2. Արամազդ
Արամազդ, Հին
Հայաստանի
գերագույն աստված:
Նա եղել է երկնքի ու
երկրի արարիչը: Բոլոր
աստվածների հայրը:
Նրա գլխավր
սրբավայրը գտնվել է
Հին Հայաստանի
պաշտամունքային
կենտրոնիգ մեկում՝
Անի Կամախում:
Համապատասխանում
էր իրանական
Ահուրամազդային և
հունական Զևսին:

3. Անահիտը պտղաբերության,
արգասավորության, Անահիտ
ծննդաբերության, վաղ
շրջանում՝ նաև ռազմի
աստվածուհին էր հայկական
դիցաբանությունում,
Արամազդի դուստրն էֈ
Անահիտը
համապատասխանում է
պարսկական Անահիտային,
հունական Արտեմիսին,
հռոմեական Դիանային,
եգիպտական Նիիթինֈ Մ.թ.ա. I
դ. Անահիտը հայկական
պետական գլխավոր
աստվածուհին
էրֈ Նավասարդի սկզբին
(օգոստոսի 15-ին) մեծ շուքով
նշվում էր Անահիտի գլխավոր
տոնը՝ կապված բերքի
հասունացման հետֈ

4. Տոախմբությունները վերածվում էին
պտղաբերության տոնի, որի
ժամանակ բազմաթիվ
ուխտավորներ էին հավաքվում
անահատական մեհյանների շուրջըֈ
Ծիսակատարությունները
ուղեկցվում էին օրեր տևող
աղոթքներով, երգերով,
խնջույքներովֈ Հետագայում,
քրիստոնեության հաստատումից
հետո, Անահիտի պաշտամունքը
վերածվում է Մարիամ
Աստվածածնի պաշտամունքիֈ Նրա
անունով էր կոչվում հայկական
հեթանոսական տոմարի ամիսների
19-րդ օրըֈ Անահիտը մայրության,
արգասավորության ու
պտղաբերության աստվածուհին է
հին հայկական դիցարանում,
գերագույն աստված Արամազդի
դուստրը:

5. Վահագնն եղել է հայոց
ամենասիրված և
ընդհանրական աստվածըֈ Որոշ
Վահագն
աղբյուրներում ու
առասպելազրուցներում նաև
վկայվում է որպես արեգակային
աստված: Վահագնին ձոնված
դիցաբանական երգում նա
պատկերվում է սրբագործված
չորս տարրերի՝
Երկինքի, երկրի, ծիրանի ծովի և
ծիրակարմիր եղեգնի երկունքից
ծնված խարտյաշ պատանի՝
հրացայտ վարսերով, բոցակեզ
մորուսով և արեգակնային
աչքերովֈ Ըստ
առասպելաբանության, կենսատ
ու լույս անձնավորող
Վահագնը, որպես քաջ
որսորդ, մարտնչում է
խավարը, չար ու վնասակար
ուժերը մարմնավորող
վիշապների դեմֈ

6. Այդ պատճառով էլ նրան տրվել
է Վիշապաքաղ մականունըֈ
Հայոց բարձր լեռները դիտվել են
իբրև Վահագնի երկրային
սրբազան կայաններֈ Վահագնի
գլխավոր տաճարը կամ
մեհյանը եղել է Տարոն գավառի
Վիշապ քաղաքավանին
մերձակա քարքե լեռան լանջինֈ
Վահագնի տաճարն
Ագաթանգեղոսն անվանում է
«մեծագանձ՝ լի ոսկով ու
արծաթով»։ Տաճարում դրվել է
Վահագնի մեծ անդրին, կից կից
սրահներում՝ Աստղիկ դիցուհու
և Անահիտ դիցամոր
անդրիներըֈ Վահագնի
հարսնացուն համարվել է
Աստղիկը,որի սրահը կոչվել է
«սենյակ Վահագնի»։

7. Աստղիկը ջրի, սիրո ու
գեղեցկության աստվածուհին է հին
հայկական դիցարանում:
Ավանդության համաձայն՝ Աստղիկ
դիցուհին ամեն գիշեր լողանում Աստղիկ
էր Մշո
դաշտով հոսող Արածանի գետում:
Սիրահարված երիտասարդները
հավաքվում էին մոտակա
բարձունքին, որպեսզի տեսնեին
աստվածուհուն: Սակայն Աստղիկն
աննկատ մնալու համար դաշտը
պատում էր մշուշով, որի
պատճառով էլ երկիրը կոչվել է
Մուշ, դաշտը՝ Մշո դաշտ: Աստղիկը,
ըստ ավանդության, Նոյի դուստրն
է, Վահագն աստծու սիրեցյալը:
Նրան անվանել են նաև Ոսկեծղի,
Ոսկեբազուկ, Վարդամատն:
Աստղիկի գլխավոր
մեհյանը Տարոն գավառի
Աշտիշատ ավանում էր: Այն կոչվել է
նաև «Վահագնի սենյակ», որտեղ
Աստղիկը հանդիպել է Վահագնին:
Հին Հայաստանում Աստղիկի և
Վահագնի սերը սուրբ է համարվել.
մարդիկ կարծել են, թե նրանց
հանդիպումից է, որ անձրև է տեղում
երկրի վրա, բերք ու բարիք
ստեղծվում: Ավանդության

