Është e nevojshme që në përpjekjet për të krijuar një grup të stimujve pozitive për të lëvizur nga informaliteti në formalitet të jepen si mundësi të përkohshme nga qeveria për kalimin vullnetar nga puna e padeklaruar në aktivitetet formale duke e zbatuar në praktikë në një mënyrë që është tërheqëse për bizneset informale, pa kosto shtesë dhe pa rreziqe sanksionesh.

1. Kundër informalitetit të punës në Shqipëri
Një numër i politikave drejt reduktimit të punësimit informal tashmë janë futur në shënjestër
në Shqipëri.
Taksa e biznesit të vogël është ulur, apo për një numër shumë të madh është hequr fare, në
mënyrë që bizneset e vogla të bëhen më konkurruesë dhe të kenë një barrë më të vogël.
Kontributet e sigurimeve shoqërore janë në nivele të moderuara duke pësuar ulje të pagesës
në dekadën e fundit. Pjesa kontributive e punëdhënësit bashkë me atë të punëmarrësit është
ulur nga 41.9% në 32.9% dhe më tej në 27.9% për ta bërë pagesën më tërheqëse, veçanërisht
për punëdhënësit. Të ardhurat personale janë tashmë për më shumë se 65% të tyre (pagat)
në taksim progresiv dhe tatimi mbi fitimin është rritur në një normë që arrin te 15% e fitimit
bruto.
Në sektorin privat, një sistem pagash referuese është i pranishëm si opozitë e pagave që
anashkalojnë sistemin bankar dhe jepen punonjësve me zarf. Pagesat e pagave, të kërkuara
nga organi tatimor duhet të kanalizohen gjithnjë nëpërmjet sistemit bankar për të kufizuar
pagesat informale të holla.
Procedurat e regjistrimit të biznesit janë duke u thjeshtuar, duke i dhënë bizneseve të vogla
dhe të mesme aftësinë për të regjistruar aktivitetin brenda vetëm 24 orëve. Pjesëmarrja në
prokurimin publik është e lidhur me publikimin e plotë të informacionit të pagave dhe taksave
pagesave nga kompanitë që kontribuojnë. Për më tepër, regjistrimi i detyrueshëm i të
vetëpunësuarve është në fuqi.
Por situata e tregut formal të punës duket se ka probleme që duhet të adresohen. Në bazë të
anketave të bëra nga ILO1, specifikisht për Shqipërinë ka treguar se punësimi informal është
më së shumti në aktivitete të shitjes së tregtisë me pakicë (41%), ndërtimit (19%) dhe
shërbimit (19%). lndividët privatë dhe të njohurit e tyre (anëtarët e familjes, miqtë, etj) janë
burimi kryesor i punësimit informal.
Por, çfarë i shtyn punëdhënësit të jenë pjesë e tregut informal të punës?
Barra fiskale për punëdhënësit dhe punëtorët mbetet një nga arsyet kryesore për nivelin
veçanërisht të lartë të informalitetit në mesin e personave të vetëpunësuar, rezultuar nga
anketimet e kryera për studimin e informalitetit në tregun e punës.
Një barrë fiskale shumë e lartë në formën e taksave mbi pagat dhe kontributet e sigurimeve
shoqërore tashme eshte nje postulat i njohur, i cili mund të ketë pasoja serioze në
konkurrencën e një biznesi. Kjo është arsyeja pse shumë punëdhënës preferojnë të paguajnë
një sasi të caktuar të pagave me zarf ose të veprojnë tërësisht në informalitet. Kjo mënyrë
operimi potencialisht mund të shtrembërojë konkurrencën në treg duke qenë se
punëdhënësit që nuk paguajnë taksa kanë një avantazh të padrejtë konkurrues mbi bizneset
që janë në përputhje me rregullat.
1 Organizata Ndërkombëtare e Punës

