Внеклассное мероприятие. («Гендік модификацияланған организмдер қосылған тағамдардың сапасын бақылау» тақырыбында өткізілген сабақтан тыс іс-шараның әзірлемесі)

1. «Өнім сапасын бақылау» пәнінен «Гендік модификацияланған организмдер
қосылған тағамдардың сапасын бақылау» тақырыбында өткізілген сабақтан тыс
іс-шараның әзірлемесі
Ахмедиова Айгуль Калтаевна,
Арнайы пәндер оқытушысы
Экономика,технология және
тағам өндірісін стандарттау колледжі,Астана қ.
Сабақ жоспары
Оқытушы: Ахмедиова А.К.
Пән: Тағам өнімдер сапасын бақылау
Мамандық,топ : Стандартизация,метрология и сертификатация, СМ -32
Тақырыбы: «Гендік модификацияланған организмдер қосылған тағамдардың сапасын
бақылау»
Күні
Іс-шараның өткізу түрі: пікір – талас , (дебат Карл Поппер әдісімен).
Мақсаттары:
Білімдік:
1. Студенттерге гендік модификацияланған организмдер қосылған тағамдардың
сапасы туралы түсінік беру.
2. Тақырыптың негізінде мәлімет жинау мен өз ойын ортаға салу, пікір талас арқылы
білімін толықтыру, өз ойын еркін, мәдениетті, әдеби тілде жеткізе алуға баулу.
3. Алған білімдерін дамыта отырып интерактивті тақта арқылы білімін дамыту.
4. Студенттердің сабаққа белсене қатысуына мүмкіндік жасау және пәнге деген
қызығушылығын арттыру, өз бетімен жұмыс істеуге үйрету.
Дамытушылық: осы пәнге біліктіліктерін дамыта отырып,студенттердің гендік
модификацияланған организмдер қосылған тағамдардың сапасын бақылауға уйрету.
Тәрбиелік: сөйлеу мәдениеттілігіне, ұйымшылдыққа, жан – жақтылыққа тәрбиелеу.
Әдістері: пікір –талаc (дебат Карл Поппер әдісімен) .
Көрнекі құрал-жабдықтары : интерактивті тақта,слайдтық мәліметтер
Барысы:
І. Ұйымдастыру кезеңі
Мұғалім сөзі:
Қайырлы күн, құрметті ұстаздар мен студенттер! Бүгін бәрімізге ортақ мәселе гендік
модификацияланған организмдер қосылған тағамдарды тұтынудың пайдасы мен зиянын
талдаймыз. Бүгінде әлемдік нарықты гендік инженерияның жемісі – гендік
модификацияланған организмдер өнімдері (ГМО) жайлады. ГМО деген атынан
үріккеніміз болмаса, оның қандай болатынын, пайда-зияны қаншалық екенін қарапайым
халық әлі біле бермейміз.Соған байланысты СМ-32 тобының студенттері «Гендік

2. модификацияланған организмдер қосылған тағамдар сапасын бақылау» атты дебат
сайысын көрсетеді.
Дебаттық турнирге қатысушы екі топты таныстырып өтейік.
1. СМ-32 тобының құрама тобы – «Алау»
2. СМ -32 тобының құрама тобы- « Арлан»
Команда спикерлері:
«Алау» тобы
1 спикері –Андиева Джанель
2 спикері – Кенжеқұл Тоқтар
3 спикері – Серікбол Айтолқын
«Арлан» тобы
1 спикері – Блялова Балдаурен
2 спикері – Өсербай Бейбіт
3 спикері – Алпысбаева Меруерт
Дебаттық турнирдің әділ өткізілуі мен жеңімпаздарды анықтау мақсатында әділ-
қазыларды сайлап өтейік.
Әділ-қазылар мүшелері:
1.Маумова Айжан Жанатбекқызы
2. Жанатхан Бақыткүл
3.Сайрат Жанерке
4.Ілияс Айман
5.Кемелбекова Құралай
Тайм-кипер (уақыт қадағалаушы): Енбекова Альбина
Енді гендік модификациялаған организмдер қосылған тағамдар туралы ақпаратты
арнайы дайындаған слайдтық мәліметпен сіздерді Ілияс Айман таныстырады.
