9789740335696

1. ñ
á¼¹·ÕèáÁ¤¤ÒϸÕ
ËÃ×Í
á¼¹·Õè¼Ñ§àÁ×ͧ¹¤ÃàªÕ§ãËÁ‹
_16-08(001-008)P5.indd 1 11/22/59 BE 7:33 PM

2. 2 ย้อนอดีตล้านนา ตอน รวมเรื่องน่ารู้จากแผนที่เมืองนครเชียงใหม่
การท�ำแผนที่แบบตะวันตกดังที่ได้ใช้กันแพร่หลายมาจนถึงทุกวันนี้ เพิ่งจะเริ่มมีขึ้นเป็น
ครั้งแรกในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ภายหลังจากที่เสด็จพระราชด�ำเนิน
กลับจากประพาสอินเดียใน พ.ศ. ๒๔๑๕ มูลเหตุของการท�ำแผนที่ในประเทศไทยนั้นเริ่มมาจาก
“...เมื่อเสด็จฯ กลับจากประพาสเกาะชวา แหลมมลายูและประเทศอินเดีย
พ.ศ. ๒๔๑๖ ได้ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้ นายเฮนรี่ อาละบาสเตอร์ ซึ่งเคย
เป็นราชทูตอังกฤษประจ�ำประเทศสยาม เข้ามาเป็นที่ปรึกษาส่วนพระองค์ด้วย
นายเฮนรี่ อาละบาสเตอร์
ผู้เป็นต้นสกุลพระราชทาน “เศวตศิลา”
นายเฮนรี่ อาละบาสเตอร์ ได้กราบบังคมทูลถวายค�ำแนะน�ำการท�ำนุบ�ำรุง
บ้านเมืองแบบตะวันตกหลายประการ รวมทั้งการส�ำรวจและท�ำแผนที่ด้วย ดังนั้น
จึงทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้ตั้งกองท�ำแผนที่ขึ้น ใน พ.ศ. ๒๔๑๘ จากนั้นได้มี
การส�ำรวจท�ำแผนที่ในกรุงเทพฯ... การท�ำแผนที่เพื่อวางสายโทรเลข จากกรุงเทพฯ
ไปเมืองพระตะบอง แผนที่บริเวณปากอ่าวสยามเพื่อประโยชน์ในการเดินเรือ และ
ใช้เป็นแนวทางส�ำหรับวางแผนป้องกันชายฝั่งทะเล...
พ.ศ. ๒๔๒๓ รัฐบาลอังกฤษได้ขออนุมัติรัฐบาลสยามให้กองท�ำแผนที่ กรม
แผนที่แห่งอินเดียซึ่งมีกัปตัน เอช ฮิลล์ เป็นหัวหน้า กับนายเจมส์ แมคคาร์ธี เป็น
_16-08(001-008)P5.indd 2 11/22/59 BE 7:33 PM

3. แผนที่แมคคาร์ธี หรือแผนที่ผังเมืองนครเชียงใหม่ 3
ผู้ช่วย ท�ำการวางโครงข่ายสามเหลี่ยมจากประเทศอินเดียผ่านประเทศพม่า เข้า
เขตประเทศสยามทางจังหวัดราชบุรี เพื่อเข้าบรรจบกับแผนที่ทางทะเลที่ปากแม่น�้ำ
เจ้าพระยา และสร้างหมุดหลักฐานทางแผนที่ที่ภูเขาทอง และที่องค์พระปฐมเจดีย์
เพื่อเป็นจุดตรวจสอบ ครั้งนั้นข้าราชการไทยพากันหวั่นวิตกมาก เนื่องจากประเทศ
ทางตะวันตกที่ล่าอาณานิคม ก่อนจะเข้ายึดครองประเทศใดมักจะขอเข้าส�ำรวจ
ท�ำแผนที่เสียก่อน นายเฮนรี่ อาละบาสเตอร์ ได้กราบบังคมทูลเสนอแนะว่า ถ้าทรง
เห็นประโยชน์ต่อการวางรากฐานงานท�ำแผนที่ของประเทศสยามตามแบบอย่าง
ประเทศตะวันตกแล้วควรอนุญาตให้ด�ำเนินการได้ตามที่ร้องขอ พระบาทสมเด็จ
พระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ทรงมีพระราชด�ำริเห็นชอบด้วย การวางโครงข่าย
สามเหลี่ยมในครั้งนั้นจึงเป็นพื้นฐานการท�ำแผนที่ของประเทศไทยในปัจจุบัน พร้อม
กันนั้น นายเฮนรี่ อาละบาสเตอร์ ได้กราบบังคมทูลเสนอให้เชิญ นายเจมส์ แมคคาร์ธี
เข้ามารับราชการในประเทศสยามด้วย...
นายพันโท พระวิภาคภูวดล
(เจมส์ แมคคาร์ธี)
เจ้ากรมท�ำแผนที่คนแรกของประเทศไทย
...ต่อมาวันที่ ๓ กันยายน พ.ศ. ๒๔๒๘ ทรงสถาปนากรมท�ำแผนที่ขึ้น โดยมี
พระวิภาคภูวดล (เจมส์ แมคคาร์ธี) เป็นเจ้ากรมท�ำแผนที่คนแรก (ในระหว่าง พ.ศ.
๒๔๒๘–๒๔๔๔)
_16-08(001-008)P5.indd 3 11/22/59 BE 7:33 PM

