế Mạc Kính Vũ, trọn cuộc đời mình, với một ý chí sắt đá, một tài
năng và trí thông minh sáng tạo tuyệt vời, đã vượt qua muôn vàn gian nguy để
thực hiện cho kỳ được mục tiêu chiến lược của các bậc tiên đế. Ngài đã kiên
quyết thực hiện ý chí chống phong kiến Lê-Trịnh thối nát và giành nhiều thắng
lợi trong sự nghiệp này.
Về ngoại giao, Ngài đã sáng suốt sớm nhận thức được vai trò lịch sử của
nhà Thanh và không hề đi theo Ngô Tam Quế như sự vu khống của Lê-Trịnh.
Hơn nữa đã xây dựng được uy tín với triều đình Thanh, với các bậc lãnh đạo có
quyền uy và kể cả thủ lĩnh các quận huyện.
Đặc biệt, Ngài đã thiết lập được mối quan hệ hữu nghị thân thiết với nhân
dân Trung quốc mà biểu tượng văn hóa đẹp còn lưu lại đến ngày nay là tòa tam
bảo Đại Phật Tự, Quảng Châu.
5. Hai đời vua cuối ở Cao Bằng: Mạc Nguyên Thanh và Mạc Kính Quang.
5.1. Vua Mạc Nguyên Thanh/Mạc Kính Thụy
Vua Mạc Nguyên Thanh là con của vua Mạc Kính Vũ. Năm 1661, Ngài
đã theo cha sang Trung Quốc đi Bắc Kinh , có dừng lại ở Quảng Châu và có
cùng cha gặp Bình Nam vương Thượng Khả Hỷ. Ngài cũng cùng dự cuộc đón
tiếp của Thượng Khả Hỷ ở lầu Củng Bắc, nơi đây Thượng tướng quân đã “ mở
30

31. tiệc ở lầu Củng Bắc để thết đãi cha con An Nam vương, nhân đó mà mời các
nhà sư đến kêu gọi công đức”43
(đã ghi ở phần trên)
Tháng 12 năm 1661, nhà Thanh đã phong cho Mạc Nguyên Thanh làm
An Nam đô thống sứ, đồng thời cũng năm này Ngài lên ngôi vua lấy niên hiệu
Vĩnh Xương.
“Lúc đó ở Trung Quốc , triều Thanh lên thay triều Minh. Tháng 6 năm
1661, triều Thanh phong cho ngưới cai quản Cao Bằng là Mạc Kính Diệu
chức Quy hóa tướng quân (P.Đ.N. in đậm). Mạc Kính Diệu chính là Mạc
Kính Vũ trong sách sử của An Nam. Tháng 12 năm 1661 triều Thanh phong
cho con Mạc Kính Diệu là Mạc Nguyên Thanh làm An Nam đô thống sứ”44
(P.Đ.N. in đậm)
“Nhà Thanh sách phong cho nhà Mạc ở Cao Bằng, phong cho Mạc Kính
Diệu (Mạc Kính Vũ) làm Quy hóa tướng quân và sau đó không lâu phong Mạc
Nguyên Thanh làm An Nam đô thống sứ”45
5.2. Vua Mạc Kính Quang
Vua Mạc Kính Quang là em của Mạc Nguyên Thanh. Sau khi anh trai
mất Ngài lên kế vị được nhà Thanh phong An Nam đô thống sứ.
Năm 1682, nhà Thanh cho giải 300 người phía Mạc trở về Việt Nam
giao cho Lê- Trịnh, trong số đó có Mạc Kính Quang. Đến Lạng Sơn, 100 người
bị giết, Mạc Kính Quang uống thuốc độc tự sát (1683).
Ngưu Quân Khải viết: “Sau này sách sử Trung quốc gọi Mạc Kính
Quang là An Nam đô thống sứ. Năm 1682, triều Thanh giao cho tuần phủ
Quảng Tây đưa nhóm tôn thất họ Mạc đang ở Trung Quốc (trong đó có Mạc
43
Chu Xuân Giao: Ba vị vua Mạc cuối cùng qua sử liệu Trung Quốc (1638-1683), Hội thảo
nhà Mạc và hậu duệ ở vùng đất Vĩnh Phúc, năm 2012, tr.190.
44
Ngưu Quân Khải (Phó Giáo sư, Phó Viện trưởng viện nghiên cứu Đông Nam á thuộc Đại
học Trung Sơn, Quảng Châu, Trung Quốc): “Bước đầu nghiên cứu về nhà Mạc ở Cao Bằng
và hậu Cao Bằng” trong sách Nhà Mạc và hậu duệ trên đất Vĩnh Phúc, tr.70-72.
45
Ngưu Quân Khải : “Bước đầu nghiên cứu về nhà Mạc ở Cao Bằng và hậu Cao Bằng” trong
sách Nhà Mạc và hậu duệ trên đất Vĩnh Phúc, tr.75
31