Турнирдің өткізу тәртібі:
1. Турнир дебаттың саяси элементтерімен Карл Поппер формасы түрінде, қазақ тілінде
өткізіледі;
2. Турнирдің үздік спикерлері іріктеу раунды кезінде жинақтаған спикерлік ұпай
бойынша анықталады.
Карл Поппер форматы түрінде өтетін дебат сайысының ережесі слайдтық мәліметте
көрсетілген.
Сөз кезегін студенттерге берейік:

3. 1. «Жақтаушы» тобының спикері:Андиева Джанель
Сәлеметсіздер ме, құрметті жиналған қауым! Сіздердің алдарыңызда «Алау»
жақтаушы дебат тобы. Топ мүшелерімен таныстыра кетсек: 1-спикер Андиева Джанель,
2-спикер Кенжеқұл Тоқтар, 3-спикер Серікбол Айтолқын. Қарсылас «Арлан» тобына
сәттілік тілейміз! Енді дебатымызды бастайық.
Дебатқа арнайы таңдап алынған тақырыппен таныстыра кетсем «ГМО қосылған
тағамдардың сапасын бақылау». Мұндағы негізгі мәселе ГМО қосылған өнімдердің
дүниежүзінде қолданылуы. Гмо деген атынан үріккеніміз болмаса, оның бізге тигізер
пайдасын қарапайым халық әлі түсінбеуде. Осы дебат сайысы арқылы ГМО қосылған
өнімдердің адам өміріне қаншалықты маңызы барын сіздерге дәләдемек ойымыз бар.
Енді жалпы статистикаға сүйенетін болсақ, дүниежүзінде 7миллиард тұрғын бар,
оның 1 миллиарды аштықтан зардап шегеді екен. Міне ГМО ны қолдануға бірден бір
дәлел, яғни сол ГМО қолдана отырып, әлемде жеткілікзіс болатын өнідердің санын,
сапасын арттырамыз және аштықта қалған тұрғындарды түрлі тағам түрлерімен
қамтамасыз етеміз. Адамның денсаулығы мен сұлулығы тек қолданатын тағамына
байланысты емес екенін ескергеніміз жөн!
Келесі, ГМО-ның артықшылықтары - өнімінің көптігі, қуаңшылыққа, ауруларға,
құрт-құмырсқаларға т.б. төзімділігі өте жоғары екендігі әлемнің көптеген елдерін ауыл
шаруашылығында ГМО-ны кеңінен пайдалануға мәжбүр етіп отыр.
Осы мәселелер қазіргі таңда біздің елімізде де үлкен сұрақ ретінде қарастырылып
жатыр. Ол сұрақтарды шешу үшін, дәлел ретінде келесі тұлғаладың сөзін алға айта
кеткім келеді.
Қазақ тағамтану академиясының президенті, академик Төрегелді Шарманов:
• Атақты Нобель сыйлығы пайда болғаннан бері дүниежүзі бойынша ГМОның адам
денсаулығы мен қоршаған ортаға пайдасы зерттеген 191 ғалым алған. Ал оның 95-і
американдық ғалымдар. Бұл беделді сыйлықты кез келген адамға бермейді. Трансгенді
өнімдерді зиян деп отырған Ресейде екі-ақ адам алған.
Ауыл шаруашылығы ғылымдарының докторы, профессор Сәдуақасов Серік
Сәдуақасұлы:
• Күнделікті тұтынып отырған халық та сұрамай сатып ала береді. Мәселен, қызанақ
үйде де, базарда да тастай болып қатып жата береді. Бұзылмайды. Ал өзіміз өсірген
қызанақ екі-үш күннен кейін босап, жарамсыз болып қалады. Гендік инженерия —
биотехнология әдісінің бір түрі. Бұл қазір біздің елде селекцияда қолданыс тауып жатыр.
Әсіресе, астық шаруашылығында бидай, жүгері, қант қызылшасы, арпаның табиғат
апаттарына төзімді сорттарын өсіріп, қолдануда.
