БАГА БОЛОВСРОЛЫН ХӨГЖМИЙН СУРГАЛТЫН ЦӨМ ХӨТӨЛБӨРИЙГ ХЭРЭГЖҮҮЛЭХ ЗӨВЛӨМЖ

1. БОЛОВСРОЛЫН ХҮРЭЭЛЭН
БАГА БОЛОВСРОЛЫН ХӨГЖМИЙН СУРГАЛТЫН
ЦӨМ ХӨТӨЛБӨРИЙГ ХЭРЭГЖҮҮЛЭХ ЗӨВЛӨМЖ

2. Улаанбаатар хот
2014 он
ГАРЧИГ
УДИРТГАЛ 3
АРГА ЗҮЙ 4
АРГА ЗҮЙН ЗӨВЛӨМЖ:
НЭГДҮГЭЭР АНГИ 9
ХОЁРДУГААР 18
ГУРАВДУГААР 28
ДӨРӨВДҮГЭЭР 36
ТАВДУГААР 48
ХАВСРАЛТ: 62
ДУУЛАХ БОЛОН СОНСОХ БҮТЭЭЛИЙН УРЫН САН
НЭР ТОМЬЁОНЫ ТАЙЛБАР
Е- ТОЛЬ

3. УДИРТГАЛ
1990-ээд оноос Монгол улс хүмүүнлэг, иргэний ардчилсан нийгмийн харилцаанд шилжсэнээр
боловсролын салбар ч өөрийн үйл ажиллагааг энэхүү нийгмийн харилцаанд нийцүүлэн өөрчлөх
бодит, шинэ шаардлага, хэрэгцээ тулгарсан юм. Тиймээс Монголын төрөөс бага, дунд
боловсролын стандарт, хөтөлбөрийг зохиох, хэрэгжүүлэх, шинэчлэн сайжруулах ажлыг
тасралтгүй явуулж байна.
Монголын боловсролыг 2006-2015 онд хөгжүүлэх Мастер төлөвлөгөөний тэргүүлэх чиглэлд
“Иргэдэд тасралтгүй суралцан, чанартай ажиллаж, амьдрах, сонголт хийх, авьяасаа илрүүлэн
хөгжүүлэх эрэлт, хэрэгцээг нь хангахуйц түвшний боловсролын стандарт, хөтөлбөрийг
шинэчлэн, тэдгээрийг хэрэгжүүлэх нийлүүлэлтэд мөрдөх стандарт, бодлого, стратеги, дүрэм,
журмыг цогцоор нь шинэчлэн мөрдөх” гэж заажээ.
БШУ-ы сайдын 2013 оны 5 дугаар сарын 8 өдрийн А/155 тоот тушаалаар баталсан “Бага, дунд
боловсролын чанарын шинэчлэлийн үзэл баримтлал”-д боловсролын хөгжлийн дэлхийн чиг
хандлагыг баримжаалсан 12 жилийн сургалтын тогтолцоонд нийцсэн, бага, дунд боловсролын
үндэсний стандарт, хөтөлбөр боловсруулан хэрэгжүүлэхээр заасан билээ.
Бага, дунд боловсролын үндэсний стандарт, хөтөлбөрийг шинэчлэх зорилго нь хэрэгцээнд нь
нийцсэн, хүртээмжтэй, чанартай1, хүүхэд бүрийг хөгжүүлсэн2 ерөнхий боловсролын үйлчилгээг
бий болгоход оршино.
Түүнчлэн Монголчуудын ахуй, сэтгэлгээ, зан заншил, соёлын өвөрмөц онцлогийг харгалзан,
үндэсний дуу хөгжим, соёлоо өвлөн хөгжүүлэх зорилгыг Монгол улсын хөгжлийн хэтийн төлөв,
олон улсын чиг хандлагатай уялдуулах шаардлага гарч байна.
Бага, дунд боловсролын хөгжмийн сургалтын зорилго:
Байгаль нийгэм, ахуй амьдралын хүрээнд аливаа юмс үзэгдлийг хөгжмөөр дамжуулан хүртэх,
хөгжмийн уран бүтээлийг ойлгох, хэрэглээ болгох, авьяасаа бүтээлчээр хөгжүүлэх, хөгжмийн
боловсролын хэрэгцээгээ хангахуйц цогц чадамж бүхий иргэн төлөвшүүлэхэд оршино.
1 Монголын Боловсролыг 2006-2015 онд х гж лэх мастер т л ө үү ө өвлөгөө., УБ., 2007, 5дахь тал.
2 Боловсрол, шинжлэх ухааны салбарын чанарын шинэчлэлийн хөтөлбөр., УБ., 2012, 4 дэх тал.

4. Энэхүү зорилгын хүрээнд бага боловсролын түвшний хөгжмийн суурь ухагдахууны талаар
мэдлэг эзэмшиж, хүмүүнлэг ёсонд суралцан, бие даан бүтээлчээр сурах арга барилыг эзэмшиж
авьяас чадвараа нээн илрүүлэх, цаашид хөгжих, хүмүүнлэг ёсыг эрхэмлэх дадал, хэвшилд
сурахад чиглэнэ.
Хөгжмийн бага боловсролын зорилго:
Хөгжмийн хэлийг ойлгож, гоо сайхны илэрхийллийн аргад суралцан, хөгжмийн соёлын үнэт
зүйлтэй танилцан, хөгжмийн олон талт үйл ажиллагаанд оролцох оролцоог дэмжихэд чиглэнэ.
Хөтөлбөрийн шинэчлэлийн зарчим:
- Хөгжмийн хөтөлбөрийн агуулга нь босоо болон хөндлөн залгамж холбоотой, сонголттой,
уян хатан байх;
- Хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэх арга зүй, технологи нь суралцагч мэдлэг бүтээх идэвхтэй
сургалтын аргад тулгуурласан, суралцагчдын ялгаатай байдлыг тооцсон, мэдээлэл
харилцааны технологийн давуу талыг ашигласан байх;
- Хөгжмийн хөтөлбөр нь хэрэгжилтийг дэмжсэн суралцахуйн орчин/материаллаг бааз/-той
байх;
- Хөгжмийн онолын болон практик чадварын зохистой шүтэлцээг хангасан, цаашид бие
даан хөгжих боломжийг бүрдүүлсэн байх;
- Хөгжмийн хөтөлбөр нь суралцахуйн үйл явц, үр дүнг үнэлэхүйц байх;
Хөгжмийн бага боловсролын хөтөлбөрийн агуулга:
Хөтөлбөрийн агуулга нь сонсох, дуулах, хөгжимдөх, бүжиглэх, зохион найруулах үйлд
тулгуурлах ба суралцагч урлагийн бүтээлийг мэдрэх, хүлээн авах, түүнийг илэрхийлэх, бүтээлч
эрэл хайгуул хийх чадвар эзэмшинэ.
Суралцагч хөгжмийн хичээлээр юу сурч мэдэх, ямар чадвараа хэрхэн хөгжүүлэхийг суралцахуйн
зорилтод тодорхойлсон бөгөөд суралцагчдын бүтээлч, идэвхитэй үйл ажиллагаанд суурилахаар
төлөвлөсөн. Эзэмшсэн мэдлэг, чадвар, төлөвшлийг хянах боломжтой.
Арга зүй:
Суралцагч төвтэй хөтөлбөр нь сургалтын явцад суралцагчдад бие даан суралцах, хүсэл
сонирхол төрүүлэх, идэвхжүүлэх, өөртөө итгэлтэй, хариуцлагатай болох, хөгжмийн бүх талын
авьяас чадвараа бүтээлчээр нээн хөгжүүүлж сурахад дэмжлэг үзүүлэхэд чиглэнэ.
Багш нарт суралцахуйн зорилтыг хэрэгжүүлэх ээлжит хичээлийг төлөвлөхөд нь
сургалтын хөтөлбөр дэмжлэг үзүүлнэ. Бага боловсролын хөгжмийн сургалтад дараах
зарчмуудыг баримтална. Үүнд:
· Сургалтын агуулга нь анги болон боловсролын түвшин бүрийн залгамж холбоог оновчтой
харгалзсан, сонголт хийх боломжтой, уян хатан байх
· Сурагчдад мэдлэг, чадвараа хөгжүүлэх боломж олгохуйц сургалтын орчин
хэрэглэгдхүүнийг хангасан байх
· Сурагчдын хөгжмийн авьяасаа нээн илрүүлэх, хөгжүүлэх, цаашид гүнзгийрүүлэн
суралцах боломжийг бүрдүүлэх
· Агуулга тэнцвэртэй харьцаатай, өсөн дэвшихүйц байх
· Суралцагчийн ухамсартай бүтээлч, идэвхитэй үйл ажиллагаанд тулгуурлан, тэдний
сонирхол, өдөр тутмын амьдралын хэрэгцээг хангасан байх

5. · Суралцагчийн хөгжмийн мэдрэмж, гоо сайхны хандлагад гарч буй ахиц, өөрчлөлтийг
дэмжин, бодитой, олон хувилбартай арга хэлбэрийг хослуулан үнэлэх зэрэг болно.
Хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэх явцад сурагчдыг сурах арга барил эзэмшин, өөртөө итгэлтэй
болж, санаа бодлоо чөлөөтэй илэрхийлэх, бусдыг хүндэтгэн харилцах, асуудлыг эргэцүүлэх
бодох, шийдвэрлэх, тайлбарлах зэрэг чадварт суралцахад багш чиглүүлэн туслахын зэрэгцээ
Д.Колбын суралцахуйн циклд баримжаалж сургалтын явцад олж авсан санаа, баримтад
тулгуурлан цаашдын төлөвлөлт, үйл ажиллагааг байнга засан сайжруулах шаардлагатай юм.
Үүнд:
Бодит практик туршлага (дадлага хийх, эзэмших)
Идэвхтэй практик туршлага (сурснаа төлөвлөх, хэрэгжүүлэх)
Ажиглалтаа эргэцүүлэн бодох (сурснаа тунгаан бодох, үнэлэх)
Хийсвэрлэн төсөөлөх (туршлагаас суарцлах, дүгнэлт гаргах)
Сурагчид ч даалгаврыг гүйцэтгэхдээ эзэмшсэн мэдлэг, чадвартаа тулгуурлан хэрхэн гүйцэтгэхээ
төлөвлөх, хийх, дүгнэлт гаргах, олж авсан туршлагаа сайжруулаад дахин төлөвлөх зэргээр
суралцана. Иймд үйл ажиллагаагаар сурах, сургах дидактик нэгжийг томсгох зарчмыг
баримтлан хөтөлбөрийг хэрэгжүүлнэ.
Сургалтаа зохион байгуулахдаа хүүхдийн хөгжил, идэвх оролцоог хангахын тулд идэвхтэй
сургалтын арга, хэлбэрүүдийг уламжлалт сургалтын аргуудтай зохистойгоор хослуулан
хэрэгжүүлэх ба анхаарах зарим зүйлсээс дурдвал:
Зорилгоо томьсолох: бүлэг сэдэв, нэгж, ээлжит хичээлийн зорилго нь сурагчийн хүрэх үр дүн
болохын хувьд хэрэгжихүйц, хэмжигдэхүйц, товч тодорхой байхаар томьёолох хэрэгтэй.
Сурагчидтай ярилцах: сурагчид асуудлыг ойлгосон эсэх, ташаа ойлголттой эсэхийг тодруулахын
тулд тэдэнтэй харилцан ярилцах нь чухал. Уг үйл ажиллагааг зохион байгуулснаар сурагчдын
оролцоог хангаж, санаа бодлоо илэрхийлэх, харилцах, асуулт асуух, хариулах боломжийг
тэдэнд олгоно.