32. Kính Quang), đang ở trên đất Trung quốc về An Nam. Năm 1683, Mạc Kính
Quang uống thuốc độc tự sát.”46
III. Thời kỳ hậu Cao Bằng ( 86 năm: 1683-1769)
Sau khi vua Mạc Kính Quang mất, triều Mạc chấm dứt. Tuy nhiên tinh
thần chiến đấu của nhà Mạc vẫn chưa dứt. Có ít nhất 7 thủ lĩnh (trong 5 phong
trào) nổi dậy dưới ngọn cờ “phục Mạc”: (phần tiếp đây ghi tóm tắt theo Ngưu
Quân Khải)47
- Năm 1692, Hán Đường công Mạc Kính Trữ và đô đốc là Đinh Công
Đĩnh nổi lên ở Long Châu, Quảng Tây.
- Năm 1715, người Cao Bằng, là Uyên Hợp , tự xưng là hậu duệ nhà Mạc
dấy binh.
- Năm 1740 , tại Mãnh Tuyền thuộc Cao Bằng, có người tên là Mạc Tam,
tự xưng là hậu duệ nhà Mạc, vào đóng quân ở chùa Đống Lân, sau quân Lê tấn
công chùa này , đánh bại Mạc Tam.
- Năm 1741, cả vùng Bảo Lạc thuộc Cao Bằng, có hậu duệ nhà Mạc dấy
binh. Người cầm đầu là Mạc Khang Vũ và Mạc Bảo. Năm 1745-1746 Mạc
Khang Vũ đánh chiếm các vùng Thái Nguyên, Tuyên Quang, Yên Quảng, Thất
Nguyên.
Sau Mạc Khang Vũ bị giết, Mạc Bảo giữ Bảo Lạc ít lâu cũng bị thua.
Người đề xuất việc xác định có một thời kỳ lịch sử của nhà Mạc sau 1683:
thời kỳ hậu Cao Bằng là PGS Ngưu Quân Khải. Đề nghị trên được trình bày ở
hội thảo khoa học “Nhà Mạc và hậu duệ trên đất vĩnh Phúc”, được hội thảo
chấp thuận và GS. VS Phan Huy Lê đã tổng kết. như sau :
46
Ngưu Quân Khải: “Bước đầu nghiên cứu về nhà Mạc ở Cao Bằng và hậu Cao Bằng” trong
sách Nhà Mạc và hậu duệ trên đất Vĩnh Phúc, tr.73.
47
Ngưu Quân Khải: “Bước đầu nghiên cứu về nhà Mạc ở Cao Bằng và hậu Cao Bằng” trong
sách Nhà Mạc và hậu duệ trên đất Vĩnh Phúc, tr.78-80.
32

33. “Như vậy là đến năm 2011, nhận thức về nhà Mạc được tiếp nối đến
giai đoạn Cao Bằng. Và đến hội thảo năm 2012 này, chúng ta lại đi
vào giai đoạn thứ 3 mà có người đã đưa ra một khái niệm mới là hậu
Cao Bằng, tức là giai đoạn sau Cao Bằng, bắt đầu bằng địa bàn của
tỉnh Vĩnh Phúc. Dĩ nhiên, hậu Cao Bằng không phải chỉ có tỉnh Vĩnh
Phúc mà còn có thể mở rộng thêm trên địa bàn rộng lớn hơn của đất
nước mà sau hội thảo này cần tiếp tục nghiên cứu.”
(Kỷ yếu hội thảo Vĩnh Phúc, tr.16)
Riêng tôi, đồng ý với PGS Ngưu cùng GS Phan và nói rõ thêm.
Sở dĩ hậu Cao Bằng được coi là một thời kỳ lịch sử vì có nhiều sự kiện ,
diễn ra kéo dài trong hàng thế kỷ, thuộc nhiều địa bàn . Các sự kiện trên cùng
có một tính chất chung là kế tục đấu tranh thực hiện mục tiêu chiến lược của
nhà Mạc với một ý chí bền vững, đã được các bậc tiền bối của họ Mạc thực
hiện từ hai thời kỳ trước: thời kỳ Thăng Long và thời kỳ Cao Bằng.
Trong số này, Hoàng Mạc Công Chất (1739-1769) với cuộc chiến đấu 30
năm của ông là một điển hình.
Sau thời kỳ Cao Bằng, họ Mạc không còn danh hiệu vương triều nữa,
nhưng ý chí và quyết tâm chiến lược “bảo vệ đất nước, đánh đổ triều đại Lê-
Trịnh, xây dựng xã hội mới tiến bộ. ấm no” vẫn được duy trì và phấn đấu thực
hiện. Đó là sự nghiệp của thủ lĩnh Hoàng Công Chất.
1. Thủ lĩnh Hoàng Công Chất48
1.1. Hoàng Công Chất trong bối cảnh chung
Thế kỷ 18 là thế kỷ khởi nghĩa nông dân. Trong khoảng thời gian từ năm
1737 đến 1741 nhiều cuộc nổi dậy đã nổ ra các miền ngày nay là Quảng Ninh,
48
Tài liệu dùng trong phần này chủ yếu là :
-Đặng Nghiêm Vạn-Cầm Trọng: Những hoạt động của Hoàng Công Chất trong thời kỳ ở
Tây Bắc, Tạp chí Nghiên cứu lịch sử số 75
- Tứ Bình thực lục, Đinh Khắc Thuân ,chủ biên dịch.
-Phạm Văn Lực: Hoàng Công Chất với cuộc tiễu trừ giặc Phẻ ở Tây Bắc .app.utb.vn/qlkh/...
33