Медицина ғылымдарының докторы, профессор, профилактикалық медицина
академиясының академигі Алдашев Ахмет Алдашұлы:
• Гендік модификация дегеніміз — улы заттарға, суыққа, ыстыққа төзімді өсімдік
түрін шығару. Әлемдегі 7 миллиард халықтың 1 миллиарды аш екенін ескерсек, бұл —
халықты аштықтан құтқарудың тиімді жолы. Ескі дәстүрлі әдіспен өнімді дәл сондай
етіп арттыра алмаймыз. Трансгенді өнімді өндірушілерді оның тез өнім беретіндігі және
төзімділігі қызықтыруда.
Бәрімізге ортақ ҚР үкіметі қазіргі уақытта «ГМО ны ҚР аумағында қолдану
туралы» заң жобасы дайындалып, қарастырылып жатыр.
ГМО қолданайық, еліміздің экономикасын үнемдейік, шығынды азайтайық, ГМО
ның пайдасы туралы көбірек оқып, білуге тырысайық!

4. Енді терминдерге келсек,
ГМО гендік модификацияланған организмдер
ҚР Қазақстан республикасы
Тыңдағандарыңызға рахмеет!!!
2. «Даттаушы» тобының спикері:Блялова Балдаурен
1)Сәлеметсіздерме құрметті мұғалімдер, студенттер және қарсылас топ. Өзімнің
тобымды таныстыра кетсем, біздің тобымыздың аты «Арлан», І спикер Мен Блялова
Балдаурен Жұмабайқызы, ІІ спикер Өсербай Бейбіт Сағдатұлы, ІІІ спикер Алпысбаева
Меруерт Жақсылыққызы.
2)Гендік модифициланағн тағамдарды пайдаланған жағдайда ғылымдар бірнеше
қауіп – қатерга бөлген:
1.Трансгенді ақуызды қосу нәтижесінде иммунитетерінің жоғалуы, аллергиялық
реакция және метаболистік өзгерістер;
2.ГМО – ң рұқсатсыз, ұйымдастырылмаған же адам бойындағы ақуыз бен
токсикалық, сондай-ақ денсаулығының әбден бұзылуының себебі азық-түліктегі
метабрилизмді тудырады;
3.Адам бойындағы антибиотикке қарсы патогендік микрофлораның пайда болуы;
4.Адам бойындағы гербицидті жоюға жол ашады;
5.Мутагендік же канцерогендік эффектінің пайда болуы;
6.Табиғатқа же адам ағзасына керекті витаминдерді жойып жіберуі.

5. 3)Кілт сөздер:
Мутагенез (мутация же генез) – физикалық же химиялық мутагендердің
көмегімен мутацияларды жасанды жолмен алу әдісі.
Полиплодия – жасушаның хромосомалар санының өзгеруінен туындайтын геномды
мутацияларға жатады
•ХХ ғ-ң 80 ж-да АҚШ – та тағам өнімдерінде қосатын триптофан (қоспа) қоспасны
ГМО – бактериясы енгізілген. Нәтижесінде 5 мың адам ауырып 37 – сі көз жұмған, 1500-і
мүгедек болған.
•ЕуроОдақ (ЕО) 2004 ж. желтоқсан айында ГМО қосылған дәрілік күш беретін
препараттарға тиым салды.
•Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы жеке өндірушілерге ГМО пайдалануға
тиым салған (2004 ж. желтоқсан айында).
•2002 ж. қарашада британдық зерттеушілер мынадай тұжырым жасаған: ГМО
қосылған тағамдардың әсерінен 127 әйел же 14 ер кісі ана же әке болі құқығынан
айырылды.
•25.09.13 ж. сағат 09:35 уақытында Ресей Федерациясы ГМО қосылған барлық өнім
– тауарларға импортты тоқтата тұруды айтқан болатын.
•Соңғы 80 жыл ішінде АҚШ-та әртүрлі жеміс – жидектердің 97 % жоғалып, 7000
сортты алмалардың 900 сорты ғана қалған, 2600 алмұрт түрінің 330 түрі ғана қалған.
Сондай – ақ Индияда күріштің 30 мың сортынан, 10 мың сорты ғана қалған, яғни 35 %.
