"Чулуун тоглоом"-оор дамжуулан хүүхдийн бүтээлч сэтгэлгээг хөгжүүлэх нь

1. Монгол уламжлалт “Чулуун тоглоом”-оор
дамжуулан хүүхдийн бүтээлч сэтгэлгээг
хөгжүүлэх нь
Хөвсгөл аймаг Цагаан-Үүр сум ЕБС-ийн
ББ-ын багш Г.Хандсүрэн2020 он

2. ҮНДЭСЛЭЛ
 Аливаа үндэстэн ард түмний соёлын хөгжил, хувирал
нь тэдний уламжлалт сэтгэлгээ, ухамсар, оюун
ухааны илрэл нь болж байдаг. Тэрхүү уламжлалт
соёлын нэгэн хэсэг болсон элемент нь тоглоом
наадгай юм. Монголчуудын уламжлалт тоглоом
наадгайн соёл, түүнтэй холбогдсон ёс, горим, түүний
нийгмийн үүрэг, ач холбогдол нь ард түмний ухамсар,
сэтгэлгээнд шингэн нэвчсэн байдаг.
 Монголчуудын уламжлалт тоглоом наадгай цаг үеийн
онцлог шинж чанараасаа хамаарч хувьсан
өөрчлөгдөж, шинэчлэгдсээр өдгөөг хүрчээ. Хувьсан
өөрчлөгдөхийн хэрээр зарим төрлийн тоглоом
хуучирч мартагдах, зарим тоглоом сэргэн шинээр бий
болсоор байна

3. ҮНДЭСЛЭЛ
 “Хүүхдээ танья гэвэл тоглоомыг нь хар” гэж эрт дээр
үеэс сургамжилсан байдаг.Сургуулийн бага насны
хүүхдийн чөлөөт цагаа өнгөрүүлэх гол үйл ажиллагаа
нь тоглоом юм.
Манай оронд 1990- ээд оноос видео тоглоомын
хэлбэрүүд РС, Сега хэлбэрээр орж ирсэн.
2003 оноос хүүхдүүд тоглоомонд донтох эмгэгийн
улмаас СЭМҮТөвд хандах болсон.
Сүүлийн үед донтолтын хэлбэрүүд олшрон ажлын дон,
юм худалдан авах дон, интернэт дон, гар утсанд донтох
явдал ихэсч байна

4. ЦАХИМ ТОГЛООМ,ГАР УТАСНЫ ХОР
НӨЛӨӨ
Сэтгэцийн талаас :
 Амархан ядрах
 Орондоо шээх
 Анхаарал
сарнимтгай
 Уур уцаартай
 Мартамхай болох
 Нойрны хямрал
 Хараа болон
сонсголын хий
үзэгдэл
 Булчин татвагнах
эмгэг
 Төрх үйлийн
эмгэгүүд хамгийн
ихээр илэрч
байлаа.
Мэдрэлийн
талаас:
 Гарын алга
 Хөлийн ул
хөлрөх
 Шөрмөсний
рефлекс ихсэх,
буурах
 Толгой өвдөх
 Нүдний угаар
хөших
зовиурууд
илэрч байв.
Ихэнх хүүхдүүд
хөдөлгөөний
дутагдалтай
сулбагар
Мөн өсвөр насны
хүүхэд, залуус
интернет, цахим
орчин, олон нийтийн
сүлжээнд өөрийн
хувийн чанартай
зураг, бичлэг,
мэдээллийг
оруулснаар бэлгийн
мөжлөг, сүрдүүлэг,
дарамт
шахалтанд өртөх,
өөрийн болон гэр
бүлийн аюулгүй
байдлыг
алдагдуулах,

