1. Анхны ажил
Газарзүйн мэдээллийн систем-4
М. Махан

2. Агуулга
Оршил
Танилцуулга
Байрзүйн боловсруулалт
Сансарын зургийн боловсруулалт
Харьцуулалт, өөрчлөлт
Дүгнэлт
Ашигласан материал

3. Оршил
Монгол Улсын Их Сургууль-Газарзүй Геологийн
Сургуулийн Газарзүйн мэдээллийн системийн 4-р курсийн
оюутан миний бие 2013 оны 6 сарын 17-аас 2013 оны 7
сарын 26 хүртэл Шинжлэх ухааны академи
Информатикийн хүрээлэнд дадлага хийлээ. Энэхүү
дадлагын хүрээнд Газарзүйн мэдээллийн смстем, Зайнаас
тандан судлалын хичээл дээр үзсэн мэдлэгээ ашиглан
байрзүйн зурагт байх үндсэн 7 элементийг ArcGis
программын тусламжтайгаар дижитайзинг хийн 2011 оны
сансрын зурагт байх элементүүдийг мөн ArcGis программ
ашиглан зурж уг 2 зургаа хооронд нь давхцуулан
Улаанбаатар болон Дархан хотын 40 гаруй жилийн
өөрчлөлтийг гаргалаа.

4. Дадлагын товч танилцуулга
Улаанбаатар хотын 1:100000-ын байрзүйн L-48-10, L48-11, M-48-143,M-48-42 листийн зураг, Дархан
хотын 1:200000-н байрзүйн M-48-22, M-48-23, M-4828, M-48-29 листийн зурагнуудыг ашиглан ArcGis
программын тусламжтайгаар байрзүйн зураг дээрх
үндсэн 7 элемэнтүүд болох өндрийн тоот,
хаялбар(рельеф), хил, гол нуур, зам, барилга, ой
мод болон бутлаг ургамал, намаг, худаг зэргийг
тоон хэлбэрт хөрвүүлсэн.

5. Ландсат ТМ хиймэл дагуулын 2011-7-2-ний 131-р мөр,
27-р баганы сансарын зургийг зургийг ашиглан
ENVI(Environment visualisition) программын
тусламжтайгаар сансрын зураг дээрх гол нуур, зам,
барилга, ой мод, бутлаг ургамал зэргийг зурсан.

6. Байрзүйн зургийн боловсруулалт
ArcGis program-д Дархан хотын M-48-23, M-48-29
листийн зурганд UTM-WGS 1984-48N координатын
системийг ашиглан байрзүйн холболт хийсэн.
Байрзүйн холболт хийснээр тухайн зураг дэлхийн
бөмбөрцгийн тодорхой байх ёстой байрлалд
холбогдоно.
Байрзүйн холболтыг 9 цэгээр хийсэн.

8. Байрзүйн холболт хийсний дараа зургийг TIFF
өргөтгөлтэй болгон хадгалана.
Үүний дараа байрзүйн зурагт байх үндсэн 7
элемэнтийн нэрээр ArcCatalog ашиглан цэг, шулуун,
полигоноор Shape file үүсгэнэ.
 Цэгээр: Өндрийн цэг, худаг, бутлаг ургамал...
 Шулуунаар: гол, зам,хаялбар...
 Полигон: нуур, барилга, ой мод гэсэн shape file-г тус
тус үүсгэсэн.

9. Shapefilе-даа үүсгэснийхээ дараагаар дижитайзинг
хийсэн. ArcGis программын Editor цэсийг
ашигласан.
Жишээ нь: хаяалбар буюу рельеф

10. Дижитайзинг хийсэн shapefile болгоны ард атрибут
буюу тухайн зүйлийн шинж чанарын мэдээллийг
давхар оруулж өгсөн.

11. Сансарын зургийн боловсруулалт
Ландсат ТМ хиймэл дагуулын 2011 оны 7 сарын 2-ний
өдрийн зургийг ENVI программын тусламжтайгаар
боловсруулсан.
Landsat TM хиймэл дагуул нь спектрийн 7 сувагтай
бөгөөд үзэгдэх гэрэл, ойрын болон дундын нил
улаан туяаны оронзайн шийд нь 30м, дулааны
сувгийн (6-р суваг) оронзайн шийд нь 120м юм.

