2011.118 1233

an excellente leerlingen
nderwijs
De doorstroom en
Voortgezet
De doorstroom van excellente leerlin

Drieluik Excellentie

De doorstroom vvan excellente leerlinggen door
het Voortgezet OOnderwijs

December 2012

Excellentie is een belangrijk thema in het onderwijs. Al sinds 2008 wordt door het Platform
Bèta Techniek excellentie in het hoger onderwijs extra gestimuleerd via het Sirius
Programma. Sinds 2011 is excellentie ook onderdeel van de beleidsagenda’s voor primair en
voortgezet onderwijs van het ministerie van OCW. Het Platform Bèta Techniek is vanuit deze
agenda’s in 2011 gestart met het programma Bèta Excellent (VO) en het 100scholentraject
(PO). Binnen deze programma’s is ook aandacht voor het thema excellentie.
In 2012 is het programma School aan Zet gestart voor scholen in primair en voortgezet
onderwijs. Binnen School aan Zet werken scholen aan hun eigen ambities op verschillende
thema’s. Eén van die thema’s is excellentie en hoogbegaafdheid. Bij scholen en betrokkenen
in de eerdere programma’s (Bèta Excellent en 100scholentraject) kwam de behoefte naar
voren in beeld te krijgen over welke leerlingen het gaat wanneer we spreken van excellentie
of excellente leerlingen, hoe ziet de schoolloopbaan van deze leerlingen eruit en waar
bevinden deze leerlingen zich over het algemeen.
Om deze vraag – wie zijn de excellente leerlingen? – te beantwoorden heeft het Platform
Bèta Techniek een onderzoek uitgezet. Dit onderzoek gaat in op verschillende kenmerken
van excellente leerlingen, de ontwikkeling die deze excellente leerlingen doormaken en waar
deze leerlingen zich binnen het onderwijs bevinden. Voor de analyse heeft het Platform Bèta
Techniek gebruik gemaakt van het onderzoeksbureau Dialogic. Uitgangspunt bij deze
onderzoeken is dat er voornamelijk is gekeken wie de 20% beste leerlingen in po en vo zijn.
Dit onderzoek bestaat uit drie delen: deel 1 richt zich op de best presterende leerlingen in
het primair onderwijs (deel 1a) en hoe deze groep zich ontwikkelt in het voortgezet
onderwijs (deel 1b). Deel 2 focust op de 20% best presterende leerlingen in het vwo. Deel 3
geeft inzicht in een pilot waarin excellente leerlingen uit het voortgezet onderwijs zijn
gevolgd in het hoger onderwijs.
Om excellentie en excellente leerlingen te definiëren wordt in deze onderzoeken gebruik
gemaakt van de resultaten van leerlingen op de centrale toetsen (cito, centraal eindexa
men). Dit maakt het mogelijk om goede dataanalyses te maken.
De uitkomsten van dit onderzoek geeft scholen en betrokkenen inzicht in de groep best
presterende leerlingen met betrekking tot doorstroom en achtergrondkenmerken. Het
Platform Bèta Techniek zal de resultaten gebruiken om scholen te ondersteunen in hun
beleidskeuzes en betrokkenen te informeren over de doelgroep binnen het thema excellentie.
Hieronder is deel 1b gepubliceerd. Eind 2012 zullen ook deel 1a, deel 2 en deel 3
gepubliceerd worden.
3

Inhoudsopgave

1 Inleiding ............................................................................................... 9

1.1 Excellentie & overheidsbeleid ........................................................................ 9

1.2 Leerprestaties ............................................................................................10

1.3 Leeswijzer .................................................................................................11

2 Excellentie in het voortgezet onderwijs .............................................. 13

2.1 Definitie excellentie.....................................................................................13

2.2 Doelstelling & Onderzoeksvragen..................................................................13

3 Analysemethode ................................................................................. 15

3.1 Beschrijving dataset....................................................................................15

3.1.1 Operationalisering excellentie ......................................................................15

3.1.2 Beschikbare variabelen ...............................................................................16

3.2 Onderzoeksmethode – kwantitatieve analyse .................................................17

4 Resultaten........................................................................................... 19

4.1 Wie zijn de 20% best presterende leerlingen? ................................................19

4.1.1 Vergelijkingen van excellente en overige leerlingen per variabele .....................19

4.1.2 Clustering van de excellente leerlingen .........................................................28

4.2 Wat bepaalt verandering in de excellentiegroepen?.........................................29

4.2.1 Vergelijking opstromers met afstromers........................................................29

4.2.2 Regressieanalyse om excellentieontwikkeling te voorspellen ............................34

5 Conclusies........................................................................................... 37

5.1 Kenmerken van de top 5% en top 20% best presterende leerlingen..................37

5.2 Opstromers en afstromers ...........................................................................38

5.3 Algemene conclusie.....................................................................................39

6 Discussie............................................................................................. 43

Bijlage I. Overzicht variabelen.................................................................. 45

Bijlage II. Begrippenlijst .......................................................................... 49

5

Samenvatting

Binnen het onderwijs is excellentie een belangrijk thema en ook op de beleidsagenda van
het ministerie van Onderwijs Cultuur en Wetenschap (OCW) staat het thema excellentie
bovenaan. Hierbij kan excellentie breed opgevat worden. In dit onderzoek kijken we naar
de cognitieve excellentie: de prestaties van de 20% beste leerlingen op het gebied van de
kernvakken.
In deze rapportage is geprobeerd om, aan de hand van data uit het Voortgezet Onderwijs
Cohort Leerlingen (VOCL) 1999 van het CBS, antwoord te geven op de vraag: Wat zijn de
kenmerken van de groep excellente leerlingen in het voortgezet onderwijs en hoe verloopt
hun schoolloopbaan?
Met excellente leerlingen worden in dit onderzoek de 20% best scorende leerlingen op de
kernvakken (Nederlands, Engels en wiskunde) in het voortgezet onderwijs bedoeld. Op
basis van informatie over schoolprestaties in klas 1, klas 3 en klas 5 verkregen uit de VOCL
cohortonderzoeken, is een excellente kopgroep (top 5% leerlingen) en een groep
excellente voorlopers (top 20% leerlingen) geselecteerd. Vervolgens zijn de eigenschappen
van deze groepen leerlingen en de veranderingen binnen deze groepen geanalyseerd.
Wat zijn de kenmerken van de excellente leerlingen?
Op basis van de uitgevoerde dataanalyse blijkt dat de excellente leerlingen (de totale
groep van 20% best presterende leerlingen) vergeleken met de overige leerlingen:
• Hoger op IQ scoren;
• Een hogere citoeindtoetsscore hebben dan de overige leerlingen. Daarbij valt op
dat de top 5% best presterende leerlingen een lagere score heeft dan de top 20%
best presterende leerlingen;
• Over het algemeen ook vaker een vwoadvies hebben gekregen. Alleen in klas 1
valt op dat onder de 5% best presterende leerlingen in verhouding veel leerlingen
zijn met een lager advies;
• Vaker meisje zijn;
• Jonger zijn, vooral vanaf klas 5;
• Meer een meerwerkstrategie en/of integratieve strategie hanteren en over het
algemeen minder een concrete leerstrategie hanteren;
• In klas 1 een lagere, maar in klas 3 en 5 een hogere prestatiemotivatie hebben;
• Iets minder vrienden hebben, maar significant meer tijd met hun vrienden door
brengen. Verder hebben ze overwegend hetzelfde patroon van tijdsbesteding als de
overige leerlingen;
• Vaker meerdere profielen kiezen, en vaker dan de overige leerlingen kiezen voor
een natuurprofiel;
• Een positievere schoolbeleving hebben als gekeken wordt naar de beste 5%
presterende leerlingen. De 20% best presterende leerlingen en de overige leerlin
gen verschillen nauwelijks qua schoolbeleving;
• Over het algemeen meer tevreden zijn over de kwaliteit van het onderwijs dan de
overige leerlingen. De 5% best presterende leerlingen scoren hierbij wel lager dan
de 20% best presterende leerlingen;
• Ouders hebben die minder betrokken zijn bij het huiswerk;
• Minder communiceren met hun ouders over school;
• Ouders hebben die een laissezfaire opvoedstijl hanteren.
7