6. Асуулт асуух: зорилгоос хамаарч нээлттэй, хаалттай асуултуудыг тохируулан хэрэглэх нь
зүйтэй. Сэргээн санах, товч мэдээлэл авахын тулд хаалттай асуултыг, сурагчдад юмсыг
тайлбарлах, хийсэн сонголт, шалтгаанаа тайлбарлах, нотлох, мэдээлэлд дүн шинжилгээ хийх,
эргэцүүлэн бодох зэрэгт үйл хийхэд нээлттэй асуултыг асууна. Үүнээс гадна сургалтын явцад
сурагчдаас асуух танин мэдэхүйн янз бүрийн түвшний асуулт, сурагчдаас өгч болох хариултыг
урьдчилан төлөвлөж дадаарай. Хүүхдээс асуулт асуусны дараа тэдэнд хариулах хугацааг өгнө.
Ялгаатай түвшний асуулт, даалгаврыг боловсруулахад нэмэр болгох үүднээс Блумын
таксономийн танин мэдэхүйн түвшний асуултын жишээг хүснэгтээр үзүүлэв.
Үе
Чадвар Багшийн үүрэг Сурагчийн үүрэг
шатууд
Сэргээн
санах
Мэдээллийг сэргээн
санах
Чиглүүлэх , Хэлж өгөх,
Үзүүлэх, Засах, Асуух,
Үнэлэх
Хариулах , Хүлээж авах,
Санах, Танин мэдэх, Цээжлэх ,
Тодорхойлох , Дүрслэх,
Эргүүлж ярих, жагсааж бичих,
нэрлэх, олох
Ойлгох Ойлголт, үзэл санаа,
ухагдахууныг
тайлбарлах
Зааж үзүүлэх, Сонсох,
Асуух, Харьцуулах /ижил
зүйл/, Харьцуулах /ижил
бус зүйл/, Шалгах
Тайлбарлах, Дүрслэх,
Хураангуйлах, Мэдээлэх,
Орчуулах, Хийж үзүүлэх,
дүгнэх, өөр үгээр илэрхийлэх,
ангилах,
Хэрэглээ
болгох
Өөр танил нөхцөлд
мэдээллийг хэрэглэх
Удирдан чиглүүлэх,
Ажиглалт хийх, Үнэлэлт
өгөх, Зохион байгуулах
Асуудал шийдвэрлэх,
Мэдлэгээ хэрэглээ болгож
байгаагаа харуулах, Calculates,
Эмхлэж цэгцлэх, Тайлбарлаж
үзүүлэх, хийж гүйцэтгэх
Задлан
шинжлэх
Уялдаа холбоо, цогц
ойлголтыг нь эрж
хайх зорилгоор
мэдээллийг хэсэглэн
хуваах
Турших, чиглүүлэх,
ажиглах, дүгнэх, зохион
байгуулах , шинжлэх
Хэлэлцэх, нээж илрүүлэх,
маргах, мэтгэлцэх, гүн гүнзгий
бодох, шалгах, Examines,
Questions, Calculates, эрэл
хайгуул хийх , лавлах,
харьцуулах, зохион байгуулах,
бүтцийг задлах, асуух, олох
Үнэлж
дүгнэх
Хийж буй
даалгавар/үйлдлээ
зөвтгөх, хамгаалах
Тодруулах, хүлээж авах,
чиглүүлэх
Шалгах, таамаглах, шүүмжит
сэтгэлгээгээр хандах, сорил
туршилт явуулах, үнэлж дүгнэх
шүүн тунгаах, хэлэлцүүлэх,
харьцуулах, шүүмжлэх, маргах,
үнэлэх, шийдвэрлэх, сонгох,
зөвтгөх
Бүтээх Шинэ санал
санаачилга гаргах,
бүтээгдэхүүн
үйлдвэрлэх, юмыг
өөрөөр харах
Чиглүүлэх, өргөжүүлэх,
эргэцүүлэх, Analyses,
Evaluates
Зохион бүтээх, хийх,
загварчлах, томъёолох,
төлөвлөх, эрсдэл хүлээх,
сайжруулах, бүтээх, санал
болгох

7. Хөгжмийн хичээлд тавигдах дидиктик шаардлага:
1. Сурагчид хөгжим сонсож, дуулж, бүжиглэх, хөгжимдөж сурах, түүнийг ойлгож, хөгжмийн үйл
ажиллагаанд сурах юмсан гэсэн сэтгэл тэмүүлэл, хэрэгцээ сонирхлыг бий болгож, хөгжмийн
хичээлд хандах эерэг хандлага төлөвшүүлэх,
2. Сурагчдад хөгжмийн мэдлэг, хөгжмийн үйл ажиллагаанд оролцох арга барил, чадвар дадал
зэргийн төрөл, хэмжээг оновчтой сонгож авах.
3. Тухайн хичээлийн зорилго. зорилт, агуулгыг хэрэгжүүлэх арга, хэрэглэгдэхүүнийг оновчтой
сонгон авч бүтээлчээр ашиглах.
4. Хичээлийн явцад сурагчид хөгжмийн ямар үйл ажиллгаанд оролцож, ямар даалгавар
гүйцэтгэхийг урьдчилан бэлтгэж болвсруулах,
5. Хөгжмийн хичээлийн явцад сурагчдаас хариу мэдээллийг /эргэх холбоо/ авах арга хэлбэрийн
урьдчилан бэлтгэх,
6. Хичээлийн 40 минутыг тухай хичээлд гүйцэтгэх хөгжмийн үйл ажиллагаануудад оновчтой
хуваарилж, бүрэн дүүрэн ашиглах
7. Хичээлийн явцад сурагчдын хөгжмийн бие даасан болон хамтарсан ажлуудыг хослуулан
хэрэглэх
8. Хөгжмийн хичээлд хэрэглээг голлон амьдралын хэрэгцээг хангахад чиглэх
9. Хөгжмийн хичээлд ашиглах хөгжмийн зэмсгүүдийн хөгөлгөө бүрэн цэвэр байх, орчин үеийн
техник хэрэгслийг зөв оновчтой ашиглаж сурагчдын авьяас чадварыг хөгжүүлэх
10.Хичээлд хөгжим-урлагийн зүй тогтлыг шинжлэх ухааны үндэслэлтэй амьдрах орчинтой
холбож эзэмшүүлэх зэрэг юм.
Хичээлийн чадвар, дадал төлөвшүүлэх эсэх нь:
а/ энгийн хэмнэл гүйцэтгэх, дасгал, дуулах чадвар төлөвшүүлэх
б/ сурагчид мэдсэнээ амьдралын тодорхой нөхцөлд шилжүүлэн хэрэглэх бүтээлч
даалгавар (энгийн хөгжмийн зэмсгээр хөгжимдөх, зохиомжлох, хөгжим сонсоод
хөдөлгөөн зохиох г.м) өгөх,
Эдгээр хичээлүүд нь өөр өөрийн давуу талтай ч анги дүүргэлт их, цаг бага зэргээс хүүхэл д
болгонд мэдлэгээ амьдралд хэрэглэх бат бэх мэдлэг чадвар дадлыг олгож чаддаггүй, сурагч нэг
бүрийг идэвхитэй сургах тэдний онцлогийг харгалзан хөгжүүлэх боломж багатай байна. Иймд
хичээлээс гадуурх үйл ажиллагааны цагаар сурагчдыг хөгжүүлж, чадваржуулах нь чухал юм.
Хичээлийн бүтэц уян хатан, олон хувилбартай , суралцагч төвтэй болж буй өнөө үед хичээлийн
бэлтгэл, явц нь хөгжмийн багшаас улам их бүтээлч ажиллагааг шаардаж байна. Орчин үеийн
хөгжмийн хичээл нь багш сурагчдын хамтын бүтээл байж өөр өөрийн дүр төрхтэй байна гэсэн үг
юм.
Хөгжмийн хичээлд хэрхэн бэлтгэх вэ?
Хөгжмийн хичээлийг амжилттай үр өгөөжтэй зохион явуулхын тулд урьдчилан сайн бэлтгэх
шаардлагатай. Хөгжмийн багш хичээлдээ бэлтгэх гэдэг нь хөгжмийн сургалт хүмүүжлийн ажлын
тухайн нөхцөлд тохирсон тодорхой зорилт дэвшүүлж, түүнийг шийдэх оновчтой арга,
хэрэглэгдэхүүн, дуу болон сонсох хөгжмийн бүтээл, хөгжмийн үйл ажиллагааны төрлүүд,
дасгал, даалгаварыг сонгон авч эвлүүлэн төлөвлөх үйл ажиллагаа юм.
Хичээлийн бэлтгэл үед хөгжмийн багш урьд хэрэглэж байсан арга, барил, хэрэглэгдэхүүнийг
яаж хослуулж, шинэ байдлаар яаж эвлүүлж хэрэглэх, шинэ арга барил зохиох, урьд нь хэрэглэж
байсан зарим арга барилынхаа тодорхой хэсгийг өөрчлөн хувиргаж хэрэглэх зэрэг бүтээлч
шинжтэй үйлийг хийнэ. Багшийн хичээлд бэлтгэх ажил нь дараах үе шаттай явагдана:
1. Багш сургалтын төлөвлөгөө, хөгжмийн хичээлийн цөм хөтөлбөр, сурах бичиг,
багшийн ном, арга зүйн зөвлөмжийг уншиж судлах
2. Хөгжмийн хичээлийн хөтөлбөрийг боловср