12. Ландсат ТМ хиймэл дагуул нь дүрс мэдээллийг хүлээн
авахдаа толин сканерын зарчим бүхий 16 детекторыг ашиглах
бөгөөд зураглагдах талбай нь 185 км, цаг хугацааны шийд нь
16 хоног, тоон мэдээллийн градац нь 0-255 буюу 8 бит байдаг.
[2]
Оронзайн шийд :
Оронзайн шийд нь тухайн дүрс зургийн пиксел тус бүр газарт
хэдэн метр талбайг хамарч байгааг илэрхийлнэ.[3]
Радиометрийн шийд:
Tухайн биетээс ойсон буюу цацарсан долгион сканерт
бүртгэгдэхдээ градацын(хар цагааны ялгаа ) хэдэн түвшинд
бүртгэгдсэнээр илэрхийлэгддэг. Өөрөөр хэлбэл систем аливаа
объектыг ялгаж танихын тулд бүртгэгдсэн энергийн максимум
утгад градацын хамгийн өндөр утгыг, минимум утганд градацын
хамгийн бага утгыг орлуулан тавьж энергийг тоон утга болгон
хувиргадаг. Тоон утгууд нь бит буюу байтаар илэрхийлэгддэг.[4]

13. Спектрийн шийд:
Oптикийн тандан судалгааны мэдээ нь панхроматик ба
олон бүсчлэлийн гэж 2 янз байдаг. Панхроматик зураг нь
голдуу үзэгдэх гэрлийн болон ойрын нил улаан туяаны
зарим хэсгийг оролцуулан авсан хар цагаан зураг байдаг.
Олон бүсчлэлийн зураг нь цахилгаан соронзон долгионы
өөр, өөр мужуудад авсан аналог болон тоон мэдээ байх
бөгөөд сувгуудыг янз бүрийн өнгөнд өгсөнөөр төрөл
бүрийн өнгөт зургийг үүсгэдэг. [5]
Цаг хугацааны шийд:
Цаг хугацааны шийд нь эх дэлхийг тандаж байгаа тухайн
дагуул нэгэн ижил газар нутгийг хэдэн хоногт дахин
зураглаж байгаагаар буюу тухайн цэг дээрх хугацааны
давтамжаар тодорхойлогдоно.[6]

14. Ландсат хиймэл дагуулын 131-р мөр 27-р баганын
зургийг ENVI программ аишглан багцлан, таслан 742
сувгийн өнгөнд оруулсан.
7-рсуваг 2.08-2.35 дундын
нил улаан туяаны муж
4-р суваг 0.76-0.9 ойрын
нил улаан туяаны муж
2-р суваг 0.52-0.60 үзэгдэх
гэрлийн мужид хамаарна.
Зураг 1

15. Байрзүйн болон сансарын зургийн
харьцуулалт
Зураг 2

16. Гол: Улаанбаатар хотын L-48-10
листийн зураг ба цэнхэр өнгийн
шулуунаар 1970 оны гол, улаан
өнгийн шулуунаар 2011 оны
голыг дүрслэн үзүүлсэн. Үүнээс
харахад гол мөрөн багассан
байна.
Зураг 3

17. Зам: Улаанбаатар хотын L-4810 листийн зураг ба ягаан
өнгийн шулуунаар 1970 оны
зам, бор өнгийн шулуунаар
2011 оны замыг дүрслэн
үзүүлсэн. Үүнээс харахад гол
мөрөн багассан байна.
Зураг 4

18. Улаанбаатар хотын L-48-10 листийн зураг ба тод цэнхэр 1970 оны гол, бүдэг
цэнхэр өнгийн полигоноор 2011 оны голыг дүрслэн үзүүлсэн. Үүнээс харахад
голын гольдрил нилээд өөрчлөгдсөн.
Зураг 5