5. ҮНДЭСЛЭЛ
 Эдгээр хүчин зүйл,болзошгүй эрсдлээс хүүхдийг
хамгаалах,үндэсний соёл уламжлалаа сэргээн
тоглох,хүүхдийн бүтээлч сэтгэлгээг хөгжүүлэх
,хүмүүжил төлөвшилд чухал нөлөөтэй болохыг залуу
эцэг эхчүүд,багш нартаа сурталчлах зорилгоор монгол
уламжлалт
 ”Чулуун тоглоом”-ыг сонгон авч,хүүхдийн сэтгэлгээг
хөгжүүлэх,олон талт оюуны чадамжийг бий болгох
чухал ач холбогдолтой
 “БЗЦ” сургалтыг дэмжих үйл ажиллагаагаараа өөрийн
даасан 3-р ангийн сурагчидтай туршин “Чулуун гэр
барин бүтээл урлах” арга зүй технологиороо
харуулахыг зорилоо.

6. ЧУЛУУН ТОГЛООМ
Нүүдэлч монголчуудын соёлын өв болох эрт үеэс тоглож,
наадаж ирсэн тоглоомуудаас хамгийн өргөн дэлгэрсэн
тоглоом бол “Чулуун тоглоом” юм. Чулуу нь байгалийн шинж
төрхөөсөө шалтгаалан өөр өөрийн гэсэн онцлог шинжтэй,
хэлбэр төрхийн давтагдашгүй байдалтай байдаг. Түүний
энэхүү онцлог төрх, байдал, шинжээр нь амьдрал ахуйн
орчин дахь олон арван соёлын элементүүдээр төлөөлүүлэн,
бага насны хүүхдүүдэд таниулах, хэрхэн яаж хэрэглэж,
ашигладаг арга замыг нь заах зорилгоор чулуугаар гэр барьж
тоглох, адгуулан, хариулах 5 хошуу малаар төлөөлүүлэх
хэрхэн яаж хариулан ашигладаг зэргээр нь зааж сургах
зорилгоор эрт үеэс нааш тоглож ирсэн тоглоомын
нэгэнтөрөл болгосоор иржээ. Хэдийгээр нийгмийн өөрчлөлт,
түүний үр дүн болсон соёлын шинэ элементүүд хүч түрэн
орж ирж, өмнөх хуучин элементүүдэд ихээр нөлөө үзүүлж
байгаа хэдий боловч нүүдэлчин монголчуудын тодорхой
соёлын элемент тээгдэн ирж байгаагийн нэг нь чулуун
тоглоом, түүнтэй холбогдсон бусад соёлууд юм.

7. ЧУЛУУН ТОГЛООМ
 Монголчуудын эртнээс нааш байгаль, дэлхийтэй
хэрхэн харьцаж ирсэн, байгалийн
бүтээгдэхүүнийг өөрийн амьдрал ахуй, орчин
төрхдөө ашиглаж ирсэний нэгэн илрэл нь энэхүү
чулуун тоглоомын уламжлал, түүний мэдлэг
ухаан юм.
 Чулуун тоглоом нь жилийн ямар ч улиралд
тоглодог, түүгээр дамжуулан амьдрал ахуйн олон
үйл ажиллагаа, гэр бүл, аж ахуй хөтлөлт зэрэг
үйл ажиллагааг орлуулан тоглох боломжтой
байдгаараа онцлогтой юм.
 Ахмад хүмүүс энэ тоглоомоор хүүхэд ахуй үедээ
ихэд тоглодог, чулуун тоглоомонд хэрэглэх чулууг
цуглуулахын тулд хонь, малынхаа бэлчээрээс янз
бүрийн хэлбэр дүрстэй чулууг олж гэртээ
авчирдаг байсан тухай дурсан ярьдаг .