4)Швецияда ГМО-ға рұқсат берілмеген күннің өзінде халықтың 7%, ал АҚШ-та
70,5%-ы аллергиямен ауырады. ГМО өосылған сүтті – шоколадты же вафельді бисквитті
қолдану нәтижесінде: иммунитеттің әлсіреуі, менингитті эпидемия ағылшын

6. жасөспірімдерінде көптеп таралуда. Адам бойындағы антибиотиктерге қарсы маркерлік
гендердің қолданылуы ішек микрофлорасына түрлі медицина ем көрсете алмайтын
қатерлі екенін түсініп қазіргі таңда ГМО-дан бас тартуда. Әр түрлі жануарлардың
гендерін басқа, яғни өнімдерге тағамдарға енгізу бұл – мутация (сурет көрсету).
Украинада барлық дүкендерде, супермаркеттерде ГМО – қосылғандығы же
қосылмағандығы өнімдердің сыртында жазылып тұруы тиіс деген заң қабылданған.
Шетелден әкелінген трансгенді өнімдердің қаупі неде?
Еліміздегі дүкендерге не базарға қай уақытта барсаңызда сөрелерде көздің жауын
алып тұрған импорттың өнім-не көзіңіз бірден түседі. Тіпті жеміс – жидек, көкөністердің
негізі шетелдерден әкелінетіні де белгілі. Әдетте пішінін 2 есе үлкен, әрі жып-жылтыр
болып тұрған өнімдердің біздің нарықты жаулап алғанына да біраз уақыт болды.
Қарапайым халық бұл өнімдерде қандай қатер бұғып жатқанын білмегендіктен, оны
алуға мәжбүр. Өзі арзан, әрі әдемі бірақ сол сырттан әкелінген көптеген тағамдардың
гені модификацияланғандығын көпшілік біле бермейді.
Қазір кәсіпкерлер шетел өнімдерін вагондап тасиды. Сол өнімдерге сараптама,
тексеріс жасалмайды. Бұл ГМО –ны 1980 ж. атом энергиясы мен керосимо-нагасакимен
парапар деп есептеуге болады.
Қазақстандағы бидайдың генің модификациялауға болмайды, себебі біз оны
экспортқа шығарамыз, оны естісе шетелдіктер бізден алмай қояды. Сол себепті ГМО –
ны Қазақстан аумағында қолданбауымыз тиіс. Назар аударғандарыңызға рахмет!!!
3. «Жақтаушы » тобының спикері:Кенжеқұл Тоқтар
Сәлеметсіздер ме, бүгінгі дебат сайысына жиналған қауым!
Енді сұрақтарға кезек берейік:
• ГМО қолдану арқылы әлемдік ашаршылықты алдын ала аламыз ба?
• Өнімдерге ГМО қосып өндіру арқылы өнімді қзақ уақыт сақтауға қол жеткізе
аламыз ба?
• Жеміс жидектерді ГМО қосып өндіру арқылы уақытымызды үнемдей аламыз
ба?
• Сіз базардан сатып алған қызанақ, қияларға ГМО қосылмағанына сенімдісіз
бе?
Назар аударғандарыңызға рахмет!!!
4. «Даттаушы» тобының спикері:Өсербай Бейбіт
Сәлеметсіздерме құрметті мұғалімдер, студенттер және қарсылас топ. Келесідей
сұрақтарға жауап беруінізді сураймын.
Сұрақтар:

7. 1.Тәжірибе жасаған кезде гендер мутацияға ұшырайма?
2.Тәжірибе кезінде жәндіктер немесе жануарлар жойылама?
3.Мутациялык екпелер енгізілеме?
4.ГМО өнімдерін Қазақстан аумағында қолдануға рұқсат барма?
5.Алғашқы ГМО 80-90 жылдары тек жаңалық ашу үшін жасалғанба? Назар
аударғандарыңызға рахмет!!!
5. «Жақтаушы» тобының спикері:Серікбол Айтолқын
Сәлеметсіздер ме, ардақты ұстаздар мен студенттер қауымы!
Бүгінде әлемдік нарықты гендік инженерияның жемісі – гендік модификацияланған
организмдер өнімдері (ГМО) жайлады. ГМО деген атынан үріккеніміз болмаса, оның
қандай болатынын, пайда қаншалық екенін қарапайым халық әлі біле
бермейміз.Әлемдегі елдердің көбісі, мысалы: Қытай, Жапония, Корея, АҚШ гендік
модификацияланған азық-түлік өнімдерін өндіреді. Гендік модификацияланған тағам
өнімдері жылдан-жылға еселеп өсіп келеді.