34. Lạng Sơn, Thái Nguyên, Tuyên Quang, Vĩnh Phúc, Phú Thọ, Bắc Ninh, Hải
Dương, Thanh Hoá, Nghệ An, Nam Định. Trong các nghĩa quân nói trên thì
chúa Trịnh sợ nhất Hoàng Công Chất và Nguyễn Hữu Cầu.
Hoàng Công Chất là một trong những thủ lĩnh kiệt xuất ở vùng Sơn
Nam, nổi lên từ năm 1739. Sau một thời gian dài hoạt động ở miền đồng bằng,
ông vào hoạt động ở miền thượng du Thanh Hoá, Thượng Lào, và đóng căn cứ
ở Điên Biên.
Sau đây là sự nghiệp của cụ về các mặt: đánh giặc bảo vệ biên cương,
giải phóng nhân dân; chống quân Trịnh, giành lại vương quyền; đoàn kết dân
tộc , chăm lo đời sống nhân dân; kế tục truyền thống xây thành.
1.2. Công cuộc bảo vệ biên cương, đánh đuổi giặc Phẻ và giải phóng nhân
dân
Đến thế kỷ 18, an ninh của miền Tây Bắc bị uy hiếp nghiêm trọng, phần
do âm mưu bành trướng thế lực của các chúa phong kiến Lào, phần do phong
kiến Vân Nam và các đám giặc từ Trung Quốc tràn xuống. Ở Điện Biên, giặc
Phẻ từ mạn Thượng Lào và Vân Nam chiếm đất rồi tràn ra cướp phá. Cầm đầu
giặc là Phạ chẩu Tin Tòng. Giặc đi đến đâu chém giết đốt phá đến đó, nhân dân
tan tác bỏ bản mường chạy vào rừng sâu.
Nhiều thủ lĩnh người Thái và các dân tộc khác hô hào nhân dân tổ chức
chống cự lại . Nhưng vì sức yếu, họ liên tiếp bị thất bại.
Khi ở Thượng Lào, được các thủ lĩnh Thái là Ngải và Khanh cầu cứu,
Hoàng Công Chất đem quân đánh giặc Phẻ, cứu dân, bảo vệ miền biên giới của
Tổ quốc.
Giặc đóng ở trong thành Xam Mứn. Được lực lượng nghĩa quân người
Thái và các dân tộc ở địa phương giúp đỡ, nghĩa binh Hoàng Côntg Chất tiến
công bằng hai mũi, từ phía châu Sông Mã đánh lên. Trận đánh xẩy ra rất ác liệt.
Quân Phẻ chống cự rất mạnh, nhưng cuối cùng chúng phải thua to. Quân Chất
dồn được chúng vào một địa điểm gọi là Pú Vằng (Pú là đồi núi, Vằng là
34

35. vũng). Đến đây giặc đã dùng súng to , bắn đạn chì, nghĩa quân không tiến lên
được. Tướng Ngải và Khanh bày mưu dùng kế giả hàng. Rốt cục, quân ta phá
được giăc, giết được Tin Tòng, tàn quân Phẻ chạy sang Lào. Hoàng Công Chất
giải phóng Điện Biên, giữ thành Xam Mứn, tính kế lâu dài đánh lại phong kiến
nhà Trịnh.
1.3. Chiến đấu chống quân Trịnh-Lê giành lại Vương quyền
Trong khoảng thời gian từ 1751 đến 1769, Hoàng Công Chất một mặt
củng cố miền Điện Biên, mặt khác mở rộng căn cứ ra toàn Tây Bắc và một
phần Thượng Lào, uy hiếp miền sông Thao và Trung Du. Ông đã từ Điện Biên
tiến đánh 10 châu thuộc phủ Yên Tây là 4 châu Chiêu Tấn và 6 châu :Tung
Lăng, Hoàng Nham, Hợp Phì, Lễ Toàn, Tuy Phụ, Khiêm Châu. Sử nhà Trịnh
ghi: “Chất lại giữ chỗ hiểm, lan ra chiếm cứ 10 châu”. Thấy không thể đánh bại
Hoàng Công Chất được, chúa Trịnh quay sang kế dụ hàng, “sai Trương Trung
Bá chiêu dụ vỗ về, phong Chất làm Khoán Trung Hầu”49
Ông phản đối.
Hoàng Công Chất đã được các chúa Thái ở đây quy phục. Ảnh hưởng của
ông rất lớn. Ông tiếp tục thu phục toàn bộ 12 châu Thái ở miền Sơn La, Nghĩa
Lộ và bắc Hoà Bình.
Trong những năm 1767-1768 Hoàng Công Chất hoạt động rất mạnh,
chống lại triều đình. Cuối năm 1767, Chất đem binh qua Mộc Châu, Mai Châu
liên kết với Lê Duy Mật ở Trấn Ninh, chia quân tiến sâu vào miền thượng du
Thanh Hoá với lực lượng trên một vạn. Nhân dân địa phương nhất tề nổi dậy
hưởng ứng làm bọn quan quân chúa Trịnh ở Thanh Hoá, Hưng Hoá khiếp sợ.
Quan quân nhà Trịnh , “dùng dằng không tiến quân, chúa sai sứ đến
giục…lũ Đình Huấn ngờ có quân mai phục, càng sợ, bèn bàn chuyện rút quân
về50
”. Kết quả là tất cả các tướng chỉ huy (6/6) đều bị giáng cấp:
- Đoàn Nguyễn Thục, giảm một bậc.
49
Đinh Khắc Thuân ( chủ biên): Tứ bình thực lục, thời chúa Trịnh, nxb Văn hoá thông tin,
tr.80.
50
Đinh Khắc Thuân, sách đã dẫn, tr.83.
35