8. ЧУЛУУН ТОГЛООМ
 Тоглоом наадгайтай холбогдох бэлгэдэл, хорио цээр
 Монголчуудын дунд ахуй байдал, аж төрөх ёстой
холбогдох үе дамжигдсаар ирсэн олон арван хорио цээр,
дом бэлгүүд бий. Аливаа юмс үзэгдэл, үйл байдалд утга
учир өгч түүнийгээ амьдрал ахуйтайгаа холбон
тайлбарлах нь тухайн ард түмний ертөнцийг үзэх үзлийн
нэгэн илрэл юм. Монголчуудын хувьд мал аж ахуй болоод
түүнтэй холбогдсон мэдлэг ухаан нь шүтлэг бишрэл, хорио
цээр, дом шившлэг, ертөнцийг үзэх үзлийн олон талт
ойлголт, ухамсрын уулзвар цэг нь болсоор иржээ. Түүний
нэгэн илрэл, үзэгдэл нь монголчуудын уламжлалт тоглоом
наадгай юм.
 Чулуун тоглоомыг хаях, айл гэр өөрийн байраа
сэлгэж, нүүх болвол хүүхдийнхээ тоглодог чулуун
тоглоомыг заавал авч явах, ингэхдээ тусад нь түүнд
зориулж ачлагын тэмээ гаргадаг ёс өнөө үед хүртэл
хэрэглэгдсээр байна.

9. ЧУЛУУН ТОГЛООМ
 Чулуун наадгай
 Чулуу бол байгалийн гайхамшигт бүтээлийн нэг юм. Олон төрлийн
эрдэс холилдон тогтсон байгалийн нэгэн бүрдэлтийг чулуу гэдэг.
Чулуу нь олон өнгөөр ялгарч янз бүрийн давтагдашгүй хэлбэр
дүрстэй байдаг.
 Эрт дээр үеэс монголчуудын хүүхэд багачууд янз бүрийн хэлбэр
дүрс, өнгө, хэмжээтэй байгалийн чулуугаар тоглож, уламжлалт ёс
заншил, ахуй амьдралыг илэрхийлж байжээ. Чулуун наадгай нь
хүүхдийг хүмүүжүүлэх нөлөөтэйгээс гадна танин мэдэх ач
холбогдолтой. Тэд чулуугаар наадах явцдаа хүнд -хөнгөн, хатуу-
зөөлөн, халуун-хүйтнийг ялгаж, өнгө, хэлбэр дүрс, хэмжээг таньж
мэддэг болно.
 Чулуугаар наадгайгаар тоглосноор мөн хүүхэд өөрийн сайхан эх
нутгийн тухай, ард түмний зан заншил, ахуй амьдрал,
хөдөлмөрийн тухай, байгаль дэлхийгээ хайрлах, амьд байгаль,
эд юмс, тооны тухай ойлголт авч, тэдний хэл яриа, авхаалж
самбаа, оюун ухаан хөгжих боломжтой. Иймд бид хүүхдүүдтэйгээ
чулуун наадгай бүтээж, түүнийгээ тоглох, суралцахдаа ашиглаж
байна.

10.  Чулуун наадгайн
давуу тал
 Үнэ мөнгө зарцуулахгүй
олдоц их
 Хүүхдийн эрүүл мэндэд
харшлах зүйлгүй
 Эвдэрч хэмхрэхгүй
 Хүүхдийн сэтгэх,
төсөөлөх чадвар
хөгжинө
 Хүүхдийн бүтээлч, бие
даасан, хамтач байда
л хөгжинө
 Байгаль, дэлхийтэйгээ
зөв харьцана
 Жижиг чулууг
сургалтын
хэрэглэгдэхүүн, тарааж
өгөх материал болгох
боломжтой.

