1. บาลีไ วยากรณ์ ๔
บรรยายโดย
พระมหาธานินทร์ อาทิตว
โร,ดร.

2. ทิค ุส มาส
 ทิค ุส มาส
คือ สมาสทีม ป กติส ง ขยา ตั้ง แต่
่ ี
ั
๑-๙๘ (เอก-อฏฺฐ านวุต ิ) อยูข ้า งหน้า บทหลัง
่
ทำา หน้า ทีเ ป็น ประธาน
่
 ทิค ุส มาส มี ๒ อย่า ง คือ
 ๑) สมาหารทิค ุส มาส
 ๒) อสมาหารทิค ุส มาส
 ๑) สมาหารทิค ุส มาส คือ สมาสทีร วมนาม
่
ศัพ ท์ท ม เ นือ ความเป็น พหุว จนะ ให้เ ป็น เอก
ี่ ี ้
วจนะ นปํส กลิง ค์อ ย่า งเดีย ว เช่น

3. ตโย โลกา ติโ ลกำ โลก ๓
 - จตสฺโ ส ทิส า จตุท ท ส ำ ทิศ ๔
ฺ ิ
 - ปญฺจ อิน ท ร ิย านิ ปญฺจ ิน ท ร ิย ำ อิน ทรีย ์ ๕
ฺ ฺ
ฺ ฺ
-

4.  ๒)
อสมาหารทิค ุส มาส คือ สมาสทีเ นือ ความมี
่ ้
ลิง ค์ การัน ต์ และวจนะอะไร เมือ สำา เร็จ เป็น
่
บทสมาสแล้ว คงลิง ค์ก ารัน ต์แ ละวจนะไว้ต าม
เดิม เช่น
 - เอโก ปุค ฺค โล เอกปุค ฺค โล บุค คลผู้เ ดีย ว
 - จตสฺโ ส ทิส า จตุท ท ส า ทิศ ๔ ท .
ฺ ิ
 - ปญฺจ พลานิ ปญฺจ พลานิ กำา ลัง ๕ ท .

5. ข้อ ควรจำา /จุด เน้น ที่ค วรเข้า ใจ
 ๑.
ทิค ุส มาส ต้อ งใช้ป กติส ัง ขยา ตั้ง แต่ ๑ ถึง
๙๘ นำา หน้า นามจึง เป็น ทิค ุส มาส
 ๑) ถ้า ปกติส ัง ขยา ตั้ง แต่ ๙๙ ขึ้น ไปนำา
หน้า นามนาม ไม่จ ัด เป็น ทิค ุส มาส แต่เ ป็น
ฉัฏ ฐีต ุล ยาธิก รณพหุพ พิห ส มาสเท่า นัน เช่น
ิ
้
ปญฺจ สตภิก ฺข ู อ. ภิก ษุม ร ้อ ยห้า เป็น ประมาณ
ี
 ๒) ถ้า ปกติส ง ขยา ตั้ง แต่ ๙๙ ขึ้น ไป ตาม
ั
หลัง นาม นามอยูห น้า ต้อ งเป็น ฉัฏ ฐีต ัป ปุร ิส
่
สมาสเท่า นัน เช่น ปุร ิส สหสฺส ำ อ .พัน แห่ง บุร ุษ
้


6. ๓) ถ้า ปูร ณสัง ขยานำา หน้า นามนาม เป็น วิเ ส
สนบุพ พบท กัม มธารยสมาส เช่น ตติย ปุร ิโ ส
อ.บุร ุษ ที่ ๓
 ๔) ถ้า ปูร ณสัง ขยานำา หน้า หรือ ตามหลัง นาม
นาม ถ้า มีอ ัญ บท เป็น ฉัฏ ฐีต ุล ยาธิก รณพหุ
พพิห ส มาส เช่น อตฺต ปญฺจ โม (ชโน) ชน มี
ิ
ตนเป็น ที่ ๕
 ๒. ปกติส ง ขยา ตั้ง แต่ ๑ ถึง ๙๘ เวลาแยก
ั
คำา ออกมาตั้ง วิเ คราะห์ มีข ้อ ความกำา หนด
ดัง นี้
 ๑) เฉพาะ เอก ให้ล งวิภ ต ติเ ดีย วกัน กับ นาม
ั