36. - Trọng Hoành giảm một bậc.
- Đình Huấn tước mất lộc binh dân.
- Phạm Ngô Cầu giáng hai bậc
- Vũ Huy Đĩnh giáng làm Đãi chế.
- Nguyễn Đình Diễn giảm một bậc.
Cho đến khi Hoàng Công Chất ốm chết (1769), quan quân triều đình mới
xông vào thành Bản Phủ, đào mộ và hành hạ thi thể Ông.
1.4. Sự nghiệp đoàn kết dân tộc, chăm lo đời sống nhân dân
Ảnh hưởng của Hoàng Công Chất ở Tây Bắc rất lớn. Ông được nhân dân
các dân tộc Tây Bắc tín nhiệm mến yêu , coi như người anh hùng của mình51
Nay nhân dân còn nhắc nhở đến công ơn của Keo Chất (người Kinh tên Chất).
Nhiều truyền thuyết, truyện kể, bài ca nói lòng ngưỡng mộ của nhân dân đối
với người anh hùng đã có công giải phóng họ khỏi sự đàn áp của giặc ngoại
xâm và triều đình nhà Trịnh. Sau đây là một trong số những bài ca tiêu biểu:
“Dưới xuôi có vua
Trên này có chúa
Những miền từ Mường Puồn , Châu Ét (Sầm Nưa)
Từ Đà Bắc, Chợ Bờ
Lại từ phía Xo, Là đổ lại (Vân Nam, Phong Thổ)
Tất cả đều quy phục chúa Mường Thanh
Đất Mường Thanh rộng một giải
Nậm Rốm, Nậm U, Nậm Núa
Vây quanh thành Bản Phủ
Chúa thật lòng yêu dân
Chúa xây bản dựng mường
Mọi người mới được yên ổn làm ăn…
*
…Nghe chăng tiếng hát của quân Keo Chất trong phủ
51
Đặng Nghiêm Vạn-Cầm Trọng: tài liệu đã dẫn, tr. 54.
36

37. Ngân vang khắp cánh đồng Mường Thanh bao la
Ai ơi, muốn biết xin hãy về coi
Ai ơi, có mắt hãy mở trông cho kỹ
Người Kinh cùng người Hán
Người Thái với người Lào, người Xá
Vui vẻ cùng nhau tay làm miệng hát
Ai ơi, thấy không?
Chỉ bọn giặc Phẻ cổ phải đeo gông
Dây gai bện ngang lưng thắt chặt
Ai ơi, đừng thương chi bọn gịăc
Đời làm tôi tớ giành cho chúng, thật đáng lắm rồi
*
Chúa cho ta nước uống , ta được uống
Chúa cho ta cơm ăn, ta được ăn
Chúa bảo ta đắp thành, ta xây, ta đắp
Thành to thành đẹp
Thành vững đứng giữa cánh đồng
Giặc nào chẳng khiếp vía
Hào vây quanh thành, sâu hơn 10 sải
Mặt thành rộng hai chục sải tay
Ngựa đi, voi chạy, lính đứng gươm trần sáng loáng
Chúa cưỡi ngựa trên mặt thành uy nghiêm
Nào ta hãy lấy tre về trồng cho khắp
Tre Điên Biên, Chúa bảo đừng lấy
Hãy lấy tre có gai vàng như ngà
Tận miền xuôi về trồng mới tốt
Lấy hơn bốn mươi ngàn khóm
Bao quanh thành, thành vững, Chúa yên lòng…
(Phỏng dịch theo lời ca của
37

