1. บรรยายโดย
พระมหาธานินทร์ อาทิตวโร,ดร.
หลักการสัมพันธ์บทกาลสัตตมี
วิภัตติ

2. กาลสัตตมีวิภัตติ ลงในอรรถ ๑๒ อย่าง เข้ากับนาม
บ้าง กิริยาบ้าง
 ๑. แปลว่า ใน เป็นที่กำาบัง,เป็นที่ปกปิด เรียก
ว่า ปฏิจฺฉนฺนาธาร
 อุ. กรณฺฑเก มณิ อตฺถิ.
 ป. อ. แก้วมณี มีอยู่ ใน ซอกเขา.
 ส. มณิ สยกตฺตา ใน อตฺถิ ๆ อาขยาตบท
 กตฺตุวาจก กรณฺฑเก ปฏิจฺฉนฺนาธาร ใน
อตฺถิ ฯ​

3.  ๒.แปลว่า ใน เป็นที่ซึมซาบ เรียกว่า พฺยาปิกาธาร
 อุ. ติเลสุ เตลำ อตฺถิ.
 ป. อ.นำ้ามัน มีอยู่ ในงา ท.
 ส. เตลำ สยกตฺตา ใน อตฺถิ ๆ อาขยาตบท กตฺตุวาจก
 ติเลสุ พฺยาปิกาธาร ใน อตฺถิ ฯ
 ๓. แปลว่า ใน เป็นที่อยู่อาศัย เรียกว่า วิสยาธาร
 อุ. ชเล มจฺฉา โหติ.
 ป. อ.ปลา ย่อมอยู่ ในนำ้า ฯ
 ส. มจฺฉา สยกตฺตา ใน โหติ ๆ อาขยาตบท
 กตฺตุวาจก ชเล วิสยาธาร ใน โหติ​ ฯ

4.  ๔. แปลว่า ใกล้, ณ เป็นที่ใกล้เคียง เรียกว่า
สมีปาธาร
 อุ. นครทฺวาเร คามา ติฏฺฐนฺติ.
 ป. อ.บ้าน ท. ตั้งอยู่ ใกล้ ประตูแห่งพระนคร
ฯ
 ส. คามา สยกตฺตา ใน ติฏฺฐนฺติ ๆ อาขยาตบท
กตฺตุวาจก
 นครทฺวาเร สมีปาธาร ใน ติฏฺฐนฺติ

5.  ๕. แปลว่า อันว่า (อ.) ลงในอรรถปฐมาวิภัตติ
เป็นประธาน เรียกว่า สตฺตมีปจฺจตฺตสยกตฺตา
 อุ. อชฺช สตฺตโม ทิวโส (โหติ).
 ป.​ อ.วันนี้ เป็นวันที่ ๗ ย่อมเป็น ฯ
 ส. อชฺช สตฺตมีปจฺจตฺตสยกตฺตา ใน โหติ ๆ
อาขยาตบท กตฺตุวาจก
 สตฺตโม วิเสสน ของ ทิวโส ๆ วิกติกตฺตา
ใน โหติ ฯ

6.  ๖. แปลว่า ใน...หนา (ประโยคถอน) เรียกว่า
 นิทฺธารณ (มี นิทฺธารณีย รับ)
 อ. ทนฺโต เสฏฺโฐ มนุสฺเสสุ (โหติ)​.
 ป. อ._ในมนุษย์ ท.หนา _บุคคลผู้ที่ฝึกแล้ว
เป็นผู้
 ประเสริฐที่สุด ย่อมเป็น ฯ
 ส. ทนฺโต วิเสสน ของ ปุคฺคโล ๆ สยกตฺตา ใน
 โหติ ๆ อาขยาตบท กตฺตุวาจก มนุสฺเสสุ
 นิทฺธารณ ใน ปุคฺคโล ๆ นิทฺธาณีย และ
 วิกติกตฺตา ใน โหติ ฯ

7.  ๗. แปลว่า ใน, ณ เกี่ยวกับกาลเวลา เรียกว่า
กาลสตฺตมี
 อุ. ตสฺมึ สมเย ภิกฺขู โหนฺติ​.
 ป. ในสมัยนั้น อ.ภิกฺษุ ท. ย่อมมี ฯ
 ส. ภิกฺขู สยกตฺตา ใน โหนฺติ ๆ อาขยาตบท
กตฺตุวาจก ตสฺมึ วิเสสน
 ของ สมเย ๆ กาลสตฺตมี ใน โหนฺติ ฯ