Om te toetsen of er verschillende profielen te herleiden zijn binnen de groep excellente
leerlingen is een clusteranalyse uitgevoerd. Er kwamen drie groepen naar voren: 1) de
cognitief zeer begaafde leerlingen, die zich relatief weinig inspannen voor school; 2) de
cognitief minder begaafde, maar hard werkende leerlingen en 3) de leerlingen met een
gemiddelde cognitieve begaafdheid en een gemiddelde inspanning voor school.
De eerste groep bestaat overwegend uit jongens (60%) met een hoog IQ (gemiddeld 135),
die het minste tijd aan huiswerk besteden (gemiddeld 3,2 uur per week). Deze groep
haalde in groep 8 ook de hoogste Citoeindtoetsscore. Daarnaast gebruikt deze groep
leerlingen ook het meest de strategie van meerwerk en integratie bij het leren. De groep
cognitief minder begaafde, maar hard werkend leerlingen bestaat overwegend uit meisjes
(80%), met een relatief laag IQ (gemiddeld 109), die gemiddeld het meeste tijd besteden
aan huiswerk (gemiddeld 4,4 uur per week). Deze groep leerlingen scoort het hoogst op
het gebruik van de concrete leerstrategie. De laatste groep leerlingen scoort op alle fronten
tussen cluster 1 en 2. Deze leerlingen hebben gemiddeld een IQ van 121 en besteden
gemiddeld 3,7 uur per week aan hun huiswerk.
Hoe verloopt de schoolloopbaan van excellente leerlingen: opstromers en
afstromers vergeleken
De top 20% best presterende leerlingen bestaat niet in ieder leerjaar uit dezelfde
leerlingen. Om te kijken waarom de prestatie van leerlingen verandert, zijn opstromers
(leerlingen die niet excellent scoren in klas 1 maar wel in klas 5) en afstromers (leerlingen
die excellent scoren in klas 1 maar niet meer in klas 5) met elkaar vergeleken. De
gevonden resultaten hebben dus enkel betrekking op verschillen binnen de groep excellent
presterende leerlingen.
Slechts bij een paar variabelen zijn duidelijke verschillen waar te nemen. Zo is ten eerste
het IQ van opstromers hoger dan van afstromers. Verder besteden opstromers minder tijd
aan hun vrienden dan afstromers. Daarentegen besteden ze meer tijd aan lezen dan
afstromers.
Om te kijken wat deze groei in excellentie het beste voorspelt, is er een regressieanalyse
uitgevoerd. De volgende variabelen blijken een positief effect te hebben: betrokkenheid
van ouders (zowel in termen van betrokkenheid bij het huiswerk als in de mate waarin de
ouders met hun kind over school praten), groei in prestatiemotivatie, het hanteren van een
integratieve leerstrategie. Daarentegen blijkt het hanteren van een concrete leerstrategie
een negatief effect te hebben op groei in excellentie.
8

1 Inleiding

Binnen het onderwijs is excellentie een belangrijk thema en ook op de beleidsagenda van
het ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap (OCW) staat het thema excellentie
bovenaan. Maar wat bepaalt of een leerling excellent is? Welke kenmerken hebben deze
excellente leerlingen? Zijn excellente leerlingen in de onderbouw ook nog steeds excellent
in de bovenbouw? In deze rapportage is geprobeerd om in navolging van het eerder
gepubliceerde onderzoek naar excellentie in het primair onderwijs antwoord te geven op
deze vragen door te kijken naar de achtergrondkenmerken van de groep excellente
leerlingen en de doorstroom van deze leerlingen in het voortgezet onderwijs (vo).
1.1 Excellentie & overheidsbeleid
Excellent zijn betekent voortreffelijk zijn. Wanneer iemand excelleert, steekt hij of zij qua
prestaties boven anderen uit. Hierbij kunnen prestaties breed opgevat worden: een leerling
kan excelleren in verschillende gebieden. In dit onderzoek (en ook in de overige
onderzoeken binnen het Drieluik Excellentie) is gekeken naar leerprestaties in het primair –
en voortgezet onderwijs.
Uit de recent gepubliceerde PIRLS1
en TIMSS2
onderzoeken blijkt dat basisschoolleerlingen
bovengemiddeld scoren op het gebied van lezen, rekenen en natuuronderwijs. In
vergelijking met andere landen heeft Nederland echter weinig excellent presterende
leerlingen. Met andere woorden, het Nederlandse basisonderwijs lijkt goed in staat te zijn
om de zwakker presterende leerlingen naar het gemiddelde te halen, maar lijkt moeite te
hebben om de scores van de sterk presterende leerlingen omhoog te krijgen 3
. Een
vergelijkbaar beeld ziet men in het voortgezet onderwijs. Uit het PISAonderzoek in 2009
blijkt dat Nederland weliswaar ruim boven het OESOgemiddelde scoort qua leerprestaties
van 15jarigen, maar in absolute zin terrein aan het verliezen is 4
. Vooral de beste
leerlingen in Nederland blijven kwalitatief achter bij hun buitenlandse leeftijdsgenoten. Hun
prestaties zijn gemiddeld lager dan de prestaties van de beste leerlingen uit het
buitenland. Het Nederlandse onderwijs kan dus vooral meer halen uit de cognitief meest
begaafde leerlingen.
Het kabinet heeft in 2011 drie actieplannen gelanceerd om de kwaliteit van het onderwijs
te verbeteren5
. Het thema ‘excellentie’ speelt hierin een belangrijke rol. Het doel van het
ministerie van OCW is het verbeteren van de leerprestaties van de in potentie 20% beste
leerlingen. In deze actieplannen staat onder andere dat er behoefte is aan meer inzicht in
de effectiviteit van bestaande aanpakken en arrangementen voor excellentie en aan het
bereiken van een ambitieuze leercultuur. Over de ambities en maatregelen uit de
1
Progress in International Reading Literacy Study 2011
2
Trends in International Mathematics and Science Study 2011
3
Platform Bèta Techniek (2012). Excellentie Drieluik – de doorstroom van excellente leerlingen door
het Primair Onderwijs. Utrecht: Dialogic, in opdracht van Platform Bèta Techniek.
4
OECD PISA (2010). Resultaten PISA2009 in vogelvlucht – praktische kennis en vaardigheden van
15jarigen. Arnhem: CITO
5
In het voorjaar van 2011 heeft het Ministerie van OCW het Actieplan Basis voor Presteren (po), Beter
Presteren (vo) en het Actieplan Leraar 2020 (hierna: de Actieplannen) gepresenteerd.
9

actieplannen zijn afspraken gemaakt met de sector(raden). Deze zijn voor het voortgezet
onderwijs beschreven in het Bestuursakkoord OCW/VORaad 20122015.
Om basisscholen en middelbare scholen (in overleg met hun bestuur) te ondersteunen in
het bereiken van deze doelstellingen is het programma School aan Zet (SaZ) ingericht voor
de periode 20122015. SaZ is een programma dat wordt uitgevoerd in opdracht van het
ministerie van OCW. Het doel van SaZ is om scholen te activeren en te helpen bij het (nog
verder) verbeteren van de kwaliteit van het Nederlandse onderwijs. SaZ helpt vanuit de
eigen ambities van de scholen doelstellingen en verbeterpunten te formuleren op een
aantal thema’s. SaZ kent twee basisthema's: opbrengstgericht werken en HRM/lerende
organisatie. Daarnaast is er een viertal keuzethema’s, waar ‘excellentie en hoogbegaafd
heid’ er een van is6
.
1.2 Leerprestaties
Om de leerprestaties van leerlingen te verhogen, is het van belang om te weten welke
factoren de leerprestaties beïnvloeden. Herleiden of verklaren waarom (prestatie)gedrag
vertoond wordt of juist niet is echter complex (zie ook het literatuuronderzoek in bijlage I
van het eerder gepubliceerde onderzoek naar de doorstroom van excellente leerlingen in
het po)7
. Zo blijkt uit eerder onderzoek dat IQ geen heel krachtige voorspeller is van
excellentie: potentie (een hoog IQ) wordt niet altijd omgezet in prestatie8
. Afhankelijk van
leerjaar en vergelijkingsmaat presteert 10% tot 18% van de leerlingen minder dan zij zou
kunnen. Onder kinderen met een hoog IQ zijn deze percentages nog veel hoger9
.
Dat potentie niet altijd omgezet wordt in prestatie blijkt ook uit recent onderzoek van
GION 10
. Uit dit onderzoek blijkt dat leerlingen met een hoge Citoeindtoetsscore (in
potentie excellente leerlingen) lang niet altijd succesvol zijn in het voortgezet onderwijs:
van de kinderen die op basis van de Citotoets tot de beste 5% behoorden, haalt een op de
vier het vwo niet in de zes jaar die ervoor staan. Er blijken andere factoren mee te spelen
die het studiesucces bepalen, zoals het type klas en persoonlijkheidskenmerken van de
leerling.
Ook uit het door ons eerder gepubliceerde onderzoek naar excellentie in het primair
onderwijs11
blijkt dat IQ maar beperkt van invloed is op leerprestaties in het onderwijs;
een bepaald niveau van IQ is randvoorwaardelijk, maar niet voldoende om tot excellente
prestaties te komen. Uit het onderzoek blijkt dat ook persoonlijkheidsfactoren en
omgevingsfactoren een rol te spelen. Met name werkhouding is een belangrijke prestatie
indicator. Het is dus van belang om ook nietcognitieve aspecten van leerlingen
(vroegtijdig) in kaart te brengen om deze leerlingen zo goed mogelijk te kunnen
begeleiden in hun schoolloopbaan en hun potentie optimaal te benutten. In dit onderzoek
wordt daarom gekeken naar verschillende factoren die mogelijk van invloed zijn op
excellentie.
6
http://schoolaanzet.nl/home
7
het Primair Onderwijs. Utrecht: Dialogic, in opdracht van Platform Bèta Techniek
8
Guldemond et al. (2003). Hoogbegaafden in het voortgezet onderwijs. Groningen: GION.
9
Onderwijsraad (2007). Presteren naar vermogen. Den Haag.
10
Kuyper, H., Werf, van der, G. (2012). Excellente leerlingen in het voortgezet onderwijs.
Schoolloopbanen, risicofactoren en keuzen. Groningen: GION
11
het Primair Onderwijs. Utrecht: Dialogic, in opdracht van Platform Bèta Techniek
10