38. ông Lường Văn Ún, bản Pắc Pe)52
1.5. Thành Bản Phủ , sự kế tục đặc sắc truyền thống xây thành của nhà
Mạc.
Sau khi giải phóng Điện Biên, Hoàng Công Chất chiếm thành Xam Mứn,
tính kế cố thủ lâu dài đánh lại nhà Trịnh. Xam Mứn (Tam Vạn) là thành do
người Lự đắp từ thế kỷ 13. Thành chiếm khoảng 1/3 cánh đồng Điện Biên, tuy
lớn nhưng có nhiều nhược điểm, phòng thủ sơ sài, không chống được các thứ
súng thần công, hoả mai, chỉ phòng thủ trước mặt mà phía sau lại trống. Vì
những lý do trên mà Hoàng Công Chất quyết định xây một toà thành khác kiên
cố hơn, thành Chiềng Lè, thường gọi là Bản Phủ, thuộc xã Noong Hẹt, Điện
Biên . Thành Bản Phủ là một kỳ công của Hoàng Công Chất, hiện nay còn di
tích.
Thành rộng 80 mẫu , dựa lưng vào sông Nậm Rốm, có đường thành đắp
bằng đất trồng giống tre gai mang từ miền xuôi lên vây kín, bên ngoài có hào
rộng 4-5 thước, sâu 10 thước. Thành cao 4-6 thước, trên mặt thành ngựa voi đi
lại được . Thành có bốn cửa, tiền, hậu, tả, hữu, ở mỗi cửa có xây đồn đắp cao,
có vọng tiêu và lính canh giữ. Trong thành có khu ngoại vi là nơi lính đóng có
đào 133 cái ao hình dạng khác nhau: vuông, tròn, tam giác, lục giác, bát giác.
Hiện nay còn thấy di tích nơi nhà ở của quân lính, nơi làm kho lương, kho vũ
khí, nơi chăn ngựa, chăn voi. Giữa thành có phủ là nơi các thủ lĩnh nghĩa quân
đóng, ở đó nay dựng miếu thờ Hoàng Công chất và 6 tướng lĩnh nổi tiếng của
ông: Quận Chung, Quận Khanh, Quận Ngải, Quận Xiêm, Quận Tả, Quận Hữu.
Việc xây thành do con của Hoàng Công Chất là Hoàng Công Toản chỉ huy
, từ năm 1758 đến 1762 thì xong.
Tóm lại, Hoàng Công Chất đã chiến đấu 30 năm trời ròng rã, tiêu biểu là
gần 20 năm ở Tây Bắc. Trong thời gian đó, ông đã giải phóng nhân dân Tây
Bắc khỏi ách xâm lấn của giặc ngoài, đặc biệt là giải phóng khỏi sự áp bức của
52
Đặng Nghiêm Vạn-Cầm Trọng: tài liệu vừa dẫn, tr.53.
38

39. nhà Trịnh, đem lại cảnh: “Tiếng hát của quân Keo Chất trong phủ. Ngân vang
khắp cánh đồng Mường Thanh bao la…Người Thái với người Lào người Xá.
Vui vẻ cùng nhau tay làm miệng hát.”
Hoàng Công Chất đã kế tục truyền thống tốt đẹp của tổ tiên: bảo vệ biên
cương, đánh đổ triều đại cũ , xây dựng xã hội mới ấm no, trong điều kiện
không có vương triều. Chúng tôi đồng ý với một số nhà sử học Trung Quốc,
Ngưu Quân Khải, cho rằng ảnh hưởng của nhà Mạc còn đến tận trước thời Tây
Sơn:
Nhà sử học người Thái , Cẩm Trọng viết:“1754 đến1769 có một thủ lĩnh
phong trào nông dân nổi tiếng là Hoàng Công Chất đã lấy trung tâm Mường
Thanh để xây đắp thành lũy gọi là thành “phủ chiềng lè” (phiên là Trình Lệ).
thời đó Mường Thanh trở thành căn cứ của nông dân nổi dậy chống triều đình
Lê-Trịnh mục nát; đồng thời cũng là trung tâm của toàn thể khu vực “mười sáu
châu mường”, đúng như câu:
“Đây!dưới xuôi có vua
Trên này có chúa
Những miền như Mường Puồn, Châu Ét
Từ Đà Bắc, Chợ Bờ
Lại phía trên như Mường So, Mường Là đổ lại
Tất cả đều quy phục chúa Mường Thanh…” (tr.325)
Hoàng Công Chất là người Kinh, được nhân dân Thái và các
chúa mười lăm châu mường khác tôn phù thành “chẩu luông”= chúa lớn, đứng
đầu “mười sáu châu mường” của toàn Tây Bắc; và, Mường Thanh của Hoàng
Công Chất trở thành “mường luông”=mường lớn, mường trung tâm của “mười
sáu châu mường”. Đây là một sự kiện hiếm có, có thể nói duy nhất, trong lịch
sử Tây Bắc.
Các tộc người thời cổ đại có nhu cầu tất yếu của lịch sử là vận động
chuyển hóa để hình thành Nhà nước. Theo quy luật chung, con đường vận động
đó là:
Thị tộc - Bào tộc- Bộ lạc-Liên minh bộ lạc - Nhà nước
39