8. уулах.
3. Сэдвийн боловсруулалт хийнэ.
Үүнд: 1. Заах хичээлийн сэдэв. 2. Сэдэв тус бүрээр сурагчидад эзэмшүүлэх мэдлэг, арга барил,
чадварын хэмжээ,3. Цаг, 5. Сургалтын хэрэглэгдэхүүн, 6.Сурагчдын бие дааж хийх ажлын сэдэв,
гэрийн даалгавар,7.Үнэлгээ гэх зэргийг иж бүрнээр боловсруулах үйл ажиллагаа байдаг.
Эдгээрийг үндэслэн сэдэвчилсэн төлөвлөгөө боловсруулах ба орчин үеийн хөгжмийн хичээлд
хөгжмийн уран бүтээлийг багш бүр оновчтой чөлөөтэй сонгож ашиглах боломж бүрэлдэж
байгаа.
Багш хичээлд бэлтгэх явцдаа өөрөө юу хийхээ төлөвлөхийн зэрэгцээ сурагч ямар үйлүүдийг яаж
хийх вэ? гэдгийг нарийн тодорхой төлөвлөж зохион байгуулах явдал юм.
Хөгжмийн хичээлийн бүтэц, арга зүйг боловсруулах, хичээл олон хувилбартай байх хэрэгтэй
болсон. Хөгжмийн хичээл олон бүрэлдэхүүн хэсэгтэй, тэдгээр нь янз бүрээр хосолж байдаг.
Нийлмэл үзэгдэл учраас хичээл бүр дээр багш сурагчдыг заавал асуух хэрэгтэй юу? Сурагчидад
заавал дүн тавих хэрэгтэй юу? Сурагчидад заавал гэрийн даалгавар өгөх хэрэгтэй юу? гэх мэт
асуудлыг багш нар хичээлийн зорилготой уялдуулан уян хатан, зарим үед сурагчидтайгаа
хамтран шийдэх нь зүйтэй.
Хөгжмийн хичээл бүр өөрийн өнгө аястай, өчигдрийн хичээлээс өөр, сурагчдад илүү
сонирхолтой, хичээл бүр яаж багш сурагчдын хамтын үйл ажиллагаа байхаар зохион байгуулах
вэ? гэсэн асуулттай багш нар тулгарч байна. Зорилт гэдэг бол ямар нэг тодорхой үйл
ажиллагааны эцэст ямар үр дүн гарахыг урьчилан төсөөлсөн ойлголт юм.
Хөгжмийн хичээлийн зорилт бол хичээлийн эцэст тодорхой насны сурагчдын хөгжмийн
мэдлэгийн санд, бие дааж сурах сэтгэн бодох чадварт, хөгжимтэй харьцах харилцаанд, аливаа
зүйлд хандах хандлагад нэгэн зэрэг гарч буй өөрчлөлтүүдийг урьдчилан төсөөлж төлөвлөх үйл
байдаг. Хичээлийн сэдэв нь тухайн хичээл дээр үзэж судлах шинжлэх ухааны нэр томъёогоор
дамжин тодорхойлогдож болно.
Хөгжмийн хичээлийн явцад хөгжим сонсох, дуулах, энгийн хөгжмийн зэмсгээр хөгжимдөх
хөгжмийн аялгуунд хөдөлгөөн хийх, өөрсдөө чөлөөтэй зохиомжлох, хөгжмийн тухай санал
бодлоо чөлөөтэй ярилцах, мэдэхгүй зүйлээ чөлөөтэй бусдаас асуух, шийдвэр гаргах, айх эмээх
зүйлггүй тайван суралцах нөхцөл бүрэлдүүлэх шаардлагтай. Эдгээр үйл ажиллагаа нь багш
хөгжмийн хичээлийн зорилтыг сурагчдийн хийж гүйцэтгэх үйл, үйл ажиллагаагаар дамжуулан
тодорхойлж болно гэсэн үг юм. Жишээ нь: Хөгжмийн хичээлээр хөгжим сонсоод байгаль
нийгмийн үзэгдлийг ажиглах харьцуулан жиших арга барил эзэмшүүлэх, хөгжмийн зохиол,
хөгжмийн зохиолын төрөл хэлбэр, хөгжмийн зохиолчдын намтар уран бүтээлийн тухай уншаад
төлөвлөгөө зохиох гэсэн зорилтуудыг дэвшүүлэн ажиллавал хичээл нь илүү үр дүнд хүрнэ.
Хичээлийн технологийг шинэчлэх чиглэл, арга зам
Өнөө үед хичээлийн технологи дараах 3 хэсэгтэй
Орц————————————————явц————————————————гарц
-Зорилго, зорилт -арга технологи -Үр дүн
-Агуулга -Багш -Багш суралцагчийн
-материалын нөөц /хэрэглэгдэхүүн/ -бүтээлч ажиллагаа мэдлэг чадвар, зан
-хүний нөөц /багш суралцагч/ -харилцаа үйлийн хүрээнд
-цаг хугацааны нөөц гарсан өөрчлөлт
-санхүүгийн нөхцөл -шинээр бий болсон
-багш суралцагчийн өмнөх үнэт зүйлс
Мэдлэг чадвар, зан үйл, үнэт зүйлс
———————————————хариу мэдээлэл————————————————
Хөгжмийн хичээлийн арга зүй нь тухайн сургуулийн хөгжмийн сургалтын орчин, нөхцөл, анги
дүүргэлт сурагчдын хөгжмийн сонирхол хэрэгцээ, сурах чадвар, хөгжмийн сургалтын

9. хэрэглэгдэхүүний сан, хөгжмийн зэмсгийн байдал, багшийн арга барилын бүтээлч шинж
хөгжмийн хичээлийн агуулга гэх зэрэг олон хүчин зүйлээс шалтгаалах ба тохиолдол болгонд
өөр өөр байх нь хөгжмийн багш тухайн нөхцөлдөө тохирсон хүүхдийг хөгжмийн урлагт
амжилттай сургаж хөгжүүлэх хичээлийн арга зүйг боловсруулан хэрэгжүүлэх шаардлагатай.
Ийнхүү хөгжмийн хичээлийн арга зүй нь:
· Тухайн хөгжмийн хичээлээр сурагчдыг юунд яаж сургаж хөгжүүлэх тодорхой зорилтыг
оновчтой дэвшүүлэх, сурагчийн хуримтлуулсан хөгжмийн мэдлэгийн түвшинг оношлон
түүнд тулгуурлан ицаашид тэдгэрийг хөгжүүлэх стратеги боловсруулах
· Сурагчидад дуулж хөгжим сонсож сурж танин мэдэх сэдэл бий болох бүрэлдүүлэх
· Дэвшүүлсэн зорилтыг хөгжмийн хичээлийн стандарт агуулга сурах бичигтэй холбон
уялдуулж хөгжмийн ямар ухагдахуун арга барилыг энэ хичээл дээр зайлшгүй эзэмших
хэрэгтэй вэ? гэдгийг тодорхойлж үндэслэх
· Сурагч хөгжмийн шинэ ухагдахуун арга барилыг эзэмшихийн тулд хөгжмийн ямар
үйлүүдийг, ямар дарааллаар яаж гүйцэтгэх системийг бүрэн төлөвлөж хүүхдийн
хөгжмийн өнөөгийн өдөр тутмын амьдралтай холбоотой байх.
· Сурагчдаар эдгээр хөгжмийн үйлүүдийг гүйцэтгүүлэхийн тулд багш ямар арга барил
хэрэглэгдэхүүн хөгжмийн зэмсэг хэлбэр зэргийг ашиглахыг оновчтой сонгон бэлтгэж
төлөвлөх ба багш өөрөө их ярьж тайлбарладаг аргаасаа зайлсхийж үүний оронд
хүүхдээрээ их яриулах бодуулах, сонсуулах, дуулуулах, хөгжимдүүлэх, зохиомжлох
хөдөлгөөн хийлгэх хэрэгтэй юм.
· Сурагчид хөгжмийн сурах үйлүүдийг зөв бүрэн гүйцэтгэж буй байдлыг багш яаж хянах
хариу мэдээлэл яаж авах арга хэлбэрийг сонгож бэлдэх цаг хугацаагаа оновчтой
хувиарлах хүүхэд сонсох дуулах хөгжимдөх ярилцах хөдөлгөөн хийхэд хэрэгтэй хугацаа
өгөх /зарим багш нар хүүхдэд ийм хугацаа өгөхгүй их яаруулж сандруулж байдаг/
анхаарах ямар зүйл гарч болзошгүйг урьдчилан төсөөлөх гэх мэт
· Хөгжмийн хичээлийн үр дүнгээ ямар аргаар тооцоолхоо урьдчилж бэлтгэх: сурагч
хөгжмийн тухай шинээр юу мэддэг чаддаг болсныг бодитоор үнэлж дүгнэх бүтээлч
даалгавар дасгал тестийг бэлтгэх. Хичээлийн үр дүн нь хичээлийн анх дэвшүүлсэн
зорилттой нягт холбоотой гарна.
· Сурагчдын бие даан суралцах хөгжмийн арга барилыг эзэмшүүлж хөгжүүлэхийн тулд
тэдэнд бүтэлч шинжтэй гэрийн даалгавар өгөх дараагийн хичээлтэй ямар холбоотой
болохыг төлөвлөж тодорхой зүйлийг өгөх зэрэг үйлүүд байна.
Хичээлийн зорилго, зорилт нь сурагчдын хийж гүйцэтгэх үйл, үйл ажиллгаагаар дамжин
тодорхойлогдвол оновчтой тодорхойлсон гэж үзэж болно.
Үнэлгээ:
Хөтөлбөр дэх суралцахуйн зорилтууд нь үнэлгээний шалгуур болох ба эдгээрийн хэрэгжилт,
суралцагчдын эзэмшсэн мэдлэг, чадварыг үнэлэхдээ дараах хэлбэрүүдийг хэрэглэнэ. Үүнд:
· Явцын үнэлгээ
· Эцсийн үнэлгээ
·Өөрийн үнэлгээ
· Хөндлөнгийн үнэлгээ
Явцын үнэлгээ нь сургалтын явцад суралцагчийн тухайн үеийн ойлголт, ахиц, үйл явцыг
тандсаны үндсэн дээр санал зөвлөмж өгөх, үйл ажиллагааг нь чиглүүлэх, суралцагчдыг

10. урамшуулах, цааш хөгжих арга барилаа олох, улмаар сургалтын чанарыг сайжруулахад
чиглэнэ.
Эцсийн үнэлгээг бүлэг сэдэв, улирал, жилийн эцэст буюу тодорхой хугацааны дараа хийх ба
суралцагчийн чадварын түвшинг тогтооход чиглэж, суралцагч төдийгүй эцэг эхчүүдэд үр дүнг
мэдээлэх, сургуулийн болон багшийн үйл ажиллагаанд хяналт- шинжилгээ хийх үндсэн
мэдээлэл болно. Хөгжмийн сургалтаар суралцагчдын дуулах, хөгжим сонсох, хөгжимдөх,
бүжиглэх явц, хөгжил, төлөвшилийн ахиц үр дүнг үнэлэх болно.
Сурагчдын сурах арга барил, онцлогоос шалтгаалж даалгавар, хэрэглэгдэхүүн, үр дүн, үзүүлэх
дэмжлэг ялгаатай байна.
Явцын болон эцсийн үнэлгээний олон арга, хэлбэрүүд байдгаас багш суралцагчдын хэрэгцээ,
онцлог зэргийг харгалзан сонголт хийж дангаар нь буюу хослуулан хэрэглэнэ. Жишээлбэл:
· рубрик үнэлгээ
· жүжигчилсэн, дүрийн тоглолт
· бичгийн үнэлгээнүүд
· анги тус бүрийн тайлан тоглолт
НЭГДҮГЭЭР АНГИЙН ХӨГЖМИЙН ХИЧЭЭЛИЙН АРГА ЗҮЙН ЗӨВЛӨМЖ
I-V ангийн хөгжмийн хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэх үлгэрчилсэн төлөвлөлтийг орон нутгийн онцлог,
сургалтын орчин хэрэглэгдэхүүнээс хамаарч суралцагчдын суралцах хурд, сургалтын цагтай
уялдуулан уян хатан зохицуулах боломжтой.
Суралцахуйн зорилтыг хэрэгжүүлэх явцыг зөв чиглүүлэх үүднээс боломжит үйл ажиллагаа,
хэрэглэгдэхүүн, дууны болон хөгжмийн уран бүтээлийг оруулж өгөхөөс гадна багш сонголт
хийхээр уран бүтээлийн жагсаалтыг санал болгон оруулсан болно.
Хүрэх үр дүн:
- Хөгжмийн уран бүтээлийг сонсох сонирхолтой, утга агуулгыг ойлгодог хэмнэлийн
мэдрэмжтэй, дуу, бүжиг, маршийн төрөл зүйлийг сонсож ялгадаг байх
- Дууны өнгө, үг хэллэг, айзам хэмжээ, амьсгааг зөв хуваарилан дуулахыг эрмэлздэг байх
- Энгийн хэмнэлийг сонсож хүчтэй сул хувийг мэдэрч хэмнэлээр хөгжимддөг, хөгжмийн
энгийн зэмсгийн дуугаралтыг таньж ялгадаг байх
- Хүчтэй сул хувийг мэдэрч хөдөлгөөнөө зохицуулдаг, нэг хөдөлгөөнөөс нөгөөд шилжих
шилжилтийг хэмжээнд тохируулан гүйцэтгэдэг байх
- Аялгууны шинж төрхийг хөдөлгөөнөөр илэрхийлэх, янз бүрийн дуу авиаг үүсгэн,
хөгжмийн энгийн зэмсэгээр зохион тоглодог байх
- Сурагчид, анги хамт олонтойгоо хамтран дуулж хөгжимддөг, бүжиглэдэг байх
Суралцахуйн
зорилт Үйл ажиллагаа Сургалтын
хэрэглэгдэхүүн