1.3 Leeswijzer
Hoofdstuk 2 licht de definitie van excellentie toe, zoals die in dit onderzoek gehandhaafd
wordt. Ook de onderzoeksvragen worden in dit hoofdstuk gepresenteerd. Hoofdstuk 3
beschrijft de gebruikte onderzoeksmethode in meer detail. Hierbij wordt besproken welke
data gebruikt is en hoe deze data geanalyseerd is. Vervolgens worden de belangrijkste
resultaten van de kwantitatieve analyse gepresenteerd in hoofdstuk 4. Tot slot worden in
hoofdstuk 5 een aantal conclusies getrokken en worden in hoofdstuk 6 enkele relevante
discussiepunten besproken.
11

2 Excellentie in het voortgezet onder-
wijs
Dit onderzoek brengt door middel van dataanalyse in kaart welke factoren een rol spelen
bij excellentie in het voortgezet onderwijs. Daarbij is het van belang om eerst te definiëren
wat wij verstaan onder excellentie. Daarom lichten we in dit hoofdstuk eerst kort toe welke
definitie wij hanteren. Vervolgens presenteren we de onderzoeksvragen die centraal staan
in dit onderzoek.
2.1 Definitie excellentie
Excellent zijn betekent voortreffelijk zijn: iemand steekt qua prestaties boven anderen uit.
Hierbij kunnen prestaties breed opgevat worden: een leerling kan excelleren in
verschillende gebieden. In dit onderzoek beperken wij excellentie echter tot cognitieve
prestaties. Excellentie in dit onderzoek wordt gemeten aan de hand van de score van de
leerlingen op de kernvakken. Door middel van dataanalyse zoomen we in op de resultaten
van de vwoleerlingen voor de vakken Nederlands, Engels en wiskunde12
.
Daarbij zal er onderscheid gemaakt worden tussen de top 20% en de top 5% best
presterende leerlingen. Wij richten ons op de 20% best presterende vwo’ers. Deze groep
wordt in deze rapportage de excellente voorlopers genoemd. Wij onderscheiden hierbinnen
ook de top 5% beste leerlingen. Deze leerlingen vallen in dit onderzoek onder de excellente
kopgroep. De vergelijkingsgroep bestaat uit de overige leerlingen (de leerlingen die niet tot
de 20% best presterende leerlingen behoren).
In de actieplannen wordt gesproken over in potentie excellente leerlingen. Het gaat hierbij
om leerlingen die over de capaciteiten beschikken om tot excellente prestaties in het
onderwijs te kunnen komen. Deze doelgroep is lastig hanteerbaar in onderzoek. Ten eerste
kan men discussiëren over de meetbaarheid van het begrip ‘in potentie’: wanneer heeft
een leerling potentie? Daarnaast wordt excellentie in het onderwijs veelal niet gemeten in
potentie maar in prestatie. In dit onderzoek richten we ons daarom op de best presterende
leerlingen. De gedachte is dat leerlingen die in de onderbouw excellent presteren potentie
hebben om ook excellent te presteren in de bovenbouw (op deze manier geven de
prestaties een indicatie van de potentie).
2.2 Doelstelling & Onderzoeksvragen
In dit onderzoek zal door middel van dataanalyse gekeken worden welke achtergrond
kenmerken de excellente leerlingen (top 20% leerlingen met de hoogste scores op de
kernvakken) in het voortgezet onderwijs hebben en zal ook geanalyseerd worden hoe deze
excellente leerlingen door het voortgezet onderwijs stromen. De hoofdvraag van het
onderzoek luidt daarom als volgt:
Wat zijn de kenmerken van de groep excellente leerlingen in het voortgezet onderwijs en
hoe verloopt hun schoolloopbaan?
12
Er is gekozen om enkel te kijken naar de prestaties op de kernvakken, omdat deze cijfers zowel in
de onder als bovenbouw beschikbaar zijn en bovendien beschikbaar zijn voor alle vwoleerlingen.
13

Om de hoofdvraag te beantwoorden, richten wij ons op de volgende deelvragen:
1. Wie zijn per meetmoment de 5% (excellente kopgroep) en 20% (excellente
voorlopers) best presterende leerlingen op de kernvakken?
2. Welke kenmerken hangen per meetmoment samen met de prestaties van deze
groepen excellente leerlingen?
3. Welke leerlingen zijn ten opzichte van het vorige meetmoment in en uitgestroomd
in/uit de groep excellente voorlopers (20% best presterende leerlingen op de kern
vakken) en welke kenmerken hebben zij?
Aangezien het onwaarschijnlijk is dat deze analyse resulteert in één type excellente
leerling, is getracht om verschillende typen excellente leerlingen te onderscheiden. Hierbij
zijn deze leerlingen geclusterd op basis van overeenkomstige kenmerken.
14

3 Analysemethode

In dit hoofdstuk beschrijven we eerst kort de dataset die is gebruikt voor dit onderzoek en
vervolgens beschrijven we de gebruikte onderzoeksmethoden.
3.1 Beschrijving dataset
Dit onderzoek is uitgevoerd op basis van data uit het Voortgezet Onderwijs Cohort
Leerlingen (VOCL) 1999 van het CBS. In dit bestand zijn leerlingen die in het schooljaar
1999/2000 in de brugklas van het voortgezet onderwijs zaten door de jaren heen gevolgd.
Deze leerlingen vormen een representatieve steekproef van de instroomlichting 1999/2000
(10%steekproef). Het steekproefkader bestaat uit alle scholen voor voortgezet onderwijs
in Nederland in 1999.
Uit het totaal van 1144 middelbare schoolvestigingen in het CFIbestand is door het CBS
een steekproef getrokken van 246 vestigingen. Na benadering van deze steekproef en een
aantal vervolgactiviteiten bleken 126 vestigingen (of locaties) tot deelname bereid. Op de
betreffende vestigingen zaten volgens de opgave van de scholen 19.391 leerlingen in de
eerste klas, waarvan 9693 jongens en 9698 meisjes.
VOCL’99 is het eerste VOCL cohort dat gebruik probeert te maken van de resultaten van de
CITO eindtoets. De scores zijn via de vestigingen verkregen. Aanvullend is er door de
leerjaren heen informatie verzameld over de leerlingen (begaafdheidsfactoren, niet
cognitieve persoonlijkheidskenmerken, schoolfactoren en gezinsfactoren). Deze informatie
is verzameld door middel van vragenlijsten die de leerlingen zelf hebben ingevuld en
vragenlijsten die door één van de ouders of verzorgers is ingevuld.
Door de jaren heen is het mogelijk dat een leerling van een school buiten het cohortonder
zoek op een school terecht komt die wel meedoet aan het cohortonderzoek. Wij hebben de
analyse echter beperkt tot leerlingen die vanaf jaar 1 in de dataset voorkomen, zodat het
mogelijk is om de variabelen door de tijd te meten en te vergelijken.
3.1.1 Operationalisering excellentie
In dit onderzoek wordt gekeken naar cognitieve excellentie. Er is voor gekozen om
excellentie te operationaliseren aan de hand van de score op de kernvakken (gemiddelde
cijfer op de vakken Nederlands, Engels en wiskunde). Hierbij kijken we enkel naar de
scores van leerlingen op het vwo.
Van de in totaal 19.391 leerlingen die zich in het bestand bevinden, analyseren we enkel
de gegevens van leerlingen die minimaal één jaar op het vwo zitten. Het kan namelijk wel
zo zijn dat iemand op de havo begint en later opklimt naar het vwo. Zodra deze persoon
zich op het vwo bevindt, wordt hij of zij meegenomen in de analyse.
Deze leerlingen hebben we vervolgens ingedeeld in drie groepen: de 5% best presterende
vwoleerlingen op de kernvakken (de excellentie kopgroep), de 20% best presterende vwo
leerlingen op de kernvakken (de excellente voorlopers) en de overige vwoleerlingen
(leerlingen die niet tot de 20% best presterende leerlingen behoren). Deze drie groepen
hebben we aan de hand van geselecteerde variabelen in kaart gebracht. Waar mogelijk
hebben we deze variabelen door de jaren heen geanalyseerd (zie paragraaf 3.1.2 voor een
beschrijving van de geselecteerde variabelen en Bijlage I voor de operationalisatie van
deze variabelen).
15