40. Trên đây là sự sơ đồ hóa một cách khô cứng của hàng nghin năm lịch sử,
với hàng triệu sự biến chuyển về đủ các mặt : xã hội, kinh tế, chính trị, quân sự,
hành chính,…
Và mặc dầu theo quy luật chung, nhưng mỗi tộc người, dân tộc trên các
khu vực của toàn thế giới có những bước đi khác nhau, không hề rập khuôn.
Việc hình thành “chẩu luông” và “mường luông” ở vùng Thái Tây Bắc Việt
Nam cũng là một bước tất yếu trong sự phát triển lịch sử của người Thái, theo kiểu
Thái, mà Hoàng Công Chất được tôn phù ở đây. Điều này có hai mặt ý nghĩa, một
mặt là sự lựa chọn của lịch sử và góp phần thúc đẩy lịch sử, mặt khác là vinh dự
đóng góp của người Kinh.
Sơ đồ phát triển lịch sử của người Thái ở Đông Nam á là:
Bản - Mường-Mường luông-Liên mường luông-Pathet (Quốc gia/Nhà
nước)
“Hoàng Công Chất có thể xưng chúa và biến Mường Thanh thành trung
tâm của “Mười sáu châu mường” được là nhờ trước hết ông đã có công chỉ huy
nghĩa quân thực hiện nhiệm vụ quét giặc cỏ từ Vân Nam vào cướp phá. Sau đó
ông mới quay sang làm nhiệm vụ của cuộc khởi nghĩa nông dân chống triều
đình Lê-Trịnh mục nát” 53
Sách Lịch sử Việt Nam đã nêu lên đặc điềm và vai trò lịch sử của Hoàng
Công Chất , chỉ ra đúng các mục tiêu chiến lược của nhà Mạc suốt các thời kỳ
lịch sử như: chống bè lũ phong kiến thối nát, bảo vệ biên cương của Tổ quốc và
chăm lo đời sống của nhân dân: “Hoàng Công Chất không những lãnh đạo
nhân dân tiếp tục đấu tranh chống chế độ phong kiến mà còn kiên quyết đánh
lùi các cuộc xâm lấn, cướp bóc của nước ngoài, làm nhiệm vụ bảo vệ vùng
biên cương phía Tây của Tổ quốc. Phong trào nông dân từ chỗ đánh đổ trật tự
phong kiến đã vươn lên đảm đương lấy nhiệm vụ bảo vệ đất nước, xây dựng
cuộc sống cho nhân dân.”54
53
Cầm Trọng: Người Thái ở Tây Bắc Việt Nam, NXB Khoa học xã hội, H. 1978, tr.340.
54
Lịch sử Việt Nam, Viện KHXH Việt Nam, NXB Khoa học xã hội, 1971, tr. 329
40

41. IV. Nguyên nhân thành công và thất bại
1. Ý chí và mục tiêu chiến lược.
(Nguyên nhân thành công)
Trong suốt 242 năm, nhà Mạc và hậu duệ luôn giữ vững một ý chí sắt đá
nhằm thực hiện một mục tiêu chiến lược gồm 4 điểm:
1.Quyết tâm bảo vệ Tổ quốc, “không để cho người Minh đặt chân lên đất
nước ta” (Mạc Ngọc Liễn) Tiêu biểu là sự kiện Thái tổ Mạc Đăng Dung , năm
1540, đã dùng đấu tranh hòa bình đẩy lùi 22 vạn quân của nhà Minh do Mao Bá
Ôn chỉ huy.
2.Đánh đổ phong kiến Lê-Trịnh là tập đoàn bảo thủ lạc hậu cố “kéo lùi
bánh xe lịch sử” (Trần Quốc Vượng). Đầu thế kỷ 16, chính quyền phong kiến
nhà Lê suy sụp thối nát đến cực độ, tiêu biểu là Lê Uy Mục và Lê Tương Dực
mà sử gọi là vua Quỷ, vua Lợn. Trong tình hình đó, sau hàng chục năm chờ
đợi, thái tổ Mạc Đăng Dung lên ngôi nhằm đưa đất nước đến một thời kỳ an
lạc, thịnh vượng.
Từ đó về sau cho đến tận thủ lĩnh Hoàng Công Chất, 242 năm liên tục, họ
Mạc kiên trì ý chí đánh đổ phong kiến thối nát và xây dựng xã hội tiến bộ.
3. Xây dựng một nền kinh tế đa diện, nông công thương nghiệp, thủ công,
dặc biệt đồ gốm phát triển mạnh, đem lại đời sống no đủ, an bình cho nhân dân,
“ Từ đấy, những người đi buôn bán chỉ đi tay không, không phải đem theo khí
giới tự vệ, trong khoảng mấy năm, trộm cướp biệt tăm, súc vật chăn nuôi tối
đến không phải dồn vào chuồng, cứ mỗi tháng một lần kiểm điểm mà thôi. Mấy
năm liền được mùa, nhân dân bốn trấn đều được yên ổn”(Lê Quý Đôn,Lê triều
thông sử trang 276). Đại Việt sử ký toàn thư ghi thêm: “ của rơi ngoài đường
không ai nhặt, cổng ngoài không phải đóng”( - Đại Việt sử ký toàn thư, trang
126 )
4. Thiết lập một nền văn hóa tư tưởng phóng khoáng cởi mở, tính nhân
văn cao, tôn trọng con người , tôn trọng sáng tạo nghệ thuật, xây dựng “một
nền nghệ thuật phong phú, đa dạng, đặc sắc của văn hóa dân tộc” (Trần Lâm
41