11. Байгалийн дуу
чимээг сонсож
таних, ялгах
тодорхойлох
- Байгалийн дуу чимээ, амьтдын дуу
хоолойг сонсох, таних, дуурайх жишээ
нь: мэлхий, хөхөө, нохой, таван хошуу
мал, бороо, салхи, шуурга...
- Тэдгээрийг өөр хооронд нь харьцуулж
өнгө аяс, чанга сул хүчийг
тодорхойлох.
- Сонссон дуу чимээ, байгалийн
үзэгдлийг жүжигчилсэн тоглолтоор
дүрслэх. Жишээ нь: “Хөгжилтэй аялал”
- Жижиг бөмбөр, кастаньет, шагшуур
зэрэг хөгжмийн энгийн зэмсгийн
дуугаралтыг бичлэгээр сонсох,
тодорхойлох.
- Ямар ямар хөгжмийн зэмсэг болохыг
таамаглах
Байгалийн дуу
чимээтэй бичлэг. Үүнд:
- Байгалийн дуу чимээ
- Амьтдын дуу чимээ
- Цаг агаарын үзэгдэл
Магнитофон, хөгжмийн
энгийн зэмсгүүдийн
дуутай бичлэг
Энгийн
хэмнэлийг
сонсох
Хөгжмийн
энгийн
зэмсгийн
дуугаралтыг
сонсох
- Хөгжмийн энгийн зэмсгийн
дуугаралтын шинж төрхийг
тодорхойлох /бүдүүн,
нарийн, чанга, сул.../
- Дөрөвт, наймт ноот ба
дөрөвт ноотны зогсоцыг
хэмнэлээр илэрхийлэх.
- Байгалийн дуу чимээ,
амьтдын дуугаралт,
хөдөлгөөний онцлогийг
хөгжмийн эгшгээр төсөөлөн
ойлгох.
- Өөрийн дуу хоолойн өнгө
тембрийг бусдын дуу
хоолойтой харьцуулж
мэдрэх.
- Энгийн хэмнэлтэй зохиолыг
сонсох, тодорхойлох, ялгах.
- Хөгжмийн эгшгийн урт
богино /Дөрөвт , наймт ноот
ба дөрөвт ноот/-ыг сонсож
ялган таньж, тэмдэглэх.
- Хэмнэл болон аялгууны
давталтыг тодорхойлох,
дүрслэх,
- Хөгжмийн зохиолыг сонсож,
түүний талаарх өөрийн
төсөөлөл, дүр дүрслэл, утга
санааг ярилцах.
- Хөгжмийн энгийн зэмсгийн
Хөгжмийн энгийн зэмсгүүд /Жижиг бөмбөр,
Цан, Шагшуур, шигшүүр, Савх, Гурвалжин г.м/
Д.Кабалевский “Бүрээч бөмбөрч”
М.И.Глинка “Вальс”
“Амьтдын марш”
“Үлгэрийн баатрууд”
Хөгжмийн энгийн зэмсгүүд
12 жилийн
Хөгжим- 1 сурах бичгийн CD-бичлэг
Л.В.Бетховен
“Элизе”
С.Гончигсумлаа “Марш”
С.Рахманинов “Полька”
Бүүвэйн дуу

12. Хөгжмийн
энгийн төрөл
зүйл /дуу,
бүжиг,
марш/-ийг
сонсох
дуугаралтыг сонсож, ялгаж,
таних. Жишээ нь: морин
хуур, шагшуур, кастаньет,
төгөлдөр хуур, бөмбөр,
хуучир гэх мэт хөгжмийн
зэмсгүүдийн дуугаралтыг
бичлэгээр сонсгоод таньсан
дарааллаар дугаарлана.
- Ямар хөгжмийн зэмсэг
болохыг сонсож таних,
ярилцах.
- Хөгжмийн энгийн зэмсгүүд
болон өөр төрлийн
зургуудыг ангилах бүлэглэх
- Д.Кабалевский “Бүрээч,
бөмбөрч” зохиолыг сонсож
хэмнэлээр хамтран
хөгжимдөх.
- Хөгжмийн энгийн зэмсгийн
дуугаралтын шинж төрхийг
тодорхойлох. Жишээ нь:
Зүүд эсв эл мөрөөдөл
сэдэвт зураг дээр ярилцаад
тохирох энгийн зэмсгийг
сонгож өнгө аясыг
тодорхойлох.
- Тухайн хөгжмийн зэмсгээр
ямар дүрслэл үүсгэж болох,
аялгууны аль хэсэгт илүү
тохиромжтой болох талаар
ярилцах.
- Энгийн хэмнэл (хагас
ноот,бүтэн ноот, 2 хувьт хэм,
тэдгээрийн зогсоц)-ийг
сонсож мэдрэх, тэмдэглэх,
унших.
- Эгшгийн хөдөлгөөн, хэмнэл,
хурд, хүчийг хөгжмийн
зохиолоос сонсож
тодорхойлох.
- Дуу, дан хөгжмийн аязыг
сонсож хурд, хүч, хэмнэлийг
утга агуулгатай холбон
ойлгох.
Ая.Б.Цэвээнсүрэн,Үг.Ц.Баянтунгалаг”Яагаад”
Үг. Ая Л.Галмандах “Шүдээ хайрлая”

13. Зөв дуулах
аргад
сургах/Биеий
н зөв
байршил,
амьсгаа/
Өөрийгөө
болон бусдыг
сонсож
хамтран
дуулах
Сонсголын
тогтоолт дээр
тулгуурлан
дуулах
- Дуу, бүжиг, маршийн шинж төрхийг сонсож
мэдрэх, тайлбарлах.
- Дуу, бүжиг, маршийг сонсоод ялгаж таних.
- Хөгжмийн зэмсгийн дуугаралтыг хэрхэн
таньж мэдсэн талаар ярилцах, таамаглалаа
батлах.
- Ангид байгаа хөгжмийн энгийн зэмсгээр
тоглож, харьцуулах.
- Дуулахын өмнө биеэ хэрхэн бэлтгэх /зөв
суух, зөв зогсох/, Дуулах үеийн биеийн
байршил болон дуу хоолойн дуугаралтын
үүргийг ярилцах.
- Дуулахдаа амьсгааг хэвлийгээр авах, мөрөө
өргөхгүй байх, цэх шулуун зогсож, фразыг
харгалзан амьсгааг хуваарилах.
- Хялбар дуу, аялгууны чиглэл хөдөлгөөнийг
гараар дүрслэн дуулах.
- Өгөгдсөн дуунуудаас сонгон дуулах,
шүлгийн утгыг ярилцах, бүтээл хийх /зурах,
наах, баримлаар урлах/
- Хөгжмийн эгшгийг тоон болон дүрст
тэмдэглэгээг унших, дуулах.
- Эгшгийн чанга сул, өндөр нам, аялгууны
хурдыг мэдэрч дуулах.
- Аялгууны шинж төрх, агуулга дүр
дүрслэлийг илэрхийлэн хэмжээ, хэмнэлийг
зөв дуулж сурна.
- Хоолойн дасгал, амьсгалын дасгалыг хэд
хэдэн хувилбараар гүйцэтгэх.
- Ганцаараа болон хамтаараа хөгжимтэй,
хөгжимгүй дуулах.
- Үндсэн 7 эгшгийг шатлалын аргаар
тэмдэглэх, унших, дуулах дадлага хийх
- 2 хувьт хэмд ноот унших, багцлах,
хэмнэлийн дасгал гүйцэтгэх.
- Ноотны зогсоцыг ойлгож, тэмдэглэгээг
уншиж сурах дадлага хийх.
- Зогсоцтой дуу, дасгал дуулах дадлага хийх
- Гарын хөдөлгөөнөөр энгийн хэмнэлийг
эгшгийн өндөр намтай холбон үзүүлж
дуулах.
- Эгшгийн дарааллыг өгсөх уруудах чиглэлд
- янз бүрийн хэмнэлээр дуулна.
- Сонсголын тогтоолт дээр тулгуурлан
дуулах.
- Хөг.Л. Галмандах
шүл.Ж.Дашдондог
“Арав гэж юу вэ?”
- Хөг.С.Батболд
шүл.Л.Соронзонболд
“Би жагсаж чадна”
“Дэлхийгээ би мэднэ”
- Хөг.С.Батболд
шүл.О.Сундуй
“Би дуучин”
- Хөг. С.Батболд
шүл.Т.Галсан
“Хувиршгүй тоолол”
- Хөг. Б.Бямбабаяр
Шүл. Д.Лүндээжанцан
“Дүүдээ хэлж өгнө
дөө”
Даралтат хөгжим
- Ая. С.Батболд
“Хичээлийн
завсарлагааны дуут
бүжиг”
- Ая. М.Булган
“Эрдмийн үсэг
сурлаа”

14. Дууны утга
агуулгыг
ойлгож
дуулах
Хөгжмийн
энгийн
зэмсгээр
хөгжимдөж
сурах
Хөгжмийн
энгийн
зэмсгээр
хэмнэлийг
сонсоод,
дагаж
хөгжимдөх
- Дүрс, зураглалаар өгөгдсөн хэмнэлийн хүчийг
ярилцах, тайлбарлах Жишээ нь: дуулж,
хөгжимдөхдөө багшийн гарын дохилтыг анхаарч
зэрэг эхэлж, дуусгах
- Хөгжимдөхдөө сэтгэл хөдлөл, хүчдэлийг /чанга
сул/ илэрхийлж тоглох
- Өөрсдийн танил тодорхой өндөрлөггүй
хөгжмийн зэмсгийг дуугаралтаар нь таньж,
сонгон хөгжимдөх.
- Хүрээлэн байгаа орчны дуу чимээ, дуугаралтын
шинж чанар /урт богино, өндөр нам, чанга сул/-
ыг харьцуулан жишиж хөгжимдөх.
- Хөгжмийн хялбар аялгууны шинж төрх, өнгө аяс,
хурд, хүчийг илэрхийлж хэмнэлээр хөгжимдөнө.
- Зохиолын утга санаатай холбоотой өөрсдийн
төсөөллөө хэмнэлээр илэрхийлэх.
- Сонсож буй аялгууны хэмнэлд
тохируулан алга таших, хөгжимдөх.
- Тодорхой өндөрлөггүй энгийн зэмсгээр аялгууг
дагаж хэмнэлээр хөгжимдөх.
- Энгийн хөгжмийн зэмсгээр 2 ба 3 хувьт
хэмнэлийг ноотоор хөгжимдөх.
-
Ая. С.Батболд ”Бага
ангийн багшдаа
баярлалаа”
Ая. С.Мааяа “Сайн уу
муу юу аль нь вэ хө”
Ноотны дэвтэр,
харандаа
-
Сонсголын
тогтоолт
дээр
тулгуурлан
хөгжимдөж
сурах
Бие даан
болон
бусадтайга
а хамтран
хөгжимдөх
Хөгжмийн
хэмнэл
хүчтэй, сул
хувийг
мэдэрч
хөдөлгөөнө
ө
зохицуулах
- Багшийн дохилтыг ойлгож хөгжимдөх.
Жишээ нь: Тухайн ангийн сурагчдаар янз
бүрийн хэмжээтэй хэмнэлийн дасгалыг
хөгжимдүүлэх. /салаа салаагаар энгийн зэмсгийг
хуваарилана/
- Сонсголын тогтоолт дээр тулгуурлан янз бүрийн
хэмжээгээр хэмнэлийн дасгалыг багшийн
дохиогоор хөгжимдөх.
- Дууны утга агуулга, дүр дүрслэлийг сэтгэл
хөдлөлөө илэрхийлэн хэмнэлээр хөгжимдөх.
- Сурсан дуу, сонссон хөгжмийн хэмнэлээ
ганцаараа болон анги нийтээрээ хамсран
хөгжимдөх.
- Хэмнэлийн янз бүрийн зураглалуудыг бие даан
болон бусадтай хамтран хөгжимдөх.
- Хялбар ноот бичлэгийг унших, хэмнэлээр
хөгжимдөх.
- Дуу, дан хөгжмийн аязыг сонсоод хүчтэй сул
хувийг ялган хэмнэлийн хамсраа хийж
хөгжимдөх.
- “Навчис” хөгжимт тоглоом. Хөгжмийн аянд
тохируулан навчсын салхинд хийсэх эргэлдэх,
Хөгжимт хөдөлгөөн:
- “Навчисын бүжиг”
- “Шувуухай”
- “Далай” видео
бичлэг
Алчуур, тууз, бөмбөг,
туг дарцаг, савх мод
CD- бичлэг
Хэмнэлийг харуулсан
үзүүлэн
- Шүдээ хайрлая
- Хулгана
Бөмбөрчин
Өнгийн цаас, хайч,
шүр, резин
Скочны гол, өнгийн
цаас, үсний резин,
товч, усны сав, шүр