3.1.2 Beschikbare variabelen
Bij de selectie van variabelen hebben we ons laten leiden door het multifactorenmodel van
Heller13
(zie onderstaande figuur) dat veelvuldig wordt geciteerd in de literatuur. Dit model
gaat er van uit dat excellente leerprestaties beïnvloed worden door een dynamische mix
van factoren.
Nietcognitieve
persoonlijkheids
kernmerken
Begaafdheids
factoren
Geleverde
prestaties
Omgevings
factoren
Figuur 1. Multifactorenmodel van Heller
In dit onderzoek hebben we verschillende begaafdheidsfactoren opgenomen in de analyse,
namelijk: IQ, citoscore en schooladvies. Hierbij moet opgemerkt worden dat er, zoals te
verwachten, sprake is van een hoge correlatie tussen citoscore en schooladvies (0.80).
Verder hebben we diverse nietcognitieve persoonlijkheidsfactoren geselecteerd die naar
ons idee een mogelijke voorspeller zouden kunnen zijn van excellentie, namelijk: leeftijd,
geslacht, leerstrategie van de leerling, motivatie en het aantal vrienden (dit laatste als
indicatie van de populariteit van de leerling). Ook is gekeken naar de tijdsbesteding van
leerlingen (o.a. het aantal uren dat besteed wordt aan huiswerk per week) en de
profielkeuze van de leerling. Deze variabelen zijn allemaal uitgevraagd door middel van
vragenlijsten onder de leerlingen. Het gaat dus om een zelfbeoordeling van de leerlingen.
Tot slot is er voor de omgevingsfactoren een splitsing gemaakt tussen de schoolomgeving
van de leerling en de gezinsomgeving. Voor de omgevingsfactoren met betrekking tot de
school is gekeken naar schoolbeleving en tevredenheid met het onderwijs. Ook dit zijn
zelfbeoordelingen van leerlingen. Aanvullend zijn ook een aantal variabelen betreffende de
gezinssituatie in kaart gebracht, namelijk: betrokkenheid ouders bij het huiswerk,
communicatie tussen de leerling en de ouders, de opvoedingsstijl en het nettojaarinkomen
van het gezin. Hierbij is gebruik gemaakt van zowel de vragenlijst onder leerlingen als de
vragenlijst onder ouders.
Zie bijlage II voor een overzicht van alle variabelen die zijn meegenomen in dit onderzoek
en de operationalisatie van deze variabelen.
13
Heller, K.A. (1992). Giftedness research and education of the gifted and talented in Germany. In:
F.J. Mönks & A.H. Passow (red.), International Handbook of Research and Development of Giftedness
and Talent (pp. 4967). Oxford: Pergamon.
16

3.2 Onderzoeksmethode – kwantitatieve analyse
Beschrijvende statistiek – excellente leerlingen en overige leerlingen
Om de deelvragen te beantwoorden zijn verschillende onderzoeksmethoden gebruikt. Voor
de beantwoording van de eerste en tweede vraag – wie zijn de excellente leerlingen en
welke kenmerken hebben zij? – zijn de top 5% best presterende leerlingen, de top 20 best
presterende leerlingen en de overige leerlingen vergeleken met elkaar. Hierbij zijn
verschillende karakteristieken bekeken en vergeleken door de jaren heen. De bevindingen
zijn hierbij opgedeeld naar begaafdheidsfactoren, nietcognitieve persoonlijkheidskenmer
ken en omgevingsfactoren.
Clusteranalyse
Als toevoeging op deze eerste analyses, is er getracht de excellent presterende leerlingen
(de top 5% en top 20% best presterende leerlingen) in te delen in verschillende
categorieën. Hiertoe is op de groep een clusteranalyse uitgevoerd. Hierbij is ten eerste het
aantal clusters bepaald door middel van de ‘elbow rule’14
. Vervolgens zijn de leerlingen
opgedeeld in deze clusters.15
Uiteindelijk zijn er op deze manier drie typen leerlingen
gedestilleerd.
Beschrijvende statistiek – opstromers en afstromers
De beantwoording van de derde onderzoeksvraag – welke leerlingen zijn ten opzichte van
het vorige meetmoment in en uitgestroomd in/uit de groep beste 20% presterende
leerlingen en welke kenmerken hebben zij? – is op twee manieren gedaan. Ten eerste zijn
de groepen ‘opstromers’ en ‘afstromers’ vergeleken. Een opstromer is hierbij gedefinieerd
als iemand die in klas 1 niet tot de top 20% best presterende leerlingen behoort, maar wel
in klas 5. Een afstromer is gedefinieerd als iemand die in klas 1 wel bij de top 20% best
presterende leerlingen hoort, maar niet in klas 5.
Regressieanalyse
Ten tweede is er een regressieanalyse uitgevoerd om de belangrijkste factoren voor
opstroom en afstroom te identificeren. Dit gaat qua analyse een stap verder dan de
vergelijkingen tussen de groepen opstromers en afstromers, omdat bij de regressieanalyse
enkel de variabelen overblijven die daadwerkelijk een significant effect hebben op de
excellentieverandering. Als te verklaren variabele is daarbij de relatieve excellentiescore
genomen (ofwel de groei in excellentie; ongeacht of men tot de top 5% of top 20% best
presterende leerlingen of overige leerlingen behoort). In hoofdstuk 4 benoemen we de
factoren die significant van invloed zijn op excellentieverandering.
14
Behalve het daadwerkelijke clusteren van data, is het ook een uitdaging om het optimale aantal
clusters in een dataset te bepalen. In dit onderzoek is hiervoor de geijkte ‘elleboogregel’ gebruikt.
Hierbij wordt er door middel van zogenoemde ‘hiërarchische clustering’ een groot aantal clusters
gecreëerd. Het optimale aantal clusters wordt vervolgens bepaald aan de hand van het verschil in
verklaarde variantie tussen de clusters: waar dit verschil niet meer toeneemt ligt de ‘elleboog’ (te
zien bij het visualiseren van de varianties). Voor meer informatie, zie bijv. Mooi, E. & Sarstedt, M.
(2011). Chapter 9 Cluster Analysis, in A Concise Guide to Market Research. Berlin: SpringVerlag.
15
De uiteindelijk gebruikte clusteringsmethode is ‘kmeans clustering’. Zie voor meer informatie bijv.
Andrews, R.L. (2011). Cluster Analysis, te vinden op http://tinyurl.com/983hv89.
17

4 Resultaten

In dit hoofdstuk worden de resultaten van dit onderzoek gepresenteerd. Ten eerste wordt
gekeken naar de top 5% en top 20% best presterende leerlingen, door hun scores per
variabele te vergelijken met de overige leerlingen (zie paragraaf 4.1.1). Daarnaast is
gezocht naar diverse clusters binnen de top 20% best presterende leerlingen (zie paragraaf
4.1.2). In paragraaf 4.2 is gezocht naar een verklaring voor de veranderingen in
excellentie in het voortgezet onderwijs
4.1 Wie zijn de 20% best presterende leerlingen?
Om antwoord te geven op de vraag wie de 20% best presterende leerlingen zijn en welke
kenmerken deze excellente leerlingen hebben, hebben we op basis van de gemiddelde
cijfers op de kernvakken drie groepen onderscheiden: de 5% best presterende leerlingen
(de excellente kopgroep), de 20% best presterende leerlingen (de excellente voorlopers)
en de overige leerlingen. Deze drie groepen leerlingen hebben we vervolgens systematisch
vergeleken aan de hand van een aantal kenmerken. Hierbij moet opgemerkt worden dat de
groepen ieder jaar opnieuw bepaald worden en dat de groepen dus niet ieder jaar uit
dezelfde leerlingen bestaan. Met andere woorden: het is mogelijk dat een leerling in klas 1
wel tot de excellent presterende leerlingen behoort en in klas 3 of 5 niet meer of
andersom.
4.1.1 Vergelijkingen van excellente en overige leerlingen per variabele
Hieronder geven we een overzicht per type variabelen: begaafdheidsfactoren, niet
cognitieve persoonlijkheidskenmerken en omgevingsfactoren. Waar mogelijk wordt een
vergelijking door de tijd weergegeven om mogelijke trends te identificeren. Alle figuren zijn
“eigen berekeningen van Dialogic op basis van bij het CBS beschikbaar gestelde
microdatabestanden betreffende Voortgezet Onderwijs Cohort Leerlingen (VOCL) 1999,
welke afkomstig zijn van het GION die deze microdatabestanden heeft geleverd aan het
CBS in het kader van een samenwerkingsverband”.
Begaafdheidsfactoren
Eerst hebben we gekeken naar een aantal begaafdheidsfactoren, in de veronderstelling dat
de excellent presterende leerlingen hoger scoren op deze begaafdheidsfactoren. In
onderstaande figuur is het IQ van de verschillende groepen weergegeven.
IQscore
130
125
top 5%

120

top 20%

115
overig
110
Figuur 2. IQscore van de verschillende groepen leerlingen door de jaren heen
klas 1 klas 3 klas 5
19