42. Biền) , tôn sùng đa tôn giáo - tín ngưỡng : Nho , Phật, Lão, Mẫu, Thần làng,…
và coi trọng văn hóa dân gian.
Tóm lại, với 242 năm tồn tại, kể cả thời kỳ có và không có ngai vàng , có
thể nói nhà Mạc đã có công lao với đất nước, GS Văn Tạo đã viết: “Nhà Mạc
đã có cống hiến nhất định với lịch sử dân tộc. Công lao dựng nghiệp của Mạc
Đăng Dung đối với nhà Mạc là lớn lao và sự nghiệp dựng nước của nhà Mạc đã
được sử sách ghi nhận. Hậu thế chúng ta cần trân trọng và phát huy”
2. Nguyên nhân thất bại
Theo chúng tôi có 4 nguyên nhân chính:
1. Có những hiện tượng mất đoàn kết trong triều đình nhà Mạc, tiêu biểu
là vụ Tứ Dương hầu Phạm Tử Nghi và Khiêm vương Mạc Kính Điển. Hai
Ngài đều là đại trung thần của nhà Mạc , đều có tài nghiêng trời lệch đất . Chỉ
tiếc là quan niệm về chọn người kế vị ngai vàng khác hẳn nhau nên dẫn đến
việc đem quân đánh lại nhau gây tổn hại về thực thể và tinh thần rất lớn.
2. Cũng giống như bao triều đại phong kiến khác trong lịch sử, các vị vua
nối ngôi về sau không giữ được những phẩm chất tốt đẹp của các bậc tiên đế ,
cũng góp phần khiến cho cơ nghiệp tổ tông không giữ được. Tuy nhiên, chúng
ta cần thận trọng để khỏi nghe theo kẻ xấu đổ tội oan cho tiền nhân.
3. Có thời kỳ khủng hoảng nghiêm trọng về thủ lĩnh:
Trong một thời gian ngắn , 6 năm, ba vì vua liên tục băng hà, vua Mạc
Phúc Nguyên lên ngôi mới 6 tuổi và sau đó vua Mạc Mậu Hợp lên ngôi khi 2
tuổi.
.1540, vua Mạc Đăng Doanh băng hà
.1541, vua Mạc Đăng Dung băng hà
.1546, vua Mạc Phúc Hải băng hà
4.Nguyên nhân quan trọng nhất thuộc về xu hướng lịch sử đương thòi.
Trong hoàn cảnh lịch sử Việt Nam thế kỷ XVI có 2 xu hướng:
42

43. . Xu hướng tư hữu hoá ruộng đất, hình thành tầng lớp hữu sản , tư tưởng
cởi mở phóng khoáng, trọng cả Nho, Phật , Lão và văn hoá dân gian; tôn trọng
cá nhân; phát triển kinh tế nhiều mặt, nông công thương bao gồm nội ngoại
thương.
. Xu hướng quan liêu bảo thủ Tống nho, trọng nông ức thương, bế quan
toả cảng, độc quyền Nho giáo.
Cả hai xu hướng này đấu tranh loại trừ lẫn nhau. Sự thất bại của nhà Mạc
là sự thất bại của xu hướng thứ nhất. Trong hoàn cảnh lịch sử đương thời, nhà
Mạc chưa đủ điều kiện để chiến thắng xu hướng thứ hai. Xu hướng này còn tồn
tại dai dẳng qua nhà Nguyễn và đến Cách mạng tháng Tám 1945 mới được giải
quyết về cơ bản.
Phần ba
KẾT LUẬN VÀ ĐỀ XUẤT
1. Bài viết trên đã được cố gắng xây dựng trên ba nhân tố cơ bản:
- Huy động mọi nguồn tư liệu, nhất là các tư liệu cập nhật, đặc biệt là các
tư liệu Trung Quốc do các nhà khoa học Trung Quốc hoặc Việt Nam công bố
43

44. - Xóa bỏ tư tưởng kỳ thị , cho nhà Mạc là “ngụy triều”.
- Đứng trên quyền lợi dân tộc và nhân dân để đánh giá mọi sự kiện lịch sử,
không theo tư tưởng Nho giáo, trung thành với bất kỳ kiểu loại vua nào.
2. Trên cơ sở quan điểm về phương pháp nghiên cứu như trên, bài viết đi
đến kết luận: “Nhà Mạc trải qua ba thời kỳ lịch sử: Thăng Long-Dương
Kinh, Cao Bằng và hậu Cao Bằng. Tổng số thời gian của ba thời kỳ đó là
242 năm (1527-1769) , bao gồm 156 năm có vua và 86 năm không có vua .
Dù có hay không có vua, những người đứng đầu, xuyên suốt từ Thái tổ
Mạc Đăng Dung đến thủ lĩnh Hoàng Công Chất đều kiên trì thực hiện mục
tiêu chiến lược chung: nhất thiết bảo vệ đất nước, “không cho người Minh
đặt chân vào nước ta”; đánh đổ phong kiến suy đồi; chăm lo đời sống nhân
dân được no đủ, an lạc “cửa ngoài không phải đóng, của rơi ngoài đường
không ai nhặt” “Chúa thật lòng yêu dân. Chúa xây bản dựng mường”; xây
dựng một chính sách văn hóa tư tưởng cởi mở, phóng khoáng, nhân văn,
tôn trọng con người.”
3. Ở trên đã nêu cao 12 đời vua và các thủ lĩnh, vì các Ngài là đại diện và
tiêu biểu cho các giai đoạn lịch sử. Trong đó có những bậc có công lao lớn với
dân tộc. : “. Công lao sự nghiệp của Mạc Đăng Dung đối với nhà Mạc là lớn
lao và sự nghiệp dựng nước của nhà Mạc đã được sử sách ghi nhận. ”.55
( GS.Văn Tạo )
Tuy nhiên, làm nên công trạng của 242 năm còn do sự hy sinh bằng trời
biển của muôn vàn tướng lĩnh, văn quan, binh sỹ, không phân biệt tước vị,
không phân biệt dòng họ. Máu của các vị hy sinh ngã xuống đã chảy thành
biết bao sông máu, xương của các vị đã chất thành biết bao núi xương. Chúng
ta muôn đời ghi ơn.
ĐỀ XUẤT
55
Trích bài “Nhà Mạc (1527-1592)-Thái tổ Mạc Đăng Dung (1527-1529)”. Phát biểu tại Lễ
tưởng niệm 458 năm ngày mất của Mạc Thái tổ, tổ chức tại Từ đường họ Mạc ở Cổ Trai,
Kiến Thuỵ, Hải Phòng ngày 22/8 Kỷ Mão-1999.
44