15. унах хөдөлгөөнийг хийх
Аялгууны шинж
төрхийг
хөдөлгөөнөөр
илэрхийлэх
/марш алхах,
найгах, ганхах,
эргэлдэх, үсрэх
Хөгжмийн
зохиолоос
амьтдын
дүрийг
тодорхойлж
хөдөлгөөнөөр
илэрхийлэх
Тойрон бүжиг,
аялгуут
тоглоом тоглох
Төрөл бүрийн
материал
ашиглан
хөгжмийн
энгийн зэмсэг
бүтээх
Хөгжмийн
энгийн
зэмсгээр янз
бүрийн дуу
авиа үүсгэх
Хэмнэлээр
зохиомж хийх
/морьд, бороо,
- Аялгууны шинж төрх, хэмнэлийн хүчтэй, сул
хувийг мэдэрч бүжиглэх “Шувуухай” хөгжимт
хөдөлгөөн
- Аялгууны өгсөх, уруудах, өнгө давтах, үсрэлттэй
хөдөлгөөнийг мэдэрч биеийн хөдөлгөөнөөр
илэрхийлэх. Жишээ нь:
Далай, Шувуухай зэрэг хөгжимт хөдөлгөөн
- Хөгжмийн зохиолыг сонсоод аялгууны шинж
төрхөд тохируулан хөдөлгөөн хийх.
- Аялгууны шинж төрхийг сэтгэл хөлдлөлөөр
илэрхийлж гаргах
- Бусадтайгаа хамтран дүр бүтээж тоглох бие даан
хийж гүйцэтгэх.
- Хялбар аялгууны хэмнэлд тохируулан амьтдын
дүр дүрслэлийг илэрхийлэн тоглох.
- Дуут бүжгийн хөдөлгөөнийг хамт олноороо болон
бие даан гүйцэтгэх
- Агуулга, дүр дүрслэлийг алчуур, тууз, бөмбөг, туг
дардаг, савх мод гэх мэт хэрэгсэл ашиглан
илэрхийлэх
- Хөгжмийн зохиолоос амьтдын дүрийг
тодорхойлон хөдөлгөөнөөр илэрхийлж тоглох
- Тодорхой сэдвийн дагуу хөгжимт хөдөлгөөн хийх
Жишээ нь: эрвээхий, зөгий, шувуухай, цэцэг
- Тодорхой сэдвийн дагуу хөгжимт хөдөлгөөн хийх
Жишээ нь: эрвээхий, зөгий, шувуухай, цэцэг
- Дуу, маршийн аялгуу сонсоод хөдөлгөөнөөр
илэрхийлэх.
- Сонссон дуу аялгуугаа хөдөлгөөнөөр дүрслэн
илэрхийлж тоглох.
- Дуу дарам, шагшуур зэрэг хөгжмийн энгийн
зэмсэг өөрсдөө хийх.
- Хийсэн хөгжмийн зэмсгээрээ янз бүрийн дуу авиа
үүсгэж, дүрд хувирч тоглох
- Энгийн хэмнэлийг цааш өөрийнхөөрөө баяжуулан
тоглох.
- Тухайн хөгжмийн зэмсгийн онцлогийг мэдэрч дуу
авиа гаргаж тоглох.
- Дуу авиагаар зохиомж хийх (ойн чуулга, амьтдын
хүрээлэн, зөгийн нисэлт...)
- Морьд, бороо, марш, бүүвэй сэдвээр хэмнэлийн
зохиомж хийх.
- 3 хувьт хэмнэлээр Вальс бүжгийн дасгал,
товшилтыг хийж гүйцэтгэх.
Алчуур, тууз,
бөмбөг, туг
дарцаг, савх
мод
Шүр, сувд,
хайч,
хөөсөнцөр,
скоч, гуурс,
цэвэр усны
сав,өнгийн
цаас, тууз,
жигнэмэгийн
хайрцаг,

16. марш, бүүвэй
цас.........../
Энгийн
хэмнэлийг
өөрийнхөөрөө
баяжуулан
тоглох
- Өгсөх, уруудах чиглэлийн эгшгийн цувааг
сонсоод хөдөлгөөнөөр илэрхийлэх.
- Энгийн хэмнэлийг өөрийнхөөрөө баяжуулан
тоглох.
- Өндөр нам, урт богино, чанга сул, хурдан удаан,
хүнд бараан, гэрэлтэй, хөнгөн цоглог үгийн
тусламжтайгаар янз бүрийн дүр бүтээх.
- Гарын доорхи материалаар хөгжмийн энгийн
зэмсэг хийх.
- Хэмнэлийн бодлого, өгөгдлийг өөрийнхөөрөө
гүйцээж бодох.
- Шоогоор хэмнэл зохиож тоглох.
- Өгөгдлийн дагуу хэмнэл зохиох.
- Янз бүрийн хэмнэлээр хөгжимт дасгал, хөдөлгөөн
хийх.
- Дөрөвт, наймт хэмжээнээс бүрдсэн хэмнэлийн
- багцыг баяжуулан тоглох.
Хөгжмийн аялгууны шинж төрх хэмнэлд
тохируулан хөдөлгөөн зохиомжлон хийх.
Багшид өгөх санамж:
Өмнөх сургалтын хөтөлбөрүүдэд дуулах, хөгжим сонсох, ноот эзэмшилт буюу соноршуулгын үйл
ажиллагаа гэсэн бүтцийг баримталж байсан бол энэ удаагийн хөтөлбөрт соноршуулгын үйл
ажилагааг дуулах, хөгжим сонсох, хөгжимдөх, хөгжимт хөдөлгөөн хийх үйлийн тогтолцоогоор
дамжуулж олгохоор төлөвлөсөн. Ингэхдээ хөтөлбөрийн агуулгыг үйл ажиллагааныхаа бүхий л
төрлүүдэд шингээн өгч амьд, хөдлөнги, хөгжөөнлөг орчинг бий болгож, ажиглах, турших, санаа
бодлоо чөлөөтэй илэрхийлэх, зурж дүрслэх, дуулах, хөгжмийн энгийн зэмсгээр ганцаараа болон
хамт олноороо хөгжимдөх, хөгжимт хөдөлгөөн, дүрд хувирч тоглох зэрэг сурагчдын өөрсдийнх
нь идэвхтэй үйл ажиллагааг өрнүүлж, бодит чадвар, бүтээлч арга барил эзэмшүүлэхийг зорих
хэрэгтэй.
Хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэх явцад сурагчдыг сурах арга барил эзэмшин, өөртөө итгэлтэй, санаа
бодлоо чөлөөтэй илэрхийлэх, бусдыг хүндэтгэн харилцах, өөрийгөө болон бусдыгаа сонсож
хамтран дуулах, хөгжимдөх, бүжиглэх чадварт суралцахад багш чиглүүлэн туслахын зэрэгцээ
сургалтын явцад сайжруулах шаардлагатай санаа, үйл ажиллагаанд тулгуурлан баяжуулж
цаашдын төлөвлөлтөө хийх нь зүйтэй.
Үүнээс гадна өмнөх хөтөлбөрөөр бид ноот бичлэгтэй III ангид танилцуулж байсан. Харин
энэ удаагийн хөтөлбөрийн шинэчлэлээр I ангийн II улирлаас эгшгийн уртын тэмдэглэгээг, II
ангийн II улирлаас эгшгийн өндрийн тэмдэглэгээг таниулж харин III ангидаа ноотоор дуулах,
ноотоор хөгжимдөх чадварыг эзэмшүүлэх зорилт тавьсан билээ. Нооттой танилцах сурагчид
маань 6 настай бяцхан хүүхдүүд тул багш та ноотыг таниулахдаа шууд нүдлүүлэх аргыг сонгох
нь оновчтой. Жишээ нь:

17. Хамгийн гол нь сурагчид багшийн тоглолтыг сонсоод дагах биш, харин өөрсдөө ноотоо хараад
тоглох нь чухал гэдгийг анхаараарай. Үүний тулд сурагчдад: ноот бичлэгийг эхлээд сайтар
ажиглана, дараа нь ноотыг уншина, уншихдаа хэмжээгээ алдахгүйн тулд тоолж хөгжимдөнө
гэсэн ойлголтыг маш сайн өгөх хэрэгтэй. Мөн ноотоор тоглохын өмнө багш заавал тоолж
хэмжээ өгнө. Ингээгүйгээс сурагчид өөр өөрсдийн хэмжээгээр эхэлж улмаар ангид замбараагүй
байдал үүссэнээр сурагчдын анхаарал сарнидаг. Багш нарт сануулахад ноотны задаргаа /алим
хуваах, шугам ашиглах, хүснэгтээр ажиллах гэх мэт/, яагаад дөрөвт ноот гэж нэрлэсэн /дөрөвт
ноот нь бүтэн ноотонд дөрөв багтдаг болохоор дөрөвт гэж нэрлэсэн/ тухай тайлбар огт
шаардлагагүй юм. Үүнээс гадна:
· Дуу чимээг сонсоод зөв дуугарах, сэтгэлийн хөдөлгөөнөө гаргаж тоглоход анхаарах
· Хөгжмийн зэмсгүүдийн дуугаралтыг ялгахад нэршилгээг анхаарах
· Дуу авиа жигд, дуудлага тод дуулахад анхаарах
· Нэг зэрэг эхэлж, дуусах
· Бусдыгаа сонсож, анхааралтай, өнгө цэвэр дуулах
· Удирдаачийн дохиогоор дуулж, хөгжимдөж сурахад дэмжлэг үзүүлэх
· Сэтгэл хөдлөлөө илэрхийлж дуулж, хөгжимдөх, бүжиглэж сурахад анхаарах.
· Хэрэглэгдэхүүнтэй зөв, аюулгүй харьцаж ажиллахад анхаарах хэрэгтэй болно.
Нэгдүгээр ангид хөгжмийн хэмнэлийг хоорондоо ялгаатай тодорхой дүрсүүд, ардын аман
зохиолоор дамжуулан илэрхийлэхэд сурагчид хялбархан ойлгож авна. Хөгжмийн энгийн
элементүүд, хэмнэлийг таниулахдаа 6 настай хүүхдийн хөгжлийн онцлогийг харгалзан онолын
мэдлэгийг тулгахаас зайлсхийж, суралцагчдын сонирхолыг татахуйц, энгийн туршилтуудыг
бодит боломжид тулгуурлах хэлбэрээр зохион байгуулснаар өөрийгөө илэрхийлэх, аливаа
ойлголт, мэдлэг, чадварыг өөрөө бий болгох итгэл үнэмшил, сэтгэхүйн бие даасан бүтээлч
аргад суралцах боломжтой.
Уран бүтээлийн тухай яриаг сурагчид хөгжмийн хэлтэй холбож ойлгож сурдаг. Хөгжмийн
зохиолын утга агуулгыг ойлгуулахдаа хүүхдийн сэтгэл хөдлөлд тулгуурлах хэрэгтэй. Хөгжим
сонсгоод хүүхдийн сэтгэлийг хөдөлгөсөн тэр учир шалтгаан, үгийг л сонсох нь чухал. Тухайлбал:
сурагчдын анхаарлын төвлөрөлт, сонсох идэвхи өрнөхөд уран бүтээлийн тухай багшийн яриа
чухал нөлөөтэй. Уран бүтээлийн тухай багшийн яриа амьд дүр төрхтэй байхаас гадна зурагт
болон загвар үзүүлэн, кино дүрс бичлэгийг ашиглах, гол сэдвийг дуулах, хэмнэлийн хамсраа
хийх ажиллагаатай нэгтгэх хэрэгтэй.
Уран бүтээлийн тухай ярианаас гадна асуултаар хөтлөн хөгжмийн хэлний илчлэлтийг мэдрүүлж
болно. Багш асуултыг хөгжим сонсгохын өмнө ба сонссоны дараа тавих хоёр хувилбар бий.
Хөгжимтэй зэрэгцэн ярих буюу асуулт тавих нь сурагчдын анхаарлыг сарниулдаг. Багшийн
тавих асуултын хариу зохиолыг сонсож дуусахаас өмнө шийдвэрлэгдэхээр байвал хөгжмөө
сонссоны дараа асуултаа тавина. Энэ нь хүүхдийг зохиолоо дуустал сонсох тэвчээрээр
хүмүүжүүлнэ. Харин зохиолыг дуустал сонсож байж шийдвэрлэгдэхээр асуултыг хөгжим