Uit bovenstaande figuur blijkt dat de zowel de 5% best presterende leerlingen (de
excellente kopgroep) als de 20% best presterende leerlingen (de excellente voorlopers)
gemiddeld significant hoger scoren op IQ dan de overige leerlingen. Verder is zichtbaar dat
in de groep van de top 5% best presterende leerlingen een lichte stijging is te zien in het
gemiddelde IQ. Gedurende de jaren verandert de samenstelling van deze groep blijkbaar
zo dat het gemiddelde IQ hoger komt te liggen: leerlingen met een lager IQ stromen uit
deze groep en leerlingen met een hoog IQ voegen zich later bij deze excellent presterende
groep.
Ook is gekeken naar de scores van de leerlingen op de citoeindtoets in groep 8 van de
basisschool. De verwachting dat de top 5% best presterende leerlingen de hoogste cito
scores zouden hebben, blijkt niet te kloppen (zie Figuur 3). In het algemeen kan gesteld
worden dat de excellent presterende leerlingen (zowel de top 5% als de top 20%)
significant hoger scoren op de citoeindtoets dan de overige leerlingen. Opvallend is dat de
top 20% best presterende leerlingen gemiddeld iets hoger scoort op de citoeindtoets dan
de top 5% best presterende leerlingen.
Citoscore
548
547,5
547
546,5
546
545,5
top 5% top 20% overig
Figuur 3. Citoeindtoetsscore van de verschillende groepen leerlingen in klas 1
Een variabele die sterk samenhangt met de score op de citoeindtoets is het schooladvies
dat de leerlingen in groep 8 hebben gekregen. Figuur 4 laat zien of de verschillende
groepen leerlingen een vwoadvies kregen of een ander advies.
advies klas 1 advies klas 3 advies klas 5
100%
90%
80%
70%
60% schooladvies
50% vwo
40% schooladvies
30%
anders
20%
10%
0%
top 5% top 20% overig top 5% top 20% overig top 5% top 20% overig
Figuur 4. Schooladvies van de verschillende groepen leerlingen door de jaren heen
Ten eerste blijkt dat een grote meerderheid van de leerlingen op het vwo ook daadwerke
lijk een vwoadvies krijgt aan het einde van de basisschool. Opvallend is dat juist onder de
5% best presterende leerlingen in klas 1 van de middelbare school in verhouding veel
leerlingen zitten met een lager advies. In klas 3 nemen in alle groepen leerlingen het
20

aantal leerlingen met een ander advies toe. Dit zijn zeer waarschijnlijk leerlingen die vanuit
de havo opstromen naar het vwo. Het lijkt erop dat zij eenmaal op het vwo niet behoren
tot de excellente kopgroep of de excellente voorlopers, maar de overige groep leerlingen.
In klas 5 neemt het aandeel leerlingen met een ander advies weer af. Het lijkt erop dat een
aantal leerlingen met een lager advies uitstroomt naar bijvoorbeeld de havo.
Nietcognitieve persoonlijkheidskenmerken
Naast de begaafdheidskenmerken hebben we ook gekeken naar nietcognitieve
persoonlijkheidskenmerken om te kijken of er duidelijke verschillen zijn waar te nemen
tussen de verschillende groepen leerlingen.
Ten eerste hebben we de gemiddelde leeftijd (de leeftijd op 1 januari 2000) van de
verschillende groepen leerlingen vergeleken (zie Figuur 5). Deze verschillen zijn tot klas 3
niet significant. Vanaf klas 3 doet zich een opvallende breuk voor: de gemiddelde leeftijd
van de excellent presterende leerlingen ligt vanaf klas 3 beduidend lager dan de overige
leerlingen. Dit lijkt vooral te komen door zittenblijvers, die de gemiddelde leeftijd binnen
de overige groep overige leerlingen omhoog haalt.
Leeftijd
12
12,1
12,2
12,3
12,4
12,5
12,6
12,7
12,8
12,9
13
top 5%
top 20%
overig
Figuur 5. Gemiddelde leeftijd van de verschillende groepen leerlingen door de jaren heen
Vervolgens hebben we gekeken naar de verdeling jongensmeisjes binnen de verschillende
groepen leerlingen (zie Figuur 6). In alle jaren bestaat de top 5% best presterende
leerlingen op de kernvakken uit iets meer meisjes dan jongens. In klas 1 bestaat de groep
20% best presterende leerlingen (de excellente voorlopers) uit iets meer jongens dan
meisjes, maar in klas 3 en klas 5 bestaat deze excellente groep verhoudingsgewijs ook uit
iets meer meisjes.
Klas 1 Klas 3 Klas 5
0%
10%
20%
30%
40%
50%
60%
70%
80%
90%
100%
meisje
jongen
top 5% top 20% overig top 5% top 20% overig top 5% top 20% overig
Figuur 6. Sekse verdeling binnen de verschillende groepen leerlingen door de jaren heen
21

2
Naast deze ‘harde persoonlijkheidskenmerken’ is ook gekeken naar het gedrag van de
leerlingen om te kijken of zich hierin verschillen voordoen. Ten eerste hebben we gekeken
naar de manier van leren. We onderscheiden hierbij drie leerstrategieën: de meerwerkstra
tegie, de integratieve strategie en de concrete leerstrategie. Leerlingen hebben zelf
aangegeven hoe vaak ze een dergelijke strategie gebruiken (zie Figuur 7).
2,4
2,35
2,3
2,25
2,2
2,15
2,1
2,05
Meerwerk strategie
top 5%
top 20%
overig
1,95
1,9
1,85
Concrete leerstrategie
Integratieve leerstrategie
2,35
2,4
2,45
2,5
2,55
2,6
2,65
2,7
2,75
2,8
2,85
3,2
3,25
3,3
3,35
3,4
3,45
3,5
3,55
3,6
3,65
3,7
Figuur 7. Gebruik leerstrategie van de verschillende groepen leerlingen door de jaren heen (op een
schaal van 1 [bijna nooit] – 5 [bijna altijd])
22

Indien een leerling een meerwerkstrategie hanteert dan doet hij of zij meer dan strikt
noodzakelijk is: deze leerlingen bekijken naast de verplichte lesstof ook andere boeken die
betrekking hebben op het onderwerp, ze proberen de stof in het boek en datgene wat de
docent zegt kritisch te benaderen en proberen zelf ook nieuwe voorbeelden en problemen
te bedenken die te maken hebben met de stof. Deze manier van leren wordt het minst
toegepast van alle strategieën, maar vanaf klas 5 significant vaker door de top 5% best
presterende leerlingen.
Iemand met een concrete leerstrategie maakt veel aantekeningen om de lesstof te
herinneren, herhaalt veel om dingen te onthouden en maakt samenvattingen van
hoofdstukken als hulpmiddel bij het leren. De huidige inrichting van het onderwijs is het
meest gericht op deze strategie. Deze strategie wordt dan ook vaker toegepast door
leerlingen dan de meerwerkstrategie. Opvallend is echter dat deze strategie bij de top 5%
en top 20% best presterende leerlingen in verhouding tot de overige leerlingen significant
minder populair is.
Iemand met een voorkeur voor een integratieve strategie probeert de lesstof zo goed
mogelijk te structureren en probeert verbanden te leggen tijdens het doornemen van de
lesstof. Deze laatste strategie blijkt onder alle leerlingen het meest gebruikt te worden
(t.o.v. de overige strategieën), maar over het algemeen vaker door de top 5% en top 20%
best presterende leerlingen dan de overige leerlingen. Vanaf klas 3 treedt een significant
verschil op.
Ook motivatie wordt vaak genoemd als een belangrijke factor die van invloed is op de
leerprestaties van leerlingen. Daarom hebben we de prestatiemotivatie (hoe graag wil een
leerling goed presteren) van de verschillende groepen vergeleken (zie Figuur 8).
Prestatiemotivatie
2,95
2,9
2,85
2,8
2,75
top 5%
2,7
top 20%
2,65
overig
2,6
2,55
2,5
2,45
Figuur 8. Prestatiemotivatie van de verschillende groepen leerlingen door de jaren heen (op een schaal
van 1 (laag) tot 4 (hoog).
Opvallend is dat in klas 1 de overige leerlingen significant meer gemotiveerd zijn dan de
excellente kopgroep (5% best presterende leerlingen) en de excellente voorlopers (20%
best presterende leerlingen). In klas 3 treedt er een duidelijke verschuiving op en zijn de
top 5% excellent presterende leerlingen meer gemotiveerd om goed te presteren dan top
20% best presterende leerlingen en de overige leerlingen. Vanaf klas 3 neemt de motivatie
onder alle leerlingen ook weer toe (na een eerdere daling). Wellicht omdat de leerlingen
vanaf dan ook een profiel naar keuze volgen en daardoor meer gemotiveerd zijn om goed
23

te presteren. In klas 5 zijn de top 5% en top 20% best presterende leerlingen significant
meer gemotiveerd dan de overige leerlingen16
.
Vervolgens is gekeken naar het gemiddeld aantal vrienden dat de verschillende groepen
leerlingen hebben in klas 1. In Figuur 9 is het resultaat hiervan te zien.
aantal vrienden
14
12
10
8
6
4
2
0
Figuur 9. Aantal vrienden per verschillende groepen leerlingen in klas 1
Over het algemeen lijkt het erop dat de excellent presterende leerlingen iets minder
vrienden hebben dan de overige leerlingen. Waar de overige groep leerlingen gemiddeld
twaalf/dertien vrienden hebben, zitten de top 5% en top 20% best presterende leerlingen
daar iets onder. De verschillen zijn echter niet significant.
Ook is gekeken naar de vrijetijdsbesteding van de verschillende groepen leerlingen in klas
1 (zie Figuur 10). Hierbij valt op dat het meeste tijd wordt besteed aan televisietijd.
Huishoudtijd en huiswerktijd scoren hierbij het laagst. Over het algemeen zijn er niet al te
grote verschillen tussen de tijdsbesteding van de top 5% en top 20% best presterende
leerlingen ten opzichte van de overige leerlingen. Vooral bij de tijd besteed met vrienden
valt echter een groot verschil op: de top 5% en de top 20% best presterende leerlingen
besteden ongeveer twee keer zoveel tijd aan vrienden als de overige groep leerlingen. Ten
tijde van het vijfde jaar is echter de tijdsbesteding aan vrienden afgenomen, zodat ze
daarop lager scoren dan de overige leerlingen. De overige leerlingen kijken meer televisie.
16
Hierbij moet opgemerkt worden dat ook in deze figuur ieder jaar opnieuw de groepen vastgesteld
worden. Het gaat dus niet noodzakelijkerwijs om dezelfde leerlingen door de jaren heen. De figuur
geeft daarom enkel inzicht in de gemiddelde groepsscores.
24