2. Ulja e tatimit mbi pagat dhe kontributet e sigurimeve shoqërore është provuar në disa raste
që mund të rritë pajtueshmërinë dhe si rezultat të ardhurat prej taksave potencialisht mund
të rriten. Megjithatë, studimet e kryera në këtë drejtim konkludojnë se vetëm ulja e taksave
të punës e pashoqëruar me reforma është një formulë e paplotësuar. Reforma fiskale, e cila
shoqërohet me reformën e tregut të punës dhe reformat e tjera për ekonominë dhe tregun
financiarduhet të përfshijë edhe formulën e masave të mundshme stimuluese fiskale,
sidomos për bizneset e vogla dhe të mesme. Ndërsa është gjithashtu e rëndësishme për të
lehtësuar pajtueshmërinë që të rishikohen dhe thjeshtohen kërkesat ligjore dhe
administrative, të tilla si regjistrimi dhe licencimi. Në fakt, kostot enë përput pajtueshmërisë
me rregullat (në aspektin e kohës, parave dhe ekspertizës), veçanërisht për bizneset e vogla,
tentojnë përherë të bëhen të rënda.
Tregues të qartë ekonomikë duhet të zhvillohen që të matin në mënyrë të rregullt ecurinë e
tregut të punës dhe problematikave të lidhura me të për të ndihmuar partnerët socialë në
diskutimet e tyre në përcaktimin e pagave minimale, trajtimit të punonjësve, luftës ndaj
informalitetit dhe rritjes së kapaciteteve. Bashkëpunimi i ngushtë me INSTAT është ai i
nevojshmi, i cili duhet të bazohet në krahasimin e pagave minimale dhe pagave mesatare në
sektorë dhe rajone të veçanta, sidhe në publikimin e treguesve të tjerë që tregojnë tendencën
e tregut të punës.
Në varësi të të dhënave të tregut mbi tendencën dhe situatën e tij është një sfidë mjaft
komplekse për agjensitë publike dhe gjithë sektorin privat të luftohet në uljen e përqindjes së
një treguesi të kthyer në armikun më të madh të tregut: informaliteti.
Natyrshëm dhe e lidhur me misionin e administratës tatimore si dhe inspektoriatit të punës,
pesha e informalitetit është e nevojshme të lehtësohet vit pas viti deri në arritjen e objektivit
të vendosur nga qeveria.
Në morinë e strategjive dhe programeve të operimit për të luftuar informalitetin shikon
gjithnjë angazhime dhe detyra nga më të ndryshmet. Vit për vit përsëritje të angazhimit ndaj
informalitetit dhe në fund të shumë viteve ai nuk ka luajtur nga vendi. Vijon ende të jetë me
një peshë që i merr frymën tregut formal.
Edhe pse janë konsumuar me mijëra orë pune dhe janë arritur edhe suksese në detyra të
ndryshme, lufta ende është një një qark të pambyllur ende dhe që më shumë duket si një
angazhim për ta bërë se kërkohet dhe jo si një pjesë e domosdoshme e detyrave të
përditshme.
Skema specifike, me shënjestër të qartë në tregun informal duhet të jenë të stiluara të tilla
për ti lejuar punëtorët informale dhe punëdhënësit e tyre për të hyrë në formalitet. Individët
dhe bizneset mund tu jepet një periudhë e caktuar kohore, gjatë së cilës ata mund të hyjnë
në ekonominë formale pa sanksione. Administrimi i këtyre masave duhet të jetë aq i thjeshtë

3. sa të jetë i mundur për tu zbatuar ashtu si është parashkruar, duke shmangur burokracinë e
panevojshme dhe rregullat e tepruara në zbatim.
Si mundet ti adresojë qeveria problemet e punës informale?
Një mënyrë për të inkurajuar konsumatorët dhe bizneset të përdorin punën e deklaruar është
reduktimi i tatimit mbi vlerën e shtuar (TVSH) për mallra dhe shërbime të caktuara ku puna e
padeklaruar është më e përhapur p.sh. në Finlandë dhe Itali u bë një ulje e TVSH-së në fushën
e ndërtimit të rinovimit dhe mirëmbajtjes.
Një sektor që ka nevojë në mënyrë specifike është bujqësia, e cila paraqet nivelin më të lartë
të punësimit informal në Shqipëri. Karakteristika mbizotëruese e bujqësisë tradicionale është
shkalla e vogël e ndërmarrjeve, për të cilat sfida është të rritin produktivitetin dhe të
reduktojnë vulnerabilitetin.
Një praktikë interesante ështëfutur në Italipërmes Shërbimit voucher në sektorin e bujqësisë,
e cila lejon rregullimin e studentëve dhe pensionistëve, të cilët furnizojnë shërbimet e tyre
mbi baza rastësore gjatë sezonit të vjeljes së rrushit. Suksesi i këtyre skemave sjell zgjerimin
e kësaj qasjeje në sektorë të tjerë dhe aktivitete, të tilla sezonale nga të rinjtë dhe
shpërndarjes së mallrave dhe shërbimeve derë më derë.
Një nga pengesat kryesore për kalimin nga punësimi informal në atë formal është mungesa e
aftësive të duhura. Masa aktive të tregut të punës duhet të udhëhiqen sipas qasjeve më të
lehta fillimisht drejt përmirësimit të aftësive për të mundësuar punëkërkuesit për të hyrë në
tregun formal të punës. Punët publike duhet të përdoren për të zhvilluar aftësitë e veçanta të
kërkuara në tregun formal të punës.
Analizat e kryera kanë treguar më tej se një pjesë e madhe e punëtorëve të punësuar në
mënyrë informale marrin ende përfitimet e papunësisë. Për këtë arsye, politikat pasive të
tregut të punës duhet të shoqërohen me masa më aktive, pasi masat pasive nuk janë në
përgjithësi mjeti efektiv në reduktimin e punësimit informal.
Është e rëndësishme që Shqipëria të zbatojë masa të denja për të luftuar aty ku vatrat e
informalitetit janë më të dëmshme për tregun formal duke e realizuar në një mënyrë efektive
që të ketë një ndikimin për periudha afatgjata.
Është e nevojshme që në përpjekjet për të krijuar një grup të stimujve pozitive për të lëvizur
nga informaliteti në formalitet të jepen si mundësi të përkohshme nga qeveria për kalimin
vullnetar nga puna e padeklaruar në aktivitetet formale duke e zbatuar në praktikë në një
mënyrë që është tërheqëse për bizneset informale, pa kosto shtesë dhe pa rreziqe
sanksionesh.