18. сонсохын өмнө тавьдаг. Жишээ нь: - Зохиолын туршид аялгуу хэдэн удаа давтагдсан бэ? Энэ
асуулт сонсохын өмнө тавигдах ёстой. Харин зохиолын төрөл зүйл /дуу, бүжиг, марш/ хөгжмийн
зэмсэг, дуучны хоолой тодорхойлох асуулт даалгаврыг хөгжим сонссоны дараа тавих хэрэгтэй.
Сургалтыг зохион байгуулахдаа хүүхдийн хөгжил, идэвх оролцоо, сонсох, дуулах, хөгжимдөх,
бүжиглэх оролцоог хангахын тулд бүтээлч сургалтын арга, хэлбэрүүдийг уламжлалт сургалтын
аргуудтай зохистой хослуулан хэрэгжүүлэх хэрэгтэй. Ингэхийн тулд тухайлбал: нэгж, ээлжит
хичээлийн зорилго нь сурагчийн хүрэх үр дүн болохын хувьд /SMART/ хэрэгжихүйц,
хэмжигдэхүйц, товч, тодорхой байхаар зорилгоо томьёолох хэрэгтэй. Багш ангид үр бүтээлтэй,
идэвхтэй сургалт явуулах үед сэтгэн бодох чадварын ангилал 3 үе шаттай байдаг. Сурагчид
сэтгэн бодох чадварын доод түвшинд ажиллах: зөвхөн мэдээлэл хүлээж авах, мэддэг зүйлээ
иш татаж хэлэх, эсвэл дарааллын дагуу явагдаж буй хичээлд оролцох. Энгийнээр мэдлэг
бүтээхээс илүү үйл ажиллагаа ангид явагдахгүй. Сурагчид үндсэндээ маш сайн хамтарч сэтгэн
бодох чадварын доод түвшинд хариулагдах 1 асуулт эсвэл даалгавар дээр ажилладаг.
Сурагчдын авьяас чадвар, сурах арга барил, онцлогоос шалтгаалж даалгавар, хэрэглэгдэхүүн,
үр дүн, үзүүлэх дэмжлэг зэрэг нь ялгаатай байна. Янзбүрийн түвшний даалгавруудаас сурагчид
сонгон гүйцэтгэх боломжийг ангид, гэрийн даалгаварт өгч хэрэгжүүлэх боломжтой. Зарим
сурагчид бичиж, зарим нь зурж, зарим нь сонсож, дуулж, бүжиглэнэ. Үүнтэй уялдан даалгавраас
гадна хэрэглэгдэхүүн ч ялгаатай байж болно. Тухайлбал, хөгжимдөх дадлага ажлын үед тохирох
зэмсэг өгөх, дэмжлэг шаардлагатай нэгэнд дуулах, хөгжимдөх дасгалын үед нэмэлт тайлбар
өгөх гэх мэт. Сурагчдын ялгаатай байдлаас хамаарч багшийн зүгээс тэдэнд үзүүлэх дэмжлэг ч
ялгаатай байх нь тодорхой юм.
Хөгжим сонсох:
Хөгжим сонсох үйл ажиллагаа нь хөгжмийн сургалтын хамгийн чухал хэсэг бөгөөд хүүхдийн
сэтгэл хөдлөл, сэтгэцийг хөгжүүлэх үндсэн арга болдог. Хөгжим сонсох үед хүүхдийн анхаарал
амархан сарних үе тохиолддог. Анхаарлыг төвлөрүүлж сонсох, идэвх сонирхолыг өрнүүлэхийн
тулд хөгжмийн зохиолын утга агуулга бодит амьдралыг хэрхэн дүрслээ вэ? гэдэгт хүүхдийг
хөтөлж, сэтгэл хөдлөлд тулгуурлах нь зүйтэй. Хөгжим сонсож, утга агуулга, хөгжмийн дүрийг
хүртэхэд сонсголын ажиглалт чухал үүрэгтэй тул хөгжим хэрхэн яаж сонсох зөвлөгөөг өгч
байхаа мартуузай.
Хүүхэд хөгжим сонсоод сэтгэлдээ хийсвэрлэж, дүрслэл үүсгэн ургуулан бодож, сэтгэл
хөдлөлийн үүднээс баярлах, гуниглах, эргэцүүлэн дурсах зэрэг сэтгэлийн хөдөлгөөнд ордог.
Иймээс хөгжмийг сонсгохдоо уран зохиол, яруу найраг, уран зургийг ашиглан сэдэв хоорондын
уялдаагаар агуулгын хувьд холбож өгөх нь сэтгэл хөдлөл, мэдрэмжийг хөгжүүлэхэд үр дүнтэй
арга болно.
Хөгжим сонсох үйлээр хүрээлэн байгаа орчны тухай хүүхдийн төсөөллийг баяжуулах, өнгө аясыг
тодорхойлох, аялгууны шинж төрх, уран илэрхийллийн арга, зохиолын бүтэц, төрөл зүйлтэй
танилцуулах боломжийг бүрдүүлэх, төрсөн сэтгэгдлээ ярих, дотоод сэтгэл хөдлөлөө илэрхийлэх
эрмэлзлийг байнга урамшуулж дэмжээрэй.
Хөгжим сонсох үйл ажиллагаагаар тухайн зохиолыí аялгууны хэмнэлийг энгийн хөгжмиéн
зэмсгээр хамтран хөгжимдөх үйл ажиллагаа орно. Хөгжмийн боловсролыг анхлан эзэмшүүлэхэд
хөгжмийн төрөл зүйлтэй танилцуулах нь чухал. Иймээс хөгжим сонсох үйл ажиллагаагаар бид
дуу бүжиг маршийг сонсгож “хөгжмийн тулгын гурван чулуу”- тай танилцуулна

19. I ангийн сонсох хөгжмийн урын санд оросын суут хөгжмийн зохиолч П.И.Чайковский “Шелкунчик”
бүжгийн жүжгийн вальс, мөн Ж.Фужикийн марш, Уолт Диснейн хүүхэлдэйн киноны амьтдын
марш, Гена матар хүүхэлдэйн киноны Чебурашкагийн дуу зэрэг зохиолуудыг оруулсан. Эäãýýð
зохиолыг сонсгохдоо юуны өмнө сурагчдаар аялгууны шинж төрхийг тодорхойлуулах хэрэгтэй.
Энэ даалгаврын явцад хүүхдүүд зохиолын аялгуу, хэмнэлийг юуны өмнө анхааралтай сонсож
тодорхойлох оролдлого хийнэ. Үүнд:
- Хөгжилтэй цовоо сэргэлэн, уйтгартай, намуун зөөлөн, хурдан удаан гэх мэт тэмдэг
нэрээр аялгууны шинж төрхийг тодорхойлнî.
- Аялгууны шинж төрхийг тодорхойлсны дараа түүнд тохирох хэмнэлийн хамсрааг
гүйцэтгүүлнэ. Үүний тулд суралцагсад сонсголын ажиглалтаар ритмийн зураглалыг
багшийн тусламжтайгаар олж тогтооно.
Дуулах:
Бага ангид дуулах үйл нь зөв дуулах аргад сурах, хөгжмийн утга агуулгыг ойлгож, зөв
илэрхийлэхэд чиглэнэ. . Үүнд:
- Дуу авианы зохион байгуулалт
- Хэллэг
- Амьсгаа
- Хүч
- Өнгө цэвэршүүлэх
- Дуу хоолойн багтаамжийг өргөтгөх
- Хөгжмийн сонсголыг хөгжүүлэх зэрэг болно.
Ийм учраас ярианы өндөрлөг, дуу авианы өндөрлөгийн ялгааг ойлгуулж дан /унисон/ хоолойн
дуулалтыг эзэмшүүлнэ. Дан хоолойн дуулалтыг эзэмшүүлэх явцдаа дуулах техник эзэмшүүлэх
ажиллагааг хослуулна.
Дууны уран бүтээл дээр ажиллахдаа дууг сонсгож, хүндрэлтэй хэсгийн тайлбар, мэдээлэл
хийсний дараа заах үйл ажиллагаанд орно. Заахдаа сурагчдын хараа, сонсгол, хөдөлгөөний
сэрлүүдийг нэгтгэсэн үйлийг хийх ба багшийн гарын дохио нь өндөрлөг, хэмнэл, хэллэг,
амьсгаа, дуулахуйн ур дүйг мэдрүүлэхэд чиглэнэ. Дууны уран бүтээлийг хүүхдийн боломж,
онцлогт тохируулан сонгоогүйгээс үг хэллэг, аялгуу, хэмнэл, хурд, диапазон, регистр, амьсгааны
гэх мэт хүндрэл, бэрхшээл тулгарч болохыг санаарай. Үүнээс гадна хэл яриагаар дамжуулан
хэмнэлийн сонсголыг хөгжүүлэх боломжтой. Жишээ нь: хурц тод хэллэг, өгүүлэн ярих, нэрлэх,
тоолох, тоочих, яриан дунд амьсгаа авах, түр зогсох нь бүгд тодорхой хэмнэлтэй. Иймээс дууны
үг, шүлэг, яруу найраг, өгүүллэг, ардын аман зохиолоос үлгэр, хэлц үг, зүйр үг, түргэн хэллэг,
оньсого тааврыг утга илэрхийлж зөв уншуулах нь хэмнэлийн мэдрэмжийг хөгжүүлэх, дикц /тод
хэллэг/ сайжруулах, амьсгааны багтаамж тэлэх, хэллэг зүгшрүүлэх чухал арга хэрэглүүр болно.
Хөгжимт хөдөлгөөн:
Өндөрлөгийн сонсгол, хэмнэлийн мэдрэмж нь мэдрэлийн булчингуудын үйл ажиллагаатай олон
талаар холбоотой хөгждөг. Иймээс хүүхдийг хөгжүүлэх тулгуур дохионы арга, хөдөлгөөнд
тулгуурласан гарын дасгал, хөгжимт хөдөлгөөнийг түлхүү ашиглахаар оруулж өгсөн.
Хөгжимт хөдөлгөөн, тоглоомыг тэдний юу сонирхож, мэдэхийг хүсч байгаа болон тэдний эргэн
тойронд гарч буй дуу чимээ, дүрслэлээс сэдэвлэж хийх нь тохиромжтой байдаг.