18
16
14
12
10
8
6
4
2
0
top 5
top 20
overig
Figuur 10. Tijdsbesteding (aantal uren per week) van de verschillende groepen leerlingen in klas 1
In klas 5 is ook gevraagd naar het aantal uur dat de leerling gemiddeld kwijt is per week
aan een bijbaantje. De top 5% best presterende leerlingen besteedt gemiddeld 4 uur per
week aan een bijbaantje. Voor de top 20% best presterende leerlingen is dit 4,5 uur en
voor de overige leerlingen 5,25 uur.
Tot slot is gekeken naar de (verwachte) profielkeuze van de verschillende groepen
leerlingen. In klas 1 en klas 3 is gevraagd welk profiel de leerlingen denken te kiezen. In
klas 1 blijken veel leerlingen echter nog geen idee te hebben welk profiel ze willen kiezen.
In onderstaande figuur is daarom enkel de verwachte keus van leerlingen in klas 3
weergegeven en het daadwerkelijke profiel dat de leerlingen uiteindelijk volgen in klas 5.
Uit onderstaande figuur valt op te maken dat de excellente kopgroep (5% best presterende
leerlingen) en de excellente voorlopers (20% best presterende leerlingen) in klas 3 met
name denken aan een Nprofiel: vaak Natuur & Gezondheid, maar ook Natuur & Techniek.
Uiteindelijk blijkt in klas 5 dat er toch nog vrij veel excellente leerlingen kiezen voor een M
profiel. De natuurprofielen worden echter toch het vaakst gekozen door de 5% best
presterende leerlingen. Zowel de 5% als de 20% best presterende leerlingen kiezen
daarnaast relatief vaak voor een combinatie van twee profielen17
.
17
De hier gepresenteerde percentages wijken iets af van de bevindingen uit het onderzoek naar het
profiel van de 20% best presterende vwoleerlingen (Platform Bèta Techniek (2012). Top 20% vwo
leerlingen. Utrecht: Dialogic, in opdracht van Platform Bèta Techniek). In dat onderzoek blijkt dat
van de leerlingen in de landelijke top 20% bijna 65% een Nprofiel heeft (in de landelijke top 5%
zelfs 80%). Een mogelijke verklaring van de verschillen heeft betrekking op de definitie van
excellentie. In het genoemde onderzoek wordt gekeken naar het gemiddelde CEcijfer, terwijl in het
voorliggende onderzoek enkel naar de kernvakken gekeken wordt (Nederlands, wiskunde en Engels)
om de top 5% en top 20% best presterende leerlingen te definiëren. De samenstelling van de
groepen 5% en 20% best presterende leerlingen verschillen daardoor mogelijk van elkaar.
25

Voorgenomen profiel klas 3
0%
5%
10%
15%
20%
25%
30%
35%
40%
45%
50%
top 5%
top 20%
overig
C&M E&M N&G N&T
Gekozen profiel klas 5
C&M E&M N&G N&T E&M+C&M N&T+N&G C&M+N&G
Figuur 11. (voorgenomen) profielkeuze van de verschillende groepen leerlingen in klas 3 en 5
Omgevingsfactoren
Voor de verschillende groepen leerlingen zijn ook enkele omgevingsfactoren (schoolomge
ving en gezinsomgeving) in kaart gebracht. Zo is in klas 1 gevraagd naar de schoolbeleving
van de leerlingen (zie Figuur 12).
schoolbeleving
0%
5%
10%
15%
20%
25%
30%
35%
top 5%
top 20%
overig
3,85
3,8
3,75
3,7

3,65


Figuur 12. Schoolbeleving van de verschillende groepen leerlingen in klas 1 (op een schaal van 14)
Uit bovenstaande figuur blijkt dat met name de 5% best presterende leerlingen school als
meer prettig ervaren. De verschillen in schoolbeleving tussen de verschillende groepen
leerlingen zijn echter niet groot.
Vervolgens is in klas 5 gevraagd naar de mate waarin de leerlingen tevreden zijn over het
onderwijs dat ze het afgelopen jaar hebben gehad. Ook hier blijken de verschillen niet
groot, maar in het algemeen blijken de excellent presterende leerlingen (top 5% en top
26

20%) meer tevreden te zijn over het onderwijs dan de overige leerlingen. Opvallend is dat
de top 5% best presterende leerlingen wel iets minder tevreden zijn met het onderwijs dan
de 20% best presterende leerlingen. Een mogelijke verklaring is dat zij zich te weinig
uitgedaagd voelen en daarom kritischer zijn ten aanzien van het onderwijs dan de andere
leerlingen.
tevredenheid onderwijs

3,65

3,6

3,55

3,5

3,45

3,4

3,35

3,3

Figuur 13. Tevredenheid over het onderwijs van de verschillende groepen leerlingen in klas 5 (op een
schaal van 14)
Ook is gekeken naar de mate waarin ouders betrokken zijn bij het huiswerk van de
verschillende groepen leerlingen. Het blijkt dat voor alle leerlingen geldt dat de ouders
vrijwel nooit of slechts enkele keren per maand zich bemoeien met het huiswerk van hun
kinderen. Ouders van de 5% en 20% best presterende leerlingen doen dit in verhouding
significant minder vaak dan de ouders van de overige leerlingen (zie Figuur 14).
betrokkenheid ouders bij huiswerk
1,8

1,75

1,7

1,65

1,6

1,55

1,5

1,45

1,4

1,35

Figuur 14. Betrokkenheid ouders bij het huiswerk (op een schaal van 1 [bijna nooit] tot 4 [bijna
dagelijks]) voor de verschillende groepen leerlingen in klas 1
Ook is gekeken hoe vaak de ouders met het kind praten over school (zie Figuur 15). De
ouders van de excellent presterende leerlingen (top 5% en top 20%) blijken significant
minder vaak met hun kind over school te praten.
27

3
communicatie kindouders
2,7
2,68
2,66
2,64
2,62
2,6
2,58
2,56
2,54
2,52
Figuur 15. Communicatie tussen kind en ouders voor de verschillende groepen leerlingen (op een
schaal van 1 = bijna nooit en 4 = bijna elke dag) in klas 1
Al met al lijkt het erop dat de ouders van de 5% en 20% best presterende leerlingen hun
kind iets meer los laten als het gaat om school: ze zijn minder vaak betrokken bij het
huiswerk en praten minder vaak over school.
Dit lijkt overeen te komen met het beeld dat ontstaat als we kijken naar de opvoedingsstijl.
De ouders van de top 5% en top 20% best presterende leerlingen hanteren significant
vaker een laissezfaire opvoedingsstijl (ofwel een losse opvoedingsstijl met relatief weinig
regels en controle) en de ouders van de overige leerlingen hanteren vaker een meer
restrictieve opvoedingsstijl (ofwel een opvoedingsstijl die wordt gekenmerkt door controle,
strenge regels en weinig inbreng van de kinderen) (zie Figuur 16).
opvoedingsstijl

3,05

2,95
2,9
2,85
2,8
Figuur 16. Opvoedingsstijl van de ouders van de verschillende groepen leerlingen (op een schaal van
1=restrictief tot 4=laissez faire) in klas 1
4.1.2 Clustering van de excellente leerlingen
Naast de beschrijvingen van de top 5% en top 20% best presterende leerlingen en overige
leerlingen, hebben we geprobeerd om deze excellent presterende leerlingen te clusteren
aan de hand van overeenkomstige kenmerken. Op basis van de clusteranalyse kunnen we
drie groepen leerlingen onderscheiden binnen de top 5% best presterende leerlingen:
28