45. 1.Các công trình thờ phụng tiên đế nhà Mạc bất kỳ ở đâu cũng phải thờ 12
đời vua bình đẳng, không phân biệt, đồng thời có miếu thờ hoặc ban thờ văn
thần, võ tướng.
2.Tiếp tục sưu tầm nghiên cứu , công bố về nhà Mạc và họ Mạc, theo quan
điểm về tư tưởng và phương pháp luận như đã nêu trên.
3.Nên theo hướng của Hội đồng Mạc tộc Việt Nam đề xuất là sưu tầm,
nghiên cứu từng địa phương sau đó tổng hợp lại ở phạm vi toàn quốc. Các hội
thảo ở Cao Bằng, Vĩnh Phúc, Nghệ An là bài học kinh nghiệm tốt theo hướng
này.
TÀI LIỆU THAM KHẢO CHÍNH
--------------------------
- Ban Liên lạc họ Mạc: Hợp biên thế phả họ Mạc, NXB Văn hóa dân tộc,
H, 2007.
- Đại Nam thực lục, tập I, tiền biên,NXB Sử học, H, 1962.
- Đại Việt sử ký toàn thư (Viện khoa học xã hội), tập III, NXB Khoa học
xã hội, H. 1998.
- Lê Quý Đôn: Đại Việt thông sử, Ngô Thế Long dịch, NXB Trẻ-NXB
Hồng Bàng, H, 2012.
- Mạc Đường: Góp phần đổi mới quan điểm đánh giá vương triều Mac,
NXB Trẻ, S, 2005.
- Chu Xuân Giao: Ba vì vua Mạc cuối cùngcủa nhà Mạc. Báo cáo hội thảo
“ Nhà Mạc và hậu duệ ở vĩnh Phúc” năm 2012.
- Chu Xuân Giao: Đi tìm dấu ấn cha con Mạc Kính Diệu ở Quảng Châu.
Báo cáo hội thảo “Nhà Mạc và hậu duệ ởVĩnh Phúc”, năm 2012.
- Khâm định Việt sử thông giám cương mục,tập 2, H, NXB Giáo dục.
- Ngưu Quân Khải: Bước đầu nghiên cứu nhà Mạc ở Cao Bằng và hậu
Cao Bằng, hội thảo “Nhà Mạc và hậu duệ ở Vĩnh Phúc”, năm 2012.
45

46. - Đỗ Đức Hùng: Một vài nét về tình hình ruộng đất và kinh tế nông nghiệp
dươi thời Mạc, trong sách Hội đồng lịch sử Hải Phòng: Nhà Mạc và dòng họ
Mạc trong lịch sử, H, 1996.
- Tăng Bá Hoành: Trạng Trình Nguyễn Bỉnh Khiêm:nhà văn hóa lớn thế
kỷ 16, Tạp chí xưa và nay, số tháng 8 năm 2011.
- TS Hoàng Lê-TS Nguyễn Minh Đức: Việc mai danh ẩn tíc h của vương
triều Mạc và hậu duệ., trong sách Kỷ yếu hội thảo khoa học vương triều Mạc
trong lịch sử Việt Nam, Hà Nội 9-2010, tr. 378.
- Nguyễn Thiện Tứ :Tìm hiểu nhà Mạc ở Cao Bằng, bản thảo, chưa xuất
bản. Nhân đây xin cám ơn tác giả.
- Nguyễn Minh Tường: Nhà Mạc sau năm 1592, trong sách “Vương triều
Mạc”, NXB Khoa học xã hội, H, 1996, tr.296.
-Thái Kế Toại: Một giả thiết về Mạc Kính Vũ…Báo cáo tại hội thảo khoa
học “Nhà Mạc và hậu duệ ở Vĩnh Phúc”.
- Đinh Khắc Thuân: Văn bia thời Mạc, NXB Hải Phòng, 2010..
***
46

47. i