20. Хөгжимт хөдөлгөөн хийх, тоглох зэрэг нь хэмнэлийн мэдрэмжийг хөгжүүлэх, биеийн том жижиг
булчингийн хөгжлийг хангах, хүүхдийн бие даасан байдал, өөрийгөө илэрхийлэх чадвар,
бүтээлч сэтгэлгээг практик үйл ажиллагаанд тулгуурлан хөгжүүлэхэд чухал алхам болно.
I ангид хэмнэлийн мэдрэмжийг хөгжүүлэх зорилгоор хөгжимт хөдөлгөөн бүхий хэмнэлийн олон
хувилбарт дасгалыг оруулж, хэмнэлийн мэдрэмжийг хөгжүүлэх үйл ажиллагааг маш энгийн
дасгалаар ажиллаж аажмаар хүндрүүлэх хэрэгтэй.
ХОЁРДУГААР АНГИЙН ХӨГЖМИЙН ХИЧЭЭЛИЙН
АРГА ЗҮЙН ЗӨВЛӨМЖ
Хүрэх үр дүн:
- Хөгжмийн уран бүтээлийг сонсох сонирхолтой, зохиолын утга агуулгыг ойлгодог
хэмнэлийн болон хөгжмийн эгшиг, өнгө аясын мэдрэмжтэй, дуу, бүжиг, маршийн шинж
төрх, төрөл зүйлийг сонсож ялгадаг байх, хүрээлэн буй орчин, урлагийн энгийн бүтээлийг
ажиглах, сонсох, хоорондын уялдаа холбоог таньж мэдэх
- Дууны өнгө, үг хэллэг, айзам хэмжээ, амьсгааг зөв хуваарилан дуулахыг эрмэлздэг байх
Дан хоолойгоор ноотоор дуулах
- Энгийн хэмнэлийг сонсож хүчтэй сул хувийг мэдэрч хөг аялгуунд тохируулан хэмнэлийн
хамсраа хийж гүйцэтгэх, хөгжмийн энгийн зэмсгийн дуугаралтыг таньж ялгадаг байх
- Хүчтэй сул хувийг мэдэрч хөдөлгөөнөө зохицуулдаг, нэг хөдөлгөөнөөс нөгөөд шилжих
шилжилтийг хэмжээнд тохируулан гүйцэтгэдэг байх, аялгууны шинж төрхөд тохируулан
хөгжимт хөдөлгөөн хийх
- Тодорхой сэдэвт тохирох дуу авиа, хэмнэлийг сонгох, дэс дараалалд оруулах, дуу авиа
болон хэмнэлийг хослуулах, өгөгдсөн заавар удирдамжыг мөрдөн зураглал, зохиомж
хийх
Суралцахуйн зорилт Үйл ажиллагаа Хэрэглэгдхүүн

21. Байгалийн дуу
чимээний өнгө аясыг
сонсож сурах
- Сурагчдад дараах чиглүүлэх асуултаар өмнөх
төсөөлөл, ойлголтыг сэргээн санаж, сонсох
хөгжимтэй холбох Үүнд:
- Сонссон дуу чимээгээ дотроо дүрслэн бодох.
- Сонссон чимээ болгоноо тэмдэглэж авах.
- Хөгжмөө жилийн 4 улирлын өнгө будагтай холбож
сонсох
- Байгалийн үзэгдлийн хурд хүчийг зургаар шүлгээр
хэрхэн илэрхийлснийг ажиглан хөгжимтэйгээ
холбож сонсох
- Хөгжмийн дуу авианы өндөр нам, урт богиныг
сонсоод ялган тодорхойлж тэмдэглэх.
- Эгшгийн өндөр намыг илэрхийлсэн зураглалыг
унших, ойлгосноо тайлбарлах
Ц.Намсрайжав
“Хувдай ишигний
паян”
К.Сен-Санс
“Загас”, “ Хун”
Эгшгийн өндөр намыг
сонсох, тодорхойлох,
хөгжмийн эгшиг
тэмдэглэгээг харж
сонсох
Хүний дуу хоолойн
өнгө аясыг сонсох
Хөгжмийн зэмсгийн
эгшиглэлтийн өнгө
аясыг сонсох
Аялгууны чиглэл
- Өндөрийн зураглалаар дуулах, гарын дохиотой
хослуулах
- Янз бүрийн регистр дэх хөгжмийн дуу авиаг сонсож
өөр хооронд нь харьцуулж онцлог ялгаа /өнгө аяс/
шинж төрх, хүчийг тодорхойлох.
- Өгөгдсөн дүр төрх, шинж байдлыг эгшгийн өндөр
нам болон өндрийн зураглалаар илэрхийлэх
- Сонссон аялгууг дүрслэн бодох улмаар зурах,
бичих, гарын хөдөлгөөнөөр дүрслэн илэрхийлэх.
- Амьд ба амьгүй байгалийн юмс үзэгдлийг
хөгжмийн дуу авиа, хэмнэл, хурд хүчээр
илэрхийлэх.
- Эгшгийн урт богино, өндөр намыг сонсож ялган
таних, түүнийг ноотоор бичиж тэмдэглэх.
- Эгшгийн өгсөх, уруудах дарааллын зүй тогтлыг олж
тогтоох, чээжлэх.
- Хүний дуу хоолойн эгшиглэлтийн өнгө аясыг
сонсож таних.
- Толгойн болон цээжний дуугаралтыг сонсож
мэдрэх.
- Хүний дуу хоолойн дуугаралтыг сонсоод өнгө аясыг
тодорхойлох. Жишээ нь: найзаа олж тоглох, аав,
ээж, хүү, охины дүрд тоглож дуу хоолойн өнгө
аясыг тодорхойлох.
- Хөгжмийн зэмсгийн эгшиглэлтийн өнгө аясыг
сонсож таних, ярилцах.
- Утсан болон үлээвэр, цохивор хөгжмийн зэмсгийн
дуу авианы эх үүсвэрийг мэдэх
- Чавхдаст хөгжмийн зэмсгийн эгшиглэлтийн өнгө
аясыг сонсож таних
- Эгшгийн хөдөлгөөнийг ажиглаж тогтоох
- Өгсөх, уруудах, долгиолох, үсрэх хөдөлгөөнийг олж

22. хөдөлгөөнийг сонсож
сурах
таних, ойлгох
- Өгөгдсөн зураглалаар тодорхой чиглэлд аялга
зохиох
- Ноот бичлэгт ажиглалт хийж аялгууны чиглэл
хөдөлгөөнийг тодорхойлох
- Хялбар аялгууны хэсгийг сонсож хөдөлгөөний
чиглэлийг тогтоох, гарын тулгуур дохиог хослуулах
- Хялбар дасгал, жижиг хэмжээтэй аялгууны хэмнэл,
хурд, хүч, өнгө аясыг сонсож тодорхойлох.
- Хөгжмийн төрөл зүйл /дуут бүжиг, дуут марш/-ийг
сонсож шинж төрх, ялгааг ойлгох.
- Хөгжмийн зохиолыг сонсож аялгууны шинж төрх,
айзам хэмжээ, өнгө аяс, хэмнэл хурд, хүчний
нийлэмжээр мэдрэх, ойлгох, тайлбарлах,
- Хөгжим сонсож, аялгууны шинж төрхийг
тодорхойлох. Жишээ нь: хурдан шаламгай, удаан,
түгшүүртэй г. м
- Баавгай, хэрэм зохиолыг сонсоод аялгууг
харьцуулж, дүрийг тодорхойлох.
- Байгалийн зургаас аялгууны шинж төрх, хүчийг
мэдэрч илэрхийлэх.
- Хөгжим сонсоод юу дүрслэгдсэнийг ярилцах.
Энгийн хэмнэлийг
эгшгийн өндөр намтай
холбон дуулах
Хялбар дасгал,
эгшгийн цувааг
ноотоор дуулах, үг
хэллэг, үгийн
хуваарийг зөв
илэрхийлж, амьсгааг
зөв авч дуулж сурах,
- Зөв дуулах арга барилд суралцах.
- Хөгжмийн эгшгийн цувааг янз бүрийн хэмнэлээр
дуулах (өгсөх, уруудах чиглэлээр, хагас, дөрөвт,
наймт, арван зургаат, цэгтэй, зогсоцтой, синкопа
ритмээр,)
- Дууны үг аялгууг зөв дуулах
- Амьсгалаа зөв хуваарилж, бусадтай хамтран нэгэн
жигд, нэг өнгөөр дуулах
- Дуу авианы өндөр нам, урт богино, хурд хүчийг
илэрхийлж дуулах, гарын хөдөлгөөнөөр дүрслэн
үзүүлэх.
- Энгийн хэмнэлийг эгшгийн өндөр намтай холбон
дуулах
- Үндсэн 7 эгшгийн цувааг янз бүрийн ритмээр
дуулах, дуулахдаа гарын тулгуур дохио ашиглах
- Үндсэн 7 эгшгийг янз бүрийн дараалалд оруулж,
Ая.С.Батболд
Үг. О.Сундуй
“Есөн сарын
нэгэн”
Ая.Г.Пүрэвдорж
Үг. Ж.Дашдондог
“Байгаль эхийн
хүүхдүүд”

23. график дүрслэлийн дагуу өгсөх, уруудах давтах
дарааллаар ноотоор дуулах
- Хялбар дуу, аялгууны хөдөлгөөнийг гараар
дүрслэн дуулах
- Ноотыг тоон болон дүрст тэмдэглэгээгээр бичих,
унших, дуулах
- Өрөг дараалсан хөдөлгөөн бүхий хялбар аялгууг
ноотоор дуулах
Өөрийгөө болон
бусдыг сонсож
ансамбльтай дуулах
- Бүтэн, хагас, дөрөвт ноот ба тэдгээр ноотны
паузыг ялган таних, зогсоцтой дуу болон дасгал
дуулах
- Амьсгааны техникийг зөв эзэмших. Ж.нь: Цэцэг
үнэрлэх,
Лааны дөлийг унтраалгүйгээр жигд үлээх,
Алчуур үлээх гэх мэт энгийн аргаар амьсгааг
эзэмших,
- Нар ойроор хүрээлэв үү
Холуур хүрээлэв үү,
Ороо бор
Жороо хул,
Суран жолоо
Хулан жороо зэрэг хэллэг хөгжүүлэх дасгалыг
удаанаас аажим хурдсах байдлаар, алдаагүй, зөв
цэвэр тод хэлэх.