• Cluster 1: de cognitief zeer begaafde leerlingen, die zich relatief weinig inspannen
voor school;
• Cluster 2: de cognitief minder begaafde, maar hard werkende leerlingen;
• Cluster 3: leerlingen met een gemiddelde cognitieve begaafdheid en een gemiddel
de inspanning voor school.
Cluster 1 bestaat overwegend uit jongens (60%) met een hoog IQ (gemiddeld 135) en het
laagste gemiddelde aan huiswerktijd (3,2 uur per week). Deze groep haalde in groep 8 ook
de hoogste citoscore.
Cluster 2 bestaat overwegend uit meisjes (80%), met een relatief laag IQ (gemiddeld 109)
en het hoogste gemiddelde aan huiswerktijd (4,4 uur per week).
Cluster 3 scoort op alle fronten tussen cluster 1 en 2. Deze leerlingen hebben gemiddeld
een IQ van 121 en besteden 3,7 uur per week aan hun huiswerk.
Verder is gekeken naar de leerstrategie die de verschillende clusters in het algemeen
hanteren. Hierbij valt op dat de leerlingen in cluster 1 (jongens met een hoog IQ) het
meest de strategie van meerwerk en integratie hanteren, terwijl de leerlingen in cluster 2
(de hardwerkende meisjes) het hoogst scoren op de concrete leerstrategie.
4.2 Wat bepaalt verandering in de excellentiegroepen?
In deze paragraaf kijken we naar de mogelijke veranderingen die kunnen optreden in de
prestaties van leerlingen. Een leerling die in klas 1 excellent presteert (dus behoort tot de
top 5% of top 20% best presterende leerlingen), hoeft in klas 5 niet meer tot de excellent
presterende leerlingen te behoren. Wij typeren deze leerlingen als ‘afstromers’. Andersom
kan zich hetzelfde voordoen: een leerling presteert in klas 1 nog niet excellent (behoort
niet tot de top 5% of top 20% best presterende leerlingen) op de kernvakken, maar in klas
5 wel. Deze leerlingen typeren wij als ‘opstromers’. In paragraaf 4.2.1. vergelijken wij deze
twee groepen leerlingen met elkaar op de geselecteerde variabelen (in klas 1). Vervolgens
kijken we in paragraaf 4.2.2. naar de factoren die een significant effect hebben op groei in
excellentie.
4.2.1 Vergelijking opstromers met afstromers
In navolging van de beschrijving van de top 5% en top 20% excellent presterende
leerlingen, hebben we de opstromers en afstromers vergeleken aan de hand van
begaafdheidsfactoren, niet cognitieve persoonlijkheidskenmerken en omgevingsvariabelen.
Begaafdheidsfactoren
Ten eerste hebben we gekeken naar de IQscores en de scores op de citoeindtoets van de
leerlingen die opstromen gedurende hun schoolloopbaan en van de leerlingen die
afstromen gedurende hun schoolloopbaan.
In Figuur 17 zijn de IQscores weergeven van de opstromers en afstromers. Hieruit blijkt
dat de leerlingen die opstromen een iets hoger IQ hebben dan de afstromers. Dit wijst er
29

op dat leerlingen met een hoger IQ dus niet altijd al in klas 1 excellent presteren: een deel
van deze leerlingen gaat pas later in hun schoolloopbaan excellent presteren18
.
IQscore
140
135
130
125
120
115
110
105
100
opstromer afstromer
Figuur 17. IQscore van opstromers en afstromers
In Figuur 18 is de score van opstromers en afstromers op de citoeindtoets weergeven.
Opvallend is dat leerlingen die afstromen (in klas 1 waren zij nog excellent en in klas 5 niet
meer) een hogere citoeindtoetscore hebben dan de opstromers.
De Citoeindtoetsscore lijkt dus niet een erg goede voorspeller van excellente prestaties op
het voortgezet onderwijs te zijn. Dit sluit aan bij eerdere bevindingen uit het onderzoek
van GION (2012).19
Uit het onderzoek van GION blijkt weliswaar dat de Citoeindtoets
beter geschikt lijkt om excellente leerlingen te selecteren dan de entreetoets en de NIO
toets, maar waaruit ook blijkt dat de Citoeindtoetsscore op zichzelf staand geen heel
betrouwbare voorspeller is van het schoolloopbaansucces in het voortgezet onderwijs.
Andere variabelen, zoals klastype en ordelijkheid blijken in dit onderzoek van groter
belang.
18
In dit onderzoek is gekeken naar het verschil tussen klas 1 en klas 5. Het moment dat de leerlingen
echter tot de excellent presterende leerlingen gaan horen kan verschillen: dit kan in klas 2, 3, 4 of 5
zijn.
19
Kuyper, H.,Van der Werf, G. (2012). Excellente leerlingen in het voortgezet onderwijs.
Schoolloopbanen, risicofactoren en keuzen. Groningen: GION
30

12
score citoeindtoets
550
549
548
547
546
545
544
543
542
541
540
opstromer afstromer
Figuur 18. Score op de citoeindtoets van opstromers en afstromers
Nietcognitieve persoonlijkheidskenmerken
Ook hebben we de opstromers en afstromers vergeleken op een aantal nietcognitieve
persoonlijkheidskenmerken. Hierbij hebben we ten eerste gekeken naar het geslacht:
stromen er nu meer meisjes dan jongens af of op? De verschillen zijn klein, maar iets meer
meisjes dan jongens stromen af en iets meer jongens dan meisjes stromen op.
Daarnaast hebben we gekeken naar leeftijd en naar het aantal vrienden dat opstromers en
afstromers hebben (zie Figuur 19). Hieruit blijkt dat er geen groot verschil zit in de leeftijd
van opstromers en afstromers. Ook het aantal vrienden wijkt niet heel erg af: opstromers
hebben gemiddeld ongeveer 12 goede vrienden en afstromers gemiddeld 13 goede
vrienden.
12,8
12,6
12,4
12,2
opstromer
afstromer
11,8
11,6
11,4
11,2
leeftijd aantal vrienden
Figuur 19. Leeftijd en het aantal vrienden van opstromers en afstromers
Vervolgens is ook gekeken naar de leerstrategie van opstromers en afstromers en naar de
prestatiemotivatie van deze twee groepen. De scores zijn weergegeven in figuur 20.
31

4
3
3,5
1
1,5
2
2,5
opstromer
afstromer
0
0,5
meerwerk integratief concreet motivatie
Figuur 20. Nietcognitieve persoonlijkheidskenmerken van opstromers en afstromers
Uit deze figuur blijkt wederom dat leerlingen in het algemeen een voorkeur hebben voor
een integratieve leerstrategie (het structureren en combineren van de lesstof). Deze
manier van leren wordt iets vaker gebruikt door de afstromers, evenals de meerwerkstra
tegie. Opstromers gebruiken vaker dan afstromers een concrete strategie: het maken van
samenvattingen en aantekeningen en het herhalen van lesstof. Door deze manier van leren
structureel toe te passen zijn zij in staat om uiteindelijk in klas 5 tot de excellent
presterende leerlingen (top 20%) te behoren. Qua motivatie zijn er geen grote verschillen
zichtbaar tussen opstromers en afstromers.
Tot slot is nog gekeken naar de vrijetijdsbesteding van opstromers en afstromers (zie
Figuur 21).
18
16
14
12
6
8
10
opstromer
afstromer
4
2
0
lezen TV computer huishouden vrienden huiswerktijd
Figuur 21. Tijdsbesteding (aantal uren per week) van opstromers en afstromers in klas 1
32

Net als in de eerdere vergelijking tussen de top 5% en top 20% best presterende
leerlingen en de overige leerlingen, blijkt uit onderstaande grafiek dat leerlingen in klas 1
vooral veel tijd kwijt zijn aan het kijken van televisie en sociale activiteiten met vrienden.
Verder valt op dat opstromers vooral meer tijd besteden aan lezen en afstromers meer aan
het omgaan met vrienden en aan het kijken van televisie. De overige tijdsbestedingen
lopen niet erg ver uiteen.
Omgevingsfactoren
Tot slot hebben we gekeken naar een aantal omgevingsfactoren, zowel gezinsfactoren als
schoolfactoren. In onderstaande figuur zijn de gezinsfactoren van opstromers en
afstromers weergegeven.
7
6
5
4
opstromer
3
afstromer
2
1
0

betrokkenheid ouders communicatie kind opvoedingsstijl inkomen ouders

bij huiswerk ouders

Figuur 22. Gezinsfactoren van opstromers en afstromers in klas 1
De verschillen in betrokkenheid van de ouders bij het huiswerk en ook de mate waarin de
ouders met hun kind praten over school blijken minimaal te zijn. Ook de opvoedingsstijl
van ouders van opstromers en de ouders van afstromers verschilt niet veel. De ouders van
beide groepen hanteren meer een laissezfaire opvoedingsstijl. De sociaaleconomische
status – hier geïndiceerd door het inkomen – van de ouders van opstromers ligt gemiddeld
op een iets hoger niveau dan dat van de ouders van afstromers.
In onderstaande figuur is tot slot gekeken naar de schoolbeleving van opstromers en
afstromers. Ook hier zijn de verschillen, de opstromers scoren iets hoger op schoolbele
ving, minimaal.
33

4
schoolbeleving
3,5
3
2,5
2
1,5
1
0,5
0
opstromer afstromer
Figuur 23. Schoolbeleving van opstromers en afstromers in klas 1
4.2.2 Regressieanalyse om excellentieontwikkeling te voorspellen
Als uitbreiding op de voorgaande beschrijvende analyse van de opstromers en afstromers,
is er ook gekeken naar de voorspellers van excellentieontwikkeling. Hierbij is een
opstromer en een afstromer anders geoperationaliseerd dan in de voorgaande analyses: er
is gekeken naar het verschil in excellentiescore tussen klas 5 en klas 1, en dit is als de te
voorspellen variabele genomen (de afhankelijke variabele). Het gaat dus niet langer om
het in of uitstromen in de top 20% excellent presterende leerlingen, maar om de relatieve
groei in excellentie.
Als voorspellers voor groei in excellentie zijn voor het grootste deel variabelen uit klas 1
genomen. Daarnaast zijn enkele variabelen bekeken die het verschil tussen klas 5 en klas
1 aangeven. Hiermee kan gezegd worden of een groei op deze variabele een effect heeft.
Een voorbeeld hiervan is de variabele ‘groei in prestatiemotivatie’. Een positieve score op
deze variabele houdt in dat een leerling in klas 5 een hogere prestatiemotivatie heeft dan
in klas 1.
Vervolgens is er een regressieanalyse uitgevoerd met deze variabelen. In de volgende
figuur hebben we de resultaten (de significante voorspellers) weergegeven.
34