8. համաձայն՝ Աստղիկը բնակվել է
Տարոնի Ասղնբերդում, որի
տանիքում բույն դրած
ծիծեռնակները՝ որպես
սուրհանդակներ, լուր էին տանում
աստվածուհու սիրեցյալ Վահագն
աստծուն:
Աստղիկին նվիրված տաճարներ
կային նաև Վանա
լճի մերձակա Արտամետ գյուղում,
Անձևյաց գավառում և
այլուր: Երևանի օպերայի և
բալետի շենքի տեղում նույնպես
եղել է Աստղիկին նվիրված տաճար:
Տոնակատարության ժամանակ
Աստղիկին նվիրաբերել են վարդեր
(այստեղից էլ՝ նրա Վարդամատն
մականունը), աղավնիներ թռցրել,
ջուր ցողել իրար վրա, ուրախացել:
Աստղիկը համապատասխանում է
հունական Աֆրոդիտե,
հռոմեական Վեներա աստվածուհին
երին: Աստղիկի տոնը նշել են
հուլիսի կեսին՝ համաժողովրդական
մեծ հանդիսություններով և
արարողություններով: Այդ տոնը
կոչվել է Վարդավառ և ցայսօր
պահպանվում է: Վարդավառը Հայ
եկեղեցու տաղավար տոներից է և
նշվում է որպես Հիսուս Քրիստոսի
պայծառակերպության տոն:

9. Նանեն համարվել
է Արամազդի դուստրըֈ Նույնացվել է
հունական Աթենաս դիցուհունֈ
Նանեի տաճարը, որը եղել
է Թիլ ավանում, ավերել է Գրիգոր
Լուսավորիչը՝ Հայաստանում Նանե
քրիստոնեությունը տարածելու
ժամանակֈ Հունական
դիցաբանության մեջ կա Նանեի
անվամբ հավերժահարս (համարվել
է Սանգարիս գետի դուստրը և
ծննդաբերության ոգին)։ Հայոց
դիցարանի ազդեցիկ դիցուհիներից է
Արամազդի դուստրը՝ Նանեն՝
ընտանիքի պահապանը,
իմաստնության, ողջախոհության և
ռազմի աստվածուհին: Նանեի
պաշտամունքը սերտորեն կապված
էր Անահիտի պաշտամունքի հետ:
Նանեի տաճարը Եկեղյաց գավառի
Թիլ ավանում էր՝ Անահիտի
տաճարի մոտակայքում: Հիմա էլ
հաճախ մեծ մորը՝ տատին, ասում
են նաև նանե, նան, որը վկայում է
Նանե դիցուհու՝
մարդաստվածության հետ կապի և
ժողովրդի մեջ նրա անվան ու
պաշտամունքի տարածվածության
մասին:

10. Միհրը հայոց դիցարանում եղել
է Արևի աստվածը: Նրան Միհր
նվիրված տաճարը գտնվել է
պատմական Հայաստանի Դերջա
ն
գավառի Բագահառիճ գյուղու
մ: Ենթադրվում
է, որ Հայաստանի հնագույն
մայրաքաղաք Արմավիրում ևս
գտնվել է Միհրին ձոնված
տաճար: Միհրի պաշտամունքն
սկսում է վերանալ մթա 4-րդ
դարում: Արևի աստծո
պաշտամունք է եղել նաև հին
աշխարհի այլ երկրներում, որտեղ
այն կոչվել է Միթրաս: Նրա հայրն
է Արամազդը, իսկ քույրերը
Անահիտն ու Նանեն:

11. Ըստ հայոց հին հավատքի՝
Արեգակի սրտում ապրում են
365 սրբեր, որոնցից
յուրաքանչյուրը տարվա 1 օրվա
տերն է. վկայակոչվում են չարը
խափանելու նպատակով:
Միհրի գլխավոր տաճարը
Դերջան գավառի Բագառիճ
ավանում էր: Նրան է նվիրված
նաև Գառնիի հեթանոսական
տաճարը: Միհրի անունից է
ծագել հայոց հեթանոսական
սրբավայրերին տրվող
ընդհանուր՝ մեհյան
անվանումը, ինչպես նաև
բազմաթիվ հայկական և օտար
անձնանուններ՝ Միհրան,
Միհրդատ, Միհրներսեհ,
Մեհրուժան և այլն: Միհրի
աստվածության հետագա
վիպական մարմնավորումները
«Սասնա ծռեր» էպոսի Մեծ և
Փոքր Մհերներն են:

12. Նա եղել է Հայկ Տիր
Աղեղնավորի ուստրը, և
համարվել
է Արամազդ աստվածահոր
ատենադպիրն ու
սուրհանդակը, մարդկանց
ճակատագրի գուշակն ու
երազների մեկնիչ, նրանց չար
ու բարի գործերի գրանցողը,
ննջեցյալների հոգիները
«անդրշիրիմյան աշխարհ»
ուղեկցողըֈ Նա մի ամբողջ
ամիս զբաղվում էր մարդկանց
ծնունդներն ու մահերն իր
մատյանում գրանցելով,
մնացած տասնմեկ ամիսներն
արարչագործության ավիշ էր
ներարկում գրողներին,
երաժիշտներին,
պատկերահաններին, և
քարագործ-
ճարտարապետներին:

13. Տիրին նվիրված գլխավոր
տաճարը կոչվել
է Երազամույն,
տոնահանդեսը՝ Տիրականֈ
Հայոց հին տոմարի 4-րդ
ամիսը Տիրի անունով կոչվել
է Տրե կամ տրի, ծիածանը՝
Տիրական կամ Տրական
գոտիֈ Նրա անունով են
կոչվել Տիրինկատար լեռը,
Տիրակատար քաղաքը, Տրե
և Տիրառիճ գյուղերը,
ինչպես նաև մի շարք
անձնանունները (Տիրան,
Տիրոց, Տրդատ)։
Հելլենիստական
դարաշրջանում հայերը
Տիրին են
նույնացրել Ապոլլոնին և Հե
րմեսինֈ

14. Ամանոր և
Հայերի համաժողովրդական սիրո ու Վանատուր
ճանաչման արժանացած
աստվածներն էին Ամանորը և
Վանատուրըֈ Ամանորը, որ հին
հայերենում նշանակում է նոր
տարի, հին հայերի նոր տարին
անձնավորող աստվածն էր և
համարվում էր «նոր պտուղների
ամենաբեր»։ Նրա տոնն ու
պաշտամունքը կատարվում էր հայոց
նոր տարվա օրերին՝
Նավասարդին, որ հայոց հին
տոմարով համընկնում էր հուլիսի
վերջերին և օգոստոսի
սկզրներին, տարվա այն
ամիսներին, երբ հասունանում էին
նոր մրգերն ու պտուղներըֈ
Նավասարդյան
տոնախմբությունները
համաժողովրդական մեծ շուքով ու
ցնծությամբ կատարվում էին
հատկապես հայոց հին հոգևոր

15. Բագրևանդ գավառի դաշտավայրում
գտնվող Բագավանում, որ նշանակում է
դիցավան կամ աստվածավանֈ Այս
ավանում էր գտնվում նոր տարվա
աստվածների՝ Ամանորի և հյուրընկալ
Վանատուրի պաշտամունքատեղինֈ
Եթե Ամանորը խորհրդանշում էր նոր
տարին ու նրա բերած նոր պտուղները,
ապա Վանատուրը, որ բառացի
նշանակում է օթևան տվող, հյուրընկալ,
խորհրդանշում է Նավասարդին և այլ
օրերի Բագավան այցելած
բազմահազար հյուրերին և
ուխտավորներին հյուրընկալելու, տեղ
ու օթևան տալու իրողությունըֈ Հայոց
Տիգրան վերջին թագավորը
Բագավանում իր եղբոր՝ Մաժան
քրմապետի գերեզմանի վրա սրբավայր
է շինում, որպեսզի բոլոր անցորդները
վայելեն այդտեղ զոհաբերվող
կենդանիների միսն ու խմիչքը,
միաժամանակ նույն տեղում գիշերեն և
հյուրընկալվենֈ

16. Սպանդարամետ,
Սպանդարամետապետ, երկիրն ու
ստորերկրյա աշխարհն
Սպանդարամետ
անձնավորող ոգի կամ հենց ինքը՝
ստորերկրյա աշխարհը, հին
հայկական դիցաբանության մեջֈ
Ծագում է հին իրանական՝ մայր
երկիրն անձնավորող Սպենտա
Արմայիտ դիցուհու անունիցֈ
Հավանաբար Սպանդարամետը
նախապես եղել է
բուսականության և
պտղաբերության աստվածություն.
գոյություն է ունեցել «տոն
սպանդարամետական
պաշտամանն»։ Ուշ շրջանի
պատկերացումներում երևան է
գալիս իբրև դժոխքի, մեռյալների
ու ստորերկրյա ոգիների
տիրակալֈ Ըստ Թովմա Արծրունու,
երկիրը երբեմն համարվել է
Սպանդարամետի իջևանըֈ