Қазақ тағамтану академиясының президенті, академик Төрегелді Шарманов:
• Атақты Нобель сыйлығы пайда болғаннан бері дүниежүзі бойынша ГМОның адам
денсаулығы мен қоршаған ортаға пайдасы зерттеген 191 ғалым алған. Ал оның 95-і
американдық ғалымдар. Бұл беделді сыйлықты кез келген адамға бермейді. Трансгенді
өнімдерді зиян деп отырған Ресейде екі-ақ адам алған.
Ауыл шаруашылығы ғылымдарының докторы, профессор Сәдуақасов Серік
Сәдуақасұлы:
• Күнделікті тұтынып отырған халық та сұрамай сатып ала береді. Мәселен, қызанақ
үйде де, базарда да тастай болып қатып жата береді. Бұзылмайды. Ал өзіміз өсірген
қызанақ екі-үш күннен кейін босап, жарамсыз болып қалады. Гендік инженерия —
биотехнология әдісінің бір түрі. Бұл қазір біздің елде селекцияда қолданыс тауып жатыр.
Әсіресе, астық шаруашылығында бидай, жүгері, қант қызылшасы, арпаның табиғат
апаттарына төзімді сорттарын өсіріп, қолдануда.
Медицина ғылымдарының докторы, профессор, профилактикалық медицина
академиясының академигі Алдашев Ахмет Алдашұлы:
• Гендік модификация дегеніміз — улы заттарға, суыққа, ыстыққа төзімді өсімдік
түрін шығару. Әлемдегі 7 миллиард халықтың 1 миллиарды аш екенін ескерсек, бұл —
халықты аштықтан құтқарудың тиімді жолы. Ескі дәстүрлі әдіспен өнімді дәл сондай
етіп арттыра алмаймыз. Трансгенді өнімді өндірушілерді оның тез өнім беретіндігі және
төзімділігі қызықтыруда..
ГМО-ның артықшылықтары - өнімінің көптігі, қуаңшылыққа, ауруларға, құрт-
құмырсқаларға т.б. төзімділігі өте жоғары екендігі әлемнің көптеген елдерін ауыл
шаруашылығында ГМО-ны кеңінен пайдалануға мәжбүр етіп отыр.
Біле білсек, ГМО ны ҚР аумуғында қолдану туралы арнайы заң жобасы дайындалып
жатыр. Бұл заң жобасы гендік-инженерлік қызметпен кім және қалай айналыса
алатынын, ГМО-ны қолдауға кім жауапты екендігін, ГМО-ны қолданудағы қауіпті кім
және қалай бағалайтындығын, оны импорттау мен экспорттау шарттарын нақты
көрсетеді және заң жобасының қабылдануы Қазақстандағы ГМО айналысын толық
бақылауға мүмкіндік береді.
Қазір ГМО-ны тіркеуге денсаулық сақтау министрлігі жауап береді. Бірақ әлі күнге
елде осындай бір де тағам тіркелмеген.

8. Қазіргі таңда халық арасында ГМО туралы аңыздар мен ертегілер тым көп.
Олардың көбі негізсіз болып жатады. Түрлі елдерде ГМО-ларды тұтынудың 20 жылдық
тәжірибесі оның адамның денсаулығына зиянды әсерінің бір де бір дәлелін көрсеткен
жоқ, ал Батыстың халқы өз денсаулығы мен тамағының сапасына аса қамқорлықпен
қарайтынын ескеру керек.
Елімізге импортталатын тағам өнімдерінің басым бөлігінің құрамында ГМО барын
атап көрсету керек. Мысалы, дәмдегіш ретінде кеңінен пайдаланылатын кетчуптар мен
майонездердің құрамында Еуропаға АҚШ -тан экспортталатын және гендік-
модификацияланған соя бар. Яғни, біз өзіміз білмей, құрамында ГМО бар өнімдерді
бұрыннан тұтынып келеміз.
2006 жылдың 16 қарашасында ТМД-ға мүше-мемлекеттердің парламентаралық
ассамблеясы «Генетикадық модификацияланған организмдерге байланысты қызметтің
қауіпсіздігі туралы модельдік заң» қабылдады. Біз оның негізінде талқыланып отырған
нормативті құқықтық актінің алғашқы жобасын жасадық. Одан кейін АҚШ, Ресей,
Беларусь және ЕО елдерінің тәжірибесі зерттелді.