-

+

+
Groei in excellentie in VO
Leerstrategieën (positief effect)
Integratieve leerstrategie
Groei in integratieve leerstrategie
Gezinsfactoren
Betrokkenheid ouders bij huiswerk
Communicatie tussen kind en ouders
Niet cognitieve persoonlijkheidskenmerken
Groei in prestatiemotivatie
Leerstrategieën (negatief effect)
Groei in concrete leerstrategie
+
Figuur 24: Resultaat regressieanalyse op groei in excellentie
Ten eerste valt op dat geen van de cognitieve variabelen een significant effect heeft op
groei in excellentie. Van de nietcognitieve persoonlijkheidskenmerken heeft de groei in
prestatiemotivatie een significant positief effect. Dus hoe meer een leerling gemotiveerd
raakt om excellente prestaties te leveren, hoe groter de kans dat hij of zij ook beter gaat
presteren.
Binnen de gezinsfactoren hebben de betrokkenheid van de ouders bij het huiswerk, als ook
de mate van communicatie over school tussen kind en ouders een significant positief
effect. Als de ouders vaker betrokken zij dan bij het huiswerk en meer praten met hun kind
over school en datgene wat het kind heeft geleerd op school is de kans groter dat de
leerling beter gaat presteren.
Twee variabelen die te maken hebben met de leerstrategie hebben ook een positief effect
op de leerstrategie. Deze variabelen zijn het hanteren van de integratieve leerstrategie,
maar ook het vergroten van de integratieve leerstrategie. Het structuren en combineren
van lesstof is dus erg belangrijk. Opvallend is dat een groei in het hanteren van een
concrete strategie (het maken van samenvattingen etc.) een negatief effect heeft.
We kunnen hieruit concluderen dat ten eerste leerstrategieën een significant effect hebben
op de groei in excellentie. Een integratieve leerstrategie kenmerkt daarbij het beter gaan
presteren, een concrete leerstrategie wordt meer toegepast door leerlingen die in de loop
van hun schoolloopbaan minder goed gaan presteren. Wanneer een leerling ouders heeft
die betrokken zijn bij het huiswerk en over school communiceren met hun kind, heeft een
positief effect op het opstromen van een leerling.
35

5 Conclusies

In dit hoofdstuk geven we eerst antwoord op de onderzoeksvragen: wie zijn de beste 5%
en 20% excellente leerlingen en hoe onderscheiden de excellente leerlingen zich van de
overige leerlingen in het voortgezet onderwijs? En welke veranderingen vinden er plaats in
de samenstelling van de groep excellente leerlingen gedurende de verschillende leerjaren,
en hoe zijn deze veranderingen te verklaren? Vervolgens kijken we naar de betekenis van
deze resultaten. Tot slot formuleren we kort een aantal aanbevelingen voor verder
onderzoek.
5.1 Kenmerken van de top 5% en top 20% best presterende leerlingen
Ten eerste is er gekeken naar de kenmerken van de top 5% en de top 20% excellent
presterende leerlingen op de kernvakken. Hieruit blijkt dat deze excellent presterende
leerlingen (de totale groep van 20% best presterende leerlingen) ten opzichte van de
overige leerlingen:
• Hoger op IQ scoren;
• Een hogere citoeindtoetsscore hebben dan de overige leerlingen. Daarbij valt op
dat de top 5% best presterende leerlingen een lagere score heeft dan de top 20%
best presterende leerlingen;
• Over het algemeen ook meer een vwoadvies hebben gekregen op de basisschool.
Alleen in klas 1 valt op dat onder de 5% best presterende leerlingen in verhouding
veel leerlingen zijn met een lager advies;
• Overwegend vaker meisje dan jongen zijn;
• Jonger zijn, vooral vanaf klas 5;
• Meer een meerwerkstrategie en/of integratieve strategie hanteren en over het
algemeen minder een concrete leerstrategie hanteren;
• In klas 1 een lagere, maar in klas 3 en 5 een hogere prestatiemotivatie hebben;
• Iets minder vrienden hebben, maar significant meer tijd met hun vrienden door
brengen. Verder hebben ze overwegend hetzelfde patroon van tijdsbesteding als de
overige leerlingen;
• Vaker meerdere profielen kiezen, en vaker dan de overige leerlingen kiezen voor
een natuurprofiel;
• Een positievere schoolbeleving hebben als gekeken wordt naar de beste 5%
presterende leerlingen. De 20% best presterende leerlingen en de overige leerlin
gen verschillen nauwelijks qua schoolbeleving;
• Over het algemeen meer tevreden zijn over de kwaliteit van het onderwijs dan de
overige leerlingen. De 5% best presterende leerlingen scoren hierbij wel lager dan
de 20% best presterende leerlingen;
• Ouders hebben die minder betrokken zijn bij het huiswerk;
• Minder communiceren met hun ouders over school;
• Ouders hebben die een laissezfaire opvoedstijl hanteren.
Daarnaast is er gekeken of er verschillende type excellente leerlingen te onderscheiden
zijn. Hierbij zijn grofweg drie groepen leerlingen onderscheiden:
1. De cognitief zeerbegaafde leerlingen, die zich relatief weinig inspannen voor
school;
2. De cognitief minder begaafde, maar hard werkende leerlingen;
37

3. Leerlingen met een gemiddelde cognitieve begaafdheid en een gemiddelde
inspanning voor school.
De eerste groep bestaat overwegend uit jongens met een hoog IQ, die relatief weinig tijd
besteden aan hun huiswerk. De tweede groep bestaat overwegend uit meisjes met een
gemiddeld lager IQ, maar die relatief veel tijd aan hun huiswerk besteden. De derde groep
valt tussen de eerste twee groepen in: deze leerlingen scoren gemiddeld op huiswerktijd
en IQ.
Het succes van de relatief minder cognitief begaafde meisjes duidt naar onze mening op
het belang van de werkhouding, zoals dat ook gevonden is in het eerdere onderzoek naar
excellentie in het primair onderwijs20
. Verder is gekeken in hoeverre leerlingen in deze
clusters bepaalde leerstrategieën hanteren. Hieruit blijkt dat de leerlingen in groep 1 het
meest de strategieën van meerwerk en integratie hanteren, terwijl de leerlingen in groep 2
het hoogst scoren op de concrete leerstrategie.
5.2 Opstromers en afstromers
Naast de beschrijvingen van de best presterende leerlingen, hebben we ook gekeken naar
leerlingen die beter of minder goed gaan presteren. Voor dat doel hebben we gekeken naar
zogenoemde opstromers en afstromers.
Om deze opstroom en afstroom te analyseren, hebben we twee analyses uitgevoerd. In
eerste instantie hebben we een concrete categorisering van opstromers en afstromers
gedefinieerd, en deze onderling vergeleken. Hierbij is een opstromer iemand die in klas 1
niet tot de groep excellente leerlingen (top 20%) behoort, en in klas 5 wel. Een afstromer
is iemand die het omgekeerde traject heeft gevolgd: deze behoorde in jaar 1 tot de top
20% best presterende leerlingen, en in jaar 5 niet.
Ten tweede hebben we gekeken naar verbetering of verslechtering van presteren in het
algemeen, dus zonder onderscheid te maken tussen een top 5% of top 20% best
presterende leerlingen. Hiertoe is het verschil in prestatie tussen klas 1 en klas 5 genomen,
en zijn variabelen bekeken die invloed hebben op dit verschil in prestatie.
Onderlinge vergelijking groepen opstromers en afstromers
Wat opvalt, is dat er over het algemeen kleine verschillen zijn tussen de opstromers en de
afstromers qua achtergrondkenmerken. Slechts bij een paar variabelen zijn duidelijke
verschillen waar te nemen. Zo is ten eerste het IQ van opstromers hoger dan van
afstromers. Cognitieve capaciteiten lijken dus wel van invloed. Aan de andere kant scoren
opstromers wel lager op de citoeindtoets. In navolging van de eerdere bevinding dat de
Citoscore op zichzelf niet een heel goede voorspeller is van excellente leerprestaties op
het primair onderwijs21
, blijkt de Citoscore ook geen goede voorspeller van groei in
excellentie op het voortgezet onderwijs.
Verder besteden opstromers minder tijd aan hun vrienden dan afstromers. Daarentegen
besteden ze meer tijd aan lezen. Tijdsbestedingen aan andere zaken zijn vrijwel gelijk
tussen de groepen opstromers en afstromers. Ook hanteren opstromers en afstromers
ongeveer dezelfde leerstrategie en hebben ze ongeveer dezelfde leeftijd. De gezinssituatie
20
21
38

2011.118 1233

Recomendados

Recomendados

Más contenido relacionado

Similar a 2011.118 1233

Similar a 2011.118 1233 (20)

Más de swaipnew

Más de swaipnew (20)

2011.118 1233