8.  ๘. แปลว่า ในเพราะ เป็นเครื่องหมาย เข้ากับ
นามบ้าง กิริยาบ้าง เรียกว่า นิมิตตสตฺตมี
 เข้ากับนาม
 อุ. การเณเนตฺถ ภวิตพฺพํ.
 ป. อันเหตุ ในเพราะเรื่องนี้ พึงมี ฯ
 ส. เอตฺถ วิเสสน ของ วตฺถุมฺหิ ๆ นิมิตฺตสตฺตมี
ใน การเณน ๆ
 อนภิหิตกตฺตา ใน ภวิตพฺพํ ๆ กิริยาบท
ภาววาจก​ ฯ

9.  ๙. แปลว่า ครั้นเมื่อ เป็นประธานในประโยค
แทรก เรียกว่า ลกฺขณ
 อุ. สุริเย อฏฺฐงฺคเต, จนฺโท อุคฺคจฺฉติ.
 ป. ครั้นเมื่อพระอาทิตย์ ตกแล้ว, อ.พระจันท์
ย่อมขึ้นมา ฯ
 ส. สุริเย ลกฺขณ ใน อฏฺฐงฺคเต ๆ ลกฺขณ
กิริยา,
 จนฺโท สยกตฺตา ใน อุคฺคจฺฉติ ๆ อาขยาต
บท กตฺตุวาจก ฯ

10.  ๑๐. แปลว่า เหนือ,บน, ที่ เป็นที่รองรับไว้
เรียกว่า อุปสิเลสิกาธาร
 อุ. สตฺถา ปญฺญตฺเต อาสเน นิสีทิ.
 ป. อ.พระศาสดา ประทับนั่งแล้ว บนอาสนะ
อันบุคคลปูลาดแล้ว ฯ
 ส. สตฺถา สยกตฺตา ใน นิสีทิ ๆ อาขยาตบท
กตฺตุวาจก ปญฺญตฺเต
 วิเสสน ของ อาสเน ๆ อุปสิเลสิกาธาร ใน
นิสีทิ ฯ

11.  ๑๑. แปลว่า ใน เข้ากับนาม ไม่ลงในอรรถ
ไหน เรียกว่า ภินฺนาธาร
 อุ. อิมสฺมึ สรีเร สาโร อตฺถิ.
 ป. อ.สาระ ในสรีระ นี้ มีอยู่​ ฯ
 ส. สาโร สยกตฺตา ใน อตฺถิ ๆ อาขยาตบท
กตฺตุวาจก อิมสฺมึ วิเสสน
 ของ สรีเร ๆ ภินฺนาธาร ใน สาโร ฯ

12.  ๑๒. แปลว่า ใน เข้ากับกิริยา ไม่ลงในอรรถไหน
เรียกว่า อาธาร
 อุ. โย ทณฺเฑน อทณฺเฑสุ อปฺปทุฏฺเฐสุ (ขีณาสเว
สุ) ทุสฺสติ.
 ป. อ.บุคคล ใด ย่อมประทุษร้าย ในพระขีณาสพ
ท. ผู้ไม่มีอาชญา
 ด้วยอาชญา ผู้ไม่ประทุษร้ายแล้ว ฯ
 ส. โย วิเสสน ของ ปุคฺคโล ๆ สยกตฺตา ใน ทุสฺ
สติ ๆ อาขยาตบท
 กตฺตุวาจก ทณฺเฑน กรณ ใน ทุสฺสติ อทณฺเฑ
สุ ก็ดี อปฺปทุฏฺเฐสุ ก็ดี
 วิเสสน ของ ขีณาสเวสุ ๆ อาธาร ใน ทุสฺสติ ฯ

13.  อุ. เอตฺถ (สรีเร) อาพาโธ โอทหิโต.
 ป. อ. อาพาธ ตั้งลงแล้ว ใน สรีระ นี้ ฯ
 ส. อาพาโธ สยกตฺตา ใน โอทหิโต ๆ กิตบท
กตฺตุวาจ เอตฺถ วิเสสน
 ของ สรีเร ๆ อาธาร ใน โอทหิโต ฯ