Міне, қайда барсақ та, нені қолымызға ұстасақ та гендік модификацияланған
организмдер қосылған өнімдер бар, егер ел экономикасы тиімді болсын десек, бұндай
өнімдердің алдын тосқауылдаудың реті жоқ! ГМО қосылған өнімдерді қолданайық,
олардың пайдалы жағын көбірек білейік!
Назар қойып тындағандарынызға көп рахмет!
6. «Даттаушы» тобының спикері:Алпысбаева Меруерт
Сәлеметсіздерме құрметті мұғалімдер, студенттер және қарсылас топ.
Қорытындыла айта кетсет:
ГМО небәрі өнімділікті арттыру, жаңалық, инновация ғана! Кейінгі ұрпақтың да
сауаттылығын ойлауға, ұлт ғұмырының ұзақтылығын қамтамасыз етуге
міндеттіміз!!! Осы айтылған сөздердірастау үшін келесідей әдебиеттерді
қолдандық.......... Назар аударғандарыңызға рахмет!!! Сөздерімізді толық
дәлелдеу үшін регламент уақытынас тыс уақыт беріп, видео роликті көруге рұқсат
етіңіздер?!Рахмет!!!(видео)
Сөз әділ қазыларға беріледі.
Ойынға қатысушылар «Үздік топ», « Үздік спикер» атты мадақтамалармен
марапатталады.
Көріп – тамашалағандарыңызға көп-көп рахмет!!!

9. Пәнаралық байланыс: Өнім сапасын бақылау
Әдебиет:
Негізгі 1.Албертс Б., Брей Д., Льюис Дж. и др. Молекулярная биология клетки. Т. 1
– 3. М.: Мир, 1994.2. Анализ генома. Методы / Под ред. К. Дейвиса. М.: Мир, 1990. 246
2.http://ru.wikipedia.org/wiki/Дискуссия_вокруг_опытов_И.Ермаковой_по_оценке_безопа
сности_ГМП
3.Барановов В. С. Генная терапия – медицина XXI века // Соросовский
образовательный журнал. № 3. 1999. С. 3 – 68.
4. Борисюк Н.В. Молекулярно – генетическая конституция соматических гибридов //
Биотехнология. Итоги науки и техники ВИНИТИ АН СССР. М., 1988. Т. 9. С. 73 -113.
5.Зверева С. Д., Романов Г. А. Репортерные гены для генетической инженерии
растений: хара¬ктеристика и методы тестирования // Физиология растений. 2000. Т. 47,
№ 3. С. 479-488.
Қосымша Ловачева Г.Н. «стандарттау және өнім сапасы. Экономика» 1990ж,
ҚР«Техникалық реттеу заңы», Сабақтық Нөмер Ассоциациясы «Маркировканың негізгі
принциптері» Астана 2010 ж.

10. Пәнаралық байланыс: Өнім сапасын бақылау
Әдебиет:
Негізгі 1.Албертс Б., Брей Д., Льюис Дж. и др. Молекулярная биология клетки. Т. 1
– 3. М.: Мир, 1994.2. Анализ генома. Методы / Под ред. К. Дейвиса. М.: Мир, 1990. 246
2.http://ru.wikipedia.org/wiki/Дискуссия_вокруг_опытов_И.Ермаковой_по_оценке_безопа
сности_ГМП
3.Барановов В. С. Генная терапия – медицина XXI века // Соросовский
образовательный журнал. № 3. 1999. С. 3 – 68.
4. Борисюк Н.В. Молекулярно – генетическая конституция соматических гибридов //
Биотехнология. Итоги науки и техники ВИНИТИ АН СССР. М., 1988. Т. 9. С. 73 -113.
5.Зверева С. Д., Романов Г. А. Репортерные гены для генетической инженерии
растений: хара¬ктеристика и методы тестирования // Физиология растений. 2000. Т. 47,
№ 3. С. 479-488.
Қосымша Ловачева Г.Н. «стандарттау және өнім сапасы. Экономика» 1990ж,
ҚР«Техникалық реттеу заңы», Сабақтық Нөмер Ассоциациясы «Маркировканың негізгі
принциптері» Астана 2010 ж.