7. เอกำ กุล ำ เอกกุล ำ
 ๒) จำา นวนตั้ง แต่ ๒ ถึง ๑๘ ให้ล ง โย ปฐม
า. ทัง สัง ขยาและนามนาม ให้เ ป็น ลิง ค์
้
เดีย วกัน ด้ว ย เช่น เทว ธมฺม า ทฺว ิธ มฺม า ,
จตสฺโ ส ทิส า จตุท ท ส า, ตีณ ิ จีว รานิ ติจ ีว รานิ
ฺ ิ
 ๓) จำา นวนตั้ง แต่ ๑๙ ถึง ๙๘ สัง ขยากับ
นามนามขัด แย้ง กัน อยู่ คือ สัง ขยาลง สิ ปฐม
า. นามนามลง โย ปฐมา. และสัง ขยาเป็น
เฉพาะอิต ถีล ิง ค์ ส่ว นนามนามเป็น ลิง ค์ใ ด
ก็ไ ด้ เช่น วีส ปุค ฺค ลา วีส ปุค ฺค ลา , ปญฺญ าส


8. แบบฝึก หัด ทิค ส มาส
ุ
 ๑.
ทิค ุส มาส
ใช้ป กติส ัง ขยาตั้ง แต่จ ำา นวน
เท่า ไร ถึง เท่า ไร จึง เรีย กว่า ทิค ุส มาส
 ๒. ทิค ุส มาส มีก ี่อ ย่า ง อะไรบ้า ง ?
 ๓. ศัพ ท์ว ่า
ติโ ลกำ เป็น สมาสอะไร ตัง
้
วิเ คราะห์อ ย่า งไร ?
 ๔. สมาสที่ม ีป กติส ัง ขยา ตั้ง แต่ ๙๙ ขึ้น ไปนำา
หน้า เป็น ทิค ุส มาสหรือ ไม่ ถ้า เป็น ไม่ไ ด้เ ป็น
สมาสอะไร
 ๕. สมาสทีม ีป กติส ัง ขยา ตัง แต่ ๙๙ ขึ้น ไป
่
้

9. ตัป ปริส สมาส
 ตัป ปุร ิส สมาส
คือ สมาสที่ม ีบ ทหน้า
ประกอบด้ว ยวิภ ัต ติท ้ั ง ๖ อย่า ง ยก
ั
เว้น ปฐมาวิภ ัต ติ คือ ประกอบด้ว ย ทุต ิ
ยาวิภ ัต ติ จนถึง สัต ตมีว ิภ ัต ติ เช่น
 ๑.​ ทุต ย าวิภ ัต ติ
ิ
 _ สุข ำ ปตฺโ ต สุข ปฺป ตฺโ ต (ปุร ิโ ส บุร ุษ ) ผู้
ถึง แล้ว ซึ่ง สุข
 _ คามำ คโต คามคโต (ปุร ิโ ส บุร ุษ ) ไป

10.  ๒.
ตติย าวิภ ัต ติ
 _ สลฺเ ลน วิท ฺโ ธ สลฺล วิท ฺโ ธ (ชนฺต ุ สัต ว์)
ลัน ลูก ศร แทงแล้ว
 ๓. จตุต ถีว ิภ ัต ติ
 _ กฐิน สฺส ทุส ส ำ กฐิน ทุส ส ำ ผ้า เพื่อ กฐิน
ฺ
ฺ
 _ อาคนฺต ุก สฺส ภตฺต ำ อาคนฺต ก ภตฺต ำ ภัต
ุ
รเพื่อ ผูม า
้
 _ คิล านสฺส เภสชฺช ำ คิล านเภสชฺช ำ ยา

11.  ๔.
ปัญ จมีว ิภ ัต ติ
 _ โจรมฺห า ภยํ โจรภยํ ภัย จากโจร
 มรณสฺม า ภยํ มรณภยํ ภัย แต่ค วาม
ตาย
 พนฺธ นา มุต ฺโ ต พนฺธ นมุต ฺโ ต (สตฺโ ต
สัต ว์) พ้น แล้ว จากเครื่อ งผูก

12.  ๕.
ฉัฏ ฐีว ิภ ัต ติ
 _ รญฺโ ญ ปุต โ ต ราชปุต ฺโ ต พระโอรส
ฺ
ของพระราช / บุต ร ของพระราชา
 _ ธญฺญ านํ ราสิ ธญฺญ ราสิ กอง แห่ง
ข้า วเปลือ ก
 _ รุก ฺข สฺส สาขา รุก ฺข สาขา กิ่ง แห่ง
ต้น ไม้