сул тал
Бага насны хүүхэд
олноор авч явах,
зөөхөд
бэрхшээлтэй
Буруу хэрэглэвэл
осол гэмтэл гарч
болзошгүй
Хэтэрхий том
чулуу сонговол
осолтой учир анги
танхимд чулууны
хэмжээг
тохируулах
шаардлагатай.
Жижиг чулуу бага
насны хүүхдэд
тохиромжгүй
Чулуу
энергийг
шингээж бас
бусдад
дамжуулдаг
гайхалтай
шинжтэй.
Тиймээс
Монгол орны
эрдэнийн
чулуунууд эрс
тэс уур
амьсгал, онгон
зэлүүд талаас
их хэмжээний
энерги
хуримтлуулса
н нь
эргэлзээгүй
тэрхүү
энергийг та
өөртөө
ашиглах

11. ЗӨВЛӨМЖ
Бидний өвөг дээдэс,ахмад үеийнхэн багадаа чулуугаар
тоглодог байхад хүнээс шалтгаалан байгаль орчинд
үзүүлэх хор хөнөөл,бусад хүчин зүйлс бага байсан учир
чулууг угааж цэвэрлэхгүйгээр нааддаг байсан .Харин
өнөө үед чулууг цэвэрлэн угааж тоглох шаардлага гарч
ирсэн.Тийм учраас ялангуяа бүтээл урлах чулуугаа
угааж цэвэрлэн тоглох нь чухал гэдгийг хүүхдэд
ойлгуулах хэрэгтэй.
Бэлтгэл ажил
—Янз бүрийн хэлбэр дүрс, хэмжээтэй, сонирхолтой чулуу
цуглуулна.
—Чулуугаа сойзоор сайтар угааж цэвэрлэнэ.
—5 литр усанд 10 ш шахмал хлорамин 1% байхаар
тооцож ариутгана.
—50-60 градусын халуун усанд сайтар булхуулж арчина.

12. БҮТЭЭЛ ХИЙХ АРГАЧЛАЛ
Чулуун наадгай
хийх аргачлал
—Хүүхэд тухайн зүйлд
тохирох
чулууг сонгож өнгө
ялган “Acrylic” будгаар
жигд будна.
—Будгаа хатаана.
—Зарим
зүйлийг сонирхолтой
байдлаар зурна.
—Нэмэлт зүйлийг зурж,
өөрийн сэтгэмжээр
будаж чимэглэнэ.
—Зурсан зүйлээ хатаана.
Боломж
Хүүхдүүд өөрсдөө бүтээсэн
болохоор наадгай гэж хүрээн
авч, хамгаас илүү хайрлаж,
харамлаж , бие бие рүүгээ
шидэх, цохих зэрэг цохисгүй
үйлдэл гаргаагүй, түүгээр
тоглох сонирхол ихтэй
байдаг.
Эцэг эхчүүд өөрсдийн
санаачилгаар янз бүрийн
хэлбэр, хэмжээтэй чулуу
цуглуулж өгдөг.
Хүүхдүүд будсан чулууг янз
бүрийн зүйлд орлуулан
тоглодог.
Ямар ч тохиолдолд сэдэв,
дүрд тохируулан хурдан
хугацаанд хувирган ашиглах,
бэлтгэх боломжтой.

13. ХҮҮХДҮҮДИЙН ХИЙСЭН БҮТЭЭЛЭЭС

14. ГЭР БАРИН БҮТЭЭЛ УРЛАХ
“Гэр барих” тоглоом нь 3-12 насны хүүхдүүдийн дунд
өргөн дэлгэрсэн уламжлалт тоглоом юм. Тоглогчид нь
чулуу тойруулан зэрэглэж монгол гэр болгон өрөөд,
чулуун тойргийн зүүн өмнө талд үүд гаргаж
тоглодог.Гэрийн доторх янз бүрийн эдлэл тавилгыг
хийсвэрлэн төлөөлүүлж, дөрвөлжин чулуугаар авдар,
гонзгой чулуугаар ор хийх, хонхор чулуугаар сав суулга
хийх зэргээр гэрийн дотор зохист газарт нь байрлуулан
тавих байдлаар Бурханы дорхоноос нохойн идүүр хүртэл
айлд байх ёстой бүхий л эдлэлийг бүртгэн байрлуулж,
монгол айлын аж амьдралыг загварчлан дуурайж нааддаг
байжээ. Хүүхдийн тоглоомын гэрийн чулуун тавилга
дотоод заслын хувьд доктор С.Дуламын судлан тогтоосон
монгол гэрийн зүг чигийн бэлгэдэлтэй яг тохирч байдаг.
Монгол гэрийн дотоод заслыг үүднээс нь эхлэн нар зөв
эргэн тоочвол:

15. ЧУЛУУН ГЭР-АРГА БИЛИГ
Арга - билэг, таван мах
бодийн онолын үүсэл
язгуур, улбаа, мөр ул
монгол газар шороо
монгол ахуйд элбэг юм.
Хүний бие нь арга, сэтгэл, санаа оюун ухаан
амь сүнс нь билэг болно. Гадаад тал нь арга
- дотоод тал нь билэг. Эсвэл баруун тал нь
арга зүүн нь билэг болно. Хөдөлгөөний
чиглэл ч мөн л нар зөв арга, нар буруу билэг
чанартай юм. Хос оршихуйн хуулийн
дүрсээр илрэх хэлбэр нь тэгш хэм юм. Хүн,
амьтан, ургамлын бүхий дүрс «арга -
билгийн» баруун, зүүн тэгш хэмд оршино.
Хүүхдийн тоглоомын гэрийн чулуун
тавилга дотоод заслын хувьд доктор
С.Дуламын судлан тогтоосон монгол
гэрийн зүг чигийн бэлгэдэлтэй яг тохирч
байдаг. Монгол гэрийн дотоод заслыг
үүднээс нь эхлэн нар зөв эргэн тоочвол:

16. ЧУЛУУН ГЭР-АРГА БИЛИГ
 Монгол гэрийн үүд зүүн өмнө зүгт хандсан байна.
 Морин зүг буюу гэрийн баруун урд хатавчинд морины хазаар ногт,
намартаа айргийн хөхүүр зэргийг өлгөсөн байна.
 Хонин зүгт хавартаа хурганы хөгнө уяа байрлана.
 Бич, тахиа зүг буюу гэрийн баруун талд голдуу бараа хураасан
байдаг. Орчин үед гийчинд зориулсан унтах орыг байрлуулсан
байдаг.
 Нохой, гахай зүгт арслантай авдар байна.
 Хулгана зүг буюу монгол айлын хойморт бурхан тахил тэргүүтэн
бүхий дорхон байна. Бурханы хоёр талд авдар байна.
 Бар зүгт гэрийн эзний суух олбог суудал, зэр зэвсэг тэргүүтэн
байна.
 Туулай зүгт хүүхдийн өөжин хийгээд эзэгтэйн унтах ор, эзэгтэйн
орны доод талд “үхэг” хэмээх эзэгтэйн хөлийн авдар байрлана.
 Луу зүг буюу зүүн урд талд “эргүүл” хэмээх гал тогооны модон
тавиур дээр гал тогооны хэрэгсэл бүрэн багтсан байна.
 Могой зүг буюу зүүн урд хатавчинд усны ган байна