24. Дууны утга агуулгыг
ойлгож, сэтгэл
хөдлөлөө илэрхийлж
/нюанстай/ дуулах
- Дуулах явцдаа өөрийгөө болон бусдыг сонсож
ансамбльтай, өнгө цэвэр, үг хэллэг тод дуулах
- Дуу, жижиг хэмжээний аязын эгшгийн хөдөлгөөн
/өндөр нам, үсрэлттэй, өгссөн, уруудсан/-ийг
сонсож мэдрэх, утга агуулгатай холбон ойлгож
дуулна.
- Хөгжмийн энгийн хэлбэрүүд, дууны дахилт бадаг
хэсгийг сонсож дуулна.
- Дуулахдаа баг болон зохион байгуулагдаж канон
хийж дуулах.
- Юмс үзэгдлийн дуугаралт, шинж төрхийг өндөр нам
эгшгээр илэрхийлэх
- Дууны утга агуулгыг ойлгож, хүчтэй сул хувийг
илэрхийлж дуулах
- Дууны утга агуулгыг илэрхийлж уран яруу дуулах
- Дуулахдаа бусдыгаа сонсож нюанстай дуулах
- Хялбар дуу, дасгалыг ноотоор дуулж, хэмнэлийн
хамсраа хийх
- Дуу хоолойн өнгө аясаар сэтгэлийн хөдөлгөөнөө
илэрхийлж дуулах
Дуулах үедээ хөгжмийн энгийн зэмсгээр хэмнэлийн хамсраа хийж сурах
- Дууны өнгө аясыг зөв, тод илэрхийлж дуулах.
Жишээ нь:дууг зөөлөн, хөгжилтэй, сэргэлэн г.м
- Бүүвэйн дууны хэмнэлээр хөгжимдөх
- Ёохор дууны аянд хэмнэлийн хамсраа хийж хөгжимдөх
- Зураглалаас тодорхой хүчийг мэдрэх
- Зохиолын хэсгээс болон дууны бадаг дахилтаас 2-4 такт хэмнэлийг хамсран хөгжимдөх

25. - Бөмбөр, савх, товшуураар нэгэн жигд хөгжимдөх.
- Хэмнэлээр хөгжимдөх Жишээ нь: өөрсдийн мэдэх аялгуутай зүйр цэцэн үгийг холбож дуулж
хэмнэлээр хөгжимдөх
- Энгийн хэмнэлийг сонсоод дагаж хөгжимдөх, хөгжимдөхдөө хурд, хүчийг зөв илэрхийлж
тоглох
Ая. Б.Цогоо
“Туулай”
До, ре, ми, фа, соль, ля, си, до2 –си, ля, соль, фа, ми, ре, до....
Амьсгаанд тулгуурлах
Сонсголын аппарат

26. Хөгжмийн эгшиг тэмдэглэгээг уншиж зөв хөгжимдөх, хүчтэй сул хувийг мэдэрч
хөгжимдөх
- Өг
Ан
гид
ба
йх
хөг
жм
ий
н
энг
ий
н
зэ
мс
гүү
д...
гм
өг
дс
өн
х
э
мнэ
лийг
н
оот
оор
х
ө

27. г
жи
мдөх
- Хөг
ж
мийн

28. ,
хү
ч
ийг
з
өв
и
лэ

29. ж
х
э
ар
мнэ
лээ
- Дуу
бо
лон
дан
өг
х

30. мийн
аяз
ыг
ж
онс
с

31. л
ху
в
ийг
я
лг
ан
н

32. ийн
х
а
мс
раа
- Ая
лг
уу
н
ы
а
йз
а
м
х
э

33. мжээг
мэ
дэ
рч
хү
ч

34. г
и
лэ
рх
ий
л
ж
н
оот

35. х
а
мс
раа
х
ий
- Дуу
н
ы
утг
а
аг
уу
лг

36. а,
дү
р
дү
рс
лэ
лий

37. лөө
ө
лэ
рх
ий
лэ
и
н

38. жи
мдөх
мнэ
лийн
- Хэ

39. раг
ла
луу
ыг
д
ши
у
н

40. н
д
н
ээ
ий
лүү
лэ
өг
жи
мдөх
н
х

41. Өөрийгөө болон бусдыг сонсож хөгжмийн энгийн зэмсгээр ансамбльтай хөгжимдөх - Өг
өг
дс
өн
ая
лг
уу
н
д
х
ө

42. мс
раа
х
ий
ж
- Дуу
н
ы
х
эсг
ээс
э
нг
ий

43. н
з
э
мсг
ээ
р
даг
а
ж
х
өг

44. з
ог
с
о
ц
/
п
ауз/
-
г
з
өв

45. ж
су
рах
- Г
о
ц
ло
л,
цөөхү

46. л,
г
у
рв
а
л,
дөрв
ө
л
х
э

47. й
лг
о
ж,
х
өг
ж - Цэг
т
э
й
н
оот,
з
ог
с
о
ц

48. ыг
өг
өг
дс
өн
мжээ
х
э
н
и

49. э
мнэ
лээ
р
х
өг
жи
мдөх
Сэтгэл хөдлөлөө илэрхийлэн хөгжимдөх
- Сэтг
э

50. дө
лг
өөн
өө
х
ө
лэ
рх
ий
и
л
ж
г
ц
ан

51. аараа
бо
лон
анг
мт
и
х
а
лн
о
о

52. ороо
мийн
- Хөг
ж
ох
ио
з
ын
ая
л

53. лг
уу
н
ы
шин
ж
т
өрх
ийг
с
этг
э
л

54. х
ө
дллө
лт
э
й
х
о
лбон
х
өг
жи
мд

55. өх

56. Хөгжмийн зохиолын айзам хэмжээг мэдэрч хөгжимт хөдөлгөөнөөр илэрхийлэх
Хэрэгсэл /алчуур, тууз, савх, дарцаг/ ашиглан хөгжимт хөдөлгөөн хийж сурах
- Хөг
Бө
мб
өр,
са
вх,
то
вш
уу
р
Са
мб
ар
т
би
чсэ
н
бо
ло
н
ца
хи
м
хэ
лб
эр
ээ
р
би
чсэ
жи
мт
т
ог
лоо
моор
да
мжуу
лан

57. х
ө
н
да
сга
л,
бог
ин
о
хэ
мж
ээ
ни
й
зох
ио
лы
н
дү
рс
зур
агл
ал,
но
от
Хө
гж
им
т
хө
дө
лг
өөн
өө
з
ох
и
цуу
лах
арг
а
д

58. су
ра
лцах
дө
лг
өө
н:
- Эрвээх
- Дуу
х
оо
ло
йн
өнг
ө
аяс
ий
- Лаа
- Ху
нг
ийн
бү
жиг
- Ца

59. ан
ширх
эг
аар
этг
с
лийн
э
дө
лг
х
ө
с

60. рх
ий
л
ж
дү
р
д
ху
в
ирч
т

61. г
ийг
үз
ээ
д
т
о
дорх
о
й

62. аг
уу
дө
лг
өөн
ийг
ду
х
ө

63. х
/
бие
лг
ээ,
т
ү
лээ
ч
ин

64. р
дү
рс
лэ
лийг
х
э
рэг
с
э

65. дө
лг
өөн
өөр
х
ө
лэ
рх
и
и

66. уу
р,
ууз,
т
раг,
ба
з
у

67. иг
лэ
лийг
о
л
ж
т
ог
т
оох

68. х
ө
дө
лг
өөн
х
ийх
- Хөг
ж

69. э
лд
т
ох
ируу
л
ж
х
э
рэг
с

70. н
х
ө
дө
лг
өөн
х
ийх
- Хөг
ж

71. ын
утг
о
л
а
аг
уу
лг
а,
а

72. ж
т
ин
өрх
ийг
дө
лг
өө
х
ө

73. х
ий
лэх
- Хү
чт
э
й
су
л
ху
в

74. н
ы
ч
иг
лэ
лийг /
өг
өх,
с

75. үс
рэ
лтт
э
й
г.
м/
рэ
х
э

76. лан
дө
лг
өөн
өөр
х
ө
лэ
и

77. иг,
ая
лг
уут
ог
лоо
м,
т

78. дасг
а
л
х
ий
ж
г
ү
й
цэтг
эх.

79. Тодорхой сэдвээр /эрвээхий, цэцэг, шувуухай/ хөгжимт хөдөлгөөн хийх - Хөг
ж
мийн
з
ох
ио
л
ын
а
й

80. э
й
ээ,
хү
чт
л
су
в
ху
ийн

81. йг
өг
жи
мт
х
дө
лг
өөн
х
ө
ө

82. ий
лэх.
- Сэтг
э
л
х
ө
длө
лөө

83. л
ж
г
ан
цаараа
бо
лон
ан

84. о
лн
оороо
дү
р
д
ху
в
ир
- Хөг
ж
мийн
у

85. а
тг
аг
уу
лг
а,
шин
ж
т
ө

86. ох
ируу
лан
раг
лах
з
у
б

87. ү
жиг
лэх
х
ө
дө
лг
өөн
х
и

88. ах.
- Дуу,
ая
лг
ууг
с

89. дө
лг
өөн
өөр
х
ө
лэ
рх
ий
лэх
и

90. Аялгууны чиглэл хөдөлгөөнийг мэдэрч хөгжимт хөдөлгөөнөөр илэрхийлэх - Хөг
ж
мийн
дуу
ав
иан
ы
өөрч
л

91. лт
ийг
мэ
дэ
рч
дө
лг
өөн
х
ө
х
и

92. х
- Хя
лбар
дуу,
ая
лг
уу
н
ы
х
ө

93. ө
лг
өөн
ийг
х
э
рэг
с
э
лт
э
й
бо
л

94. н
х
э
рэг
с
э
лг
ү
й
дү
рс
лэ
н
и
лэ

95. ий
лэх
х
- Су
рс
ан
дуу,
бү
жг
ээ

96. с
этг
э
л
х
ө
длө
лөөр
и
лэ
рх
ий

97. ж
т
ог
лох
Өгөгдсөн аялгуунд хөгжмийн энгийн зэмсгээр хэмнэлийн хамсраа зохион хөгжимдөх - Төрө
Ту
рш
ил
т
1,2
,3..
гм
/
уст
ай
ло
нх,
дэ
эс,
са
вл
уу
р-
л
бү
р
ийн
мат
ер
иа

98. л
а
дэ
всг
эр
шу
га
м/
шиг
лан
Зу
раг
т
үзү
үл
эн.
..
х
өг
ж
мийн
э
н

99. эг
бүт
ээх
с
- Энг
ийн
мнэ
лийг
өөр
х
э

100. ийнх
өөрөө
бая
жуу
лан
т

101. шээ
нь:
Ху
руу
н
ы
и
л
цох

102. рч
а
лг
а
т
а
ши
лт
аар
г
ү
й

103. .
- Өн
др
ийн
з
у
раг
ла
л
ыг
н

104. - Өг
ө
өрвүү
лэх
дс
өн
ая
лг
у

105. мт
и
дө
лг
өөн
х
ө
ийх /
х
Ө

106. рт
а
й
с
э
двээ
р/
Хөгжмийн энгийн зэмсэг ашиглан хэмнэл зохиох - Дуу
ав
иа

107. н
өн
др
ийн
раг
ла
лаар
з
у
лэ
и

108. а
ж
лэх /
даг
дуу
лах,
мнэ
х
э
л

109. бая
жуу
ла
- То
дорх
о
й
өн
дөр
лөгг
ү
й
з

110. э
мс
эг
а
шиг
лан
х
э
мнэ
л
- Энг
ийн
х
э

111. мнэ
лийг
өөр
ийнх
өөрөө
бая
ж

112. н
т
ог
лох
- Дуу,
ая
лг
уу
н
д
х
э
мнэ

113. н
х
а
мс
раа
х
ий
ж
х
өг
жи
мдөх,

114. ш
нэ
лийг
цаа
бая
жуу
лан
ог
лох
т

115. Өгөгдсөн график зураглалаар аялгуу зохиох /өгсөх, уруудах, давтах - Өг
өг
дс
өн
ая
лг
уу
н
д
х
өг
жи
мт

116. лг
өөн
ө
ох
ио
мж
з
- Сонсс
он
дуу
ая
лг

117. ууг
аа
дот
роо
дү
рс
лэ
н
ж
бо
до

118. маар
ра
фик
дү
рс
лэ
лээ
г
лэ
р
и

119. й
л
ж
з
у
ра
- Өг
өг
дс
өн
ая
лг
уу
н
д
к
ан
о

120. н
х
ий
ж
з - Дуу,
ая
лг
уу
н
ы
х
э
мнэ

121. лд
ох
ируу
лан
т
дө
лг
өө
х
ө

122. ох
ио
мжлох
Аялгууны шинж төрхөд тохируулан чөлөөт хөдөлгөөн зохиомжлох - Хөг
Зу
раг
ла
лы
н
ян
з
бү
ри
йн
хув
ил
ба
ру
уд,
да
сга
лу
ж
мийн
з
ох
ио
л
ы

123. н
уд,
2
так
т
но
от
ая
лг
уу
н
ы
шин
ж
т
өрх

124. ируу
лан
өөр
ийнх
өөрөө

125. өөн
г
ох
з
и
- Хө
дө
лг
өөн
ийх
дээ
х