19. Улаанбаатар хотын L-48-10 листийн зураг ба бүдэг ногоон полигоноор 1970 оны
ой мод, тод ногоон өнгийн полигоноор 2011 оны ой модыг дүрслэн үзүүлсэн.
Үүнээс харахад ой мод ихэсч ойн цоорхой ихтэй болжээ.
Зураг 6

20. Улаанбаатар хотын L-48-10 листийн зураг ба бүдэг ногоон полигоноор 1970 оны
барилга байгууламж, шар өнгийн полигоноор 2011 оны барилга байгууламжийг
дүрслэн үзүүлсэн. Үүнээс харахад барилга байгууламж ихэсч илүү нягтширалтай
болжээ.
Зураг 7

21. Улаанбаатар хотын M-48-10 листийн
зургийн 1970 оны барилга
байгууламжийн статистик үзүүлэлтүүд
Улаанбаатар хотын M-48-10 листийн
зургийн 2011 оны барилга
байгууламжийн статистик үзүүлэлтүүд
Зураг 8

22. Дээрх зургаас харахад 1970 онд Улаанбаатар хотын байрилга
байгууламжийн нийт талбай 20098126.6 м2 байсан 2011 онд
93257102 м2 болж нэмэгдсэн ба Улаанбаатар хот зүүнээсээ
баруун тийш тэлсэн үзүүлэлттэй харагдаж байна.

23. Улаанбаатар хотын M-48-10 листийн
зурагны 2011 оны замын уртын
статистик үзүүлэлт
Улаанбаатар хотын М-48-10 листийн
зурагны 1970 оны замын уртын
статистик үзүүлэлт
Зураг 9

24. Улаанбаатар хотын 1970 оны нийт замын урт
1247933.2 м байсан ба 2011 онд 174533.8 м урттай
зам нэмэгдсэн байна. Улаанбаатар хотын төв
орчмын салаалсан замууд явган хүн болон авто
машины замууд ихээхэн хэмжээгээр нэмэгдсэн
үзүүлэлттэй байна.

25. Дүгнэлт
1.
2.
3.
4.
Landsat TM хиймэл дагуулын 7 сувгийн мэдээг ашиглан Улаанбаатар хот
болон бусад газрын олон жилийн өөрчлөлтийг тодорхойлох боломжтой.
Ландсат хйимэл дагуулын авсан зургаас Улаанбаатар хот 40 жилийн
хугацаан дахь:
гол горхи
Зам
Барилга,байгууламж
Ой мод зэргийн өөрчлөлтийг гаргасан.
Дээрх байдлаас дүгнэхэд гол горхи ихээхэн багассан нь дэлхийн
дулааралтай холбоотойгоор Монгол орны цаг уурын байдалд нөлөөлж
гол мөрөн ширгэж, нарийссан байна.
Улаанбаатар хот 40 жилийн өмнөхтэй харьцуулахад барилга байгууламж
зүүнээсээ баруун тийш сунаж тэлсэн төв хэсгээрээ илүү их нягтралтай
болж, явган болон автомашины замууд ихэссэн харагдаж байна.

26. Хавсралт
Э. Гэрэлмаа Дархан хотын 1:200000 масштабтай M-48-23,
M-48-29 листийн байрзүйн зураг, С. Даваадалай Дархан
хотын M-48-22, Улаанбаатар хотын 1:100000 масштабтай
L-48-11, L-48-142 листийн байрзүйн зураг, М. Махан
Дархан хотын M-48-28, Улаанбаатар хотын 1:100000
масштабтай L-48-10, L-48-143листийн зургийг ArcGis
программын тусламжтайгаар дижитайзинг хийж тоон
хэлбэрт хөрвүүлж Landsat TM хиймэл дагуулын
Улаанбаатар хотын 2011 оны 7 сарын 2-ний зурагтай
давхцуулан шинэчэл хийсэн.

27. Ашигласан материал
Д. Амарсайхан, М. Ганзориг, Ц. Адьяасүрэн, М.
Саандарь “Зайнаас тандан судлал, газарзүйн
мэдээллийн системийн зарчмууд”
Д. Амарсайхан, М. Ганзориг “Газарзүйн
мэдээллийн системийг байгалийн нөөцийн
менежментэд ашиглах зарчмууд”