17. ЧУЛУУН ГЭР

18. ЧУЛУУН ГЭР БАРИН БҮТЭЭЛ УРЛАХ ЯВЦАД ХӨГЖИХ
ЧАДВАРМатематик:3.3. Геометр
3.3.а.Харилцан
эгц,зэрэгцээ
шулуун,тэгш,хурц,мохоо
өнцөг тойрог,дугуй
дүрсийг
нэрлэх,зурах,бүтээл
хийх,тэгш хэмийн
тэнхлэгийг зурах
3.3.в.Гэр сургууль орчны
зам,тголох газрын
байршлыг хэлэх,зураг
хүснэгт дэх дүрс юмсын
байршлыг бичих,заасан
байршилд хүрэх
зам,чиглэлийг
тодорхойлох шилжүүлэх
3.4. Өгөгдөлтэй
ажиллах
Юмсыг 1-2 шинжээр нь
Эйлер Веннийн
диаграмм хэрэглэн
ангилах
Хүн ба орчин: Манай
гэрийнхэн
3.2.а. Аав ээжийнхээ
садан төрлийг
жагсаан,ураг төрлийнхээ
3-үеийг зураглах
3.2.б.Аав ээжийнхээ
мэргэжил,ажлын газрыг
ялган нэрлэх
Миний гэр орон:
3.2.в Гэр болон
ангийнхаа план зургийг
таних тэмдэг ашиглан
зурах
3.2.г.Гэрээс сургууль
хүрэх орчин тойрны
зүйлсийг ажиглан
аюултай зүйлийг
тэмдэглэх
Монгол хэл:
3.3. Сонсох-
ярих чадвар
3.3.в.
Сонсох,ярих
чадварыг
хөгжүүлнэ.
3.3.Г.Зохиолы
н баатрыг
дуурайн дүрд
тоглох

19. ЧУЛУУН ГЭР БАРИН БҮТЭЭЛ УРЛАХ ЯВЦАД ХӨГЖИХ ЧАДВАР
Монгол ёс хүмүүжил:
Биеэ таньж билэг авьяасаа
хөгжүүлье
Чулуугаар урлан бүтээх тоглоомыг
түгээснээр сайхан сэтгэл,саруул
ухаан,эелдэг зантай,ёс уламжлалаа
мэдэж сахидаг,бусдад ачлалтай,нэгэн
болоход хөтлөх болно.
Сайн муу үйлийг ялгах,сэтгэлээр болон
биеэр хийх сайн ,муу үйлийг танина.
Ачлах ариун ёс,хүндлэх хүний ёс:
Хэрхэн сайхан зөв харилцаж
хүндлэх,найз нөхдөө танин ойлгох,зөв
нөхөрлөх
Уламжлалт аж төрөх ёс зан үйл:
Монголчуудын хоол хүнс зөв
хооллолт,улиралдаа тохируулан хэрэглэх
,хурдан морины уралдаан зэргийг
тоглоомоор дамжуулан танин мэднэ.
Дүрслэх урлаг технологи
3.1.а. Өнгийн хүрдэээс
дулаан хүйтэн өнгийг
ялган таних
3.1.а. үндсэн дүрсүүдийг
дардаслан олшруулах
3.1.и. Гурван өнгөөр
дагнааслах
3.2.з.Байгалийн
материалыг зохиомжлон
наах,холбох аргаар
бүтээл хийх
3.2.л.Амьтад юмсын
загварыг зохиомжлон
байрлуулах аргаар үйл
явдал илэрхийлсэн
бүтээл хийх

20. ЧУЛУУН ГЭР БАРИН БҮТЭЭЛ УРЛАХ-ҮР ДҮН
 Чулуугаар гэр барьж тоглосноор хүүхэд орон зайн
өндөр мэдрэмжтэй болох
 Чулуу таалцах нь хүүхдийн математик цээжээр
тооцоолон бодох чадвар,зөн мэдрэмжийг хөгжүүлнэ.
 Чулуун тоглоом бүтээл урласнаар сэтгэн
бодох,төсөөлөх,
 Хүрээлэн буй орчин урлагийн бүтээлийг танин мэдэх
арга барилтай болно.
 Санал бодлоо бусадтай хуваалцах,мэдрэмж санаагаа
илэрхийлэх
 Урлагийн бүтээлийг дуурайн хийх
 Хүүхэд бүрийн авьяас,сонирхол,хувийн онцлог
шинжийг нээх,суралцахуйг нь дэмжих,хөгжүүлэх
 Орчин тойрноо сонирхон судлах
 Үндэсний соёл уламжлалаа дээдэлдэг,хүрээлэн
орчноо хайрлан хамгаалдаг болох