13.  ๖.
สัต ตมีว ิภ ัต ติ
 _ รูเ ป สญฺญ า รูป สญฺญ า ความสํา คัญ
ในรูป
 _ สํส าเร ทุก ฺข ํ สํส ารทุก ฺข ํ ความทุก ข์
ในสงสาร
 _ วเน ปุป ผ ํ วนปุป ผ ํ ดอกไม้ ในป่า
ฺ
ฺ

14. แบบฝึก หัด ตัป ปุร ิส สมาส
๑. ตัป ปุร ิส สมาส คือ สมาสเช่น ไร สุข
ปฺป ตฺโ ต เป็น สมาสอะไร ตั้ง วิเ คราะห์
อย่า งไร ?
๒. สลฺล วิท ฺโ ธ เป็น สมาสอะไร แปลว่า
อย่า งไร ตัง วิเ คราะห์อ ย่า งไร ?
้
๓. มรณภยํ เป็น สมาสอะไร แปลว่า
อย่า งไร ตัง วิเ คราะห์ม าดู ?
้
๔. ราชปุต ฺโ ต เป็น สมาสอะไร ตั้ง

15. น บุพ พบทกัม มธารยสมาส หรือ
อุภ ยตัป ปุร ิส สมาส
น
บุพ พบทกัม มธารยสมาส หรือ
อุภ ยตัป ปุร ิส สมาส คือ สมาสที่ม ี น
ศัพ ท์ ปฏิเ สธว่า สิง นีไ ม่ใ ช่ส ง นั้น เช่น
่ ้
ิ่
อนริโ ย ไม่ใ ช่พ ระอริย ะ เป็น ต้น มี ๒
อย่า ง คือ
 ๑. มี น เป็น บทหน้า พยัญ ชนะอยู่ห ลัง
ให้แ ปลง น เป็น อ เช่น
 _ น พฺร าหฺม โณ อพฺร าหฺม โณ (ชนนี)
้

16.  ๒.​
น อยู่ห น้า สระอยูห ลัง แปลง น เป็น
่
อน เช่น
 _ น อสฺโ ส อนสฺโ ส (สัต ว์น ี้) ไม่ใ ช่ม า
้
 _ น อริโ ย อนริโ ย (ชนนี) ไม่ใ ช่พ ระ
้
อริย ะเจ้า

17. แบบฝึก หัด น บุพ พบทกัม มธารย
สมาส หรือ อุภ ยตัป ปุร ิส สมาส
 ๑.
น บุพ พบทกัม มธารยสมาส หรือ
อุภ ยตัป ปุร ิส สมาส คือ สมาสเช่น ไร
 ๒. อพฺร าหฺม โณ เป็น สมาสอะไร ตัง
้
วิเ คราะห์อ ย่า งไร ลองตั้ง แปลมาดู
 ๓. อนริโ ย เป็น สมาสอะไร ตั้ง วิเ คราะห์
อย่า งไร ลองตั้ง และแปลมาดู
 ๔. กัม มธารยสมาส กับ ตัป ปุร ิส สมาส
ต่า งกัน อย่า งไร อธิบ ายมาพอให้เ ข้า ใจ

18. ทวัน ทวสมาส
 ทวัน ทวสมาส
คือ สมาสที่ม บ ทนามนาม
ี
ทั้ง ๒ เสมอกัน คือ ลงวิภ ัต ติ วจนะ
เสมอกัน /เหมือ นกัน เช่น สมโถ จ วิป สฺ
สนา จ สมถวิป สฺส นํ
 ทวัน ทวสมาส มี ๒ อย่า ง คือ สมาหาระ
และ อสมาหาระ
 ๑. สมาหาระ มีร ูป สํา เร็จ เป็น นปุส กลิง ค์
ํ
เช่น

19.  ๒.
อสมาหาระ มีร ูป สํา เร็จ เป็น พหุ
วจนะ เช่น
 _ จนฺท ิม า จ สุร ิโ ย จ จนฺท ิม สุร ิย า
พระจัน ทร์ด ้ว ย พระอาทิต ย์ด ้ว ย ชือ ว่า
่
พระจัน ทร์แ ละพระอาทิต ย์ ท .
 _ สารีป ต ฺโ ต จ โมคฺค ลฺล าโน จ สารี
ุ
ปุต ต โมคฺค ลฺล านา พระสารีบ ต รด้ว ย
ฺ
ุ
พระโมคคัล ลานะด้ว ย ชือ ว่า พระสารี
่