4. 4 ย้อนอดีตล้านนา ตอน รวมเรื่องน่ารู้จากแผนที่เมืองนครเชียงใหม่
การท�ำแผนที่เฉพาะทางบกในรัชกาลพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้า
เจ้าอยู่หัว นับแต่ทรงสถาปนากรมท�ำแผนที่ขึ้นแล้วนั้น เริ่มต้นด้วยการส�ำรวจ
ภูมิประเทศรอบเขตแดนเพื่อท�ำแผนที่แสดงเขตพระราชอาณาจักรขึ้นเป็นหลัก
พร้อมไปกับการจัดท�ำแผนที่เฉพาะบริเวณย่อย ๆ เพื่อจุดประสงค์เฉพาะทาง เช่น
แผนที่ปักปันเขตแดน แผนที่เสด็จประพาส แผนที่มณฑล และแผนที่ผังเมือง
แผนที่แสดงพระราชอาณาเขตสยามรวมทั้งหัวเมืองประเทศราช
พร้อมพิมพ์แผนที่ผังเมืองกรุงเทพฯ, เชียงใหม่ และหลวงพระบาง แทรกในพื้นที่ว่างตอนล่าง
ฉบับพิมพ์ครั้งที่ ๒ พ.ศ. ๒๔๔๓ หรือที่รู้จักกันในนาม “แผนที่แมคคาร์ธี”
_16-08(001-008)P5.indd 4 11/22/59 BE 7:33 PM

5. แผนที่แมคคาร์ธี หรือแผนที่ผังเมืองนครเชียงใหม่ 5
สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระยาเทวะวงศ์วโรปการ
เมื่อครั้งยังทรงด�ำรงพระยศเป็นพระเจ้าน้องยาเธอ กรมหมื่นเทวะวงศ์วโรปการ
แผนที่หลักระวางแรกที่กรมท�ำแผนที่รวบรวมข้อมูลทั้งจากการส�ำรวจและจาก
แผนที่ของชาวต่างประเทศในยุคนั้นจัดท�ำขึ้นได้ส�ำเร็จ เป็นแผนที่พระราอาณาจักร
สยาม “Map of The Kingdom of Siam and its Dependencies” นิยม
เรียกแต่สั้น ๆ ว่า “แผนที่แมคคาร์ธี” ตามชื่อของเจ้ากรมท�ำแผนที่ในระหว่างนั้น
แผนที่ระวางนี้ได้ส่งไปพิมพ์ที่อังกฤษคราวเดียวกันกับที่รัฐบาลสยามส่งกรมหมื่น
เทวะวงศ์วโรปการ๑
ไปร่วมงานยูบิลี๒
ของสมเด็จพระบรมราชินีนาถวิคตอเรีย เมื่อ
พ.ศ. ๒๔๓๐ แต่พิมพ์ส�ำเร็จใน พ.ศ. ๒๔๓๑ ภายในแผนที่ระวางนี้เองมีส่วนแทรก
เป็นแผนที่ผังเมืองขนาดย่อ ๆ ไว้ถึง ๓ เมืองด้วยกัน ได้แก่ Plan of Bangkok,
Plan of Chieng Mai และ Plan of Luang Prabang เข้าใจว่าเพราะทั้ง ๓
เมืองนี้เป็นเมืองส�ำคัญอันดับต้น ๆ ของราชอาณาจักรสยาม (ก่อนเสียดินแดนริมฝั่ง
ซ้ายแม่น�้ำโขงให้แก่ฝรั่งเศสใน ร.ศ. ๑๑๒) แต่ข้อที่น่าสังเกตอีกประการหนึ่งก็คือ
แผนที่ผังเมืองดูเหมือนได้รับความสนใจและเป็นที่ต้องการเป็นอย่างมาก... ”๓
๑
ต่อมาได้รับพระราชทานเฉลิมพระยศเป็น สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระยาเทวะวงศ์วโรปการ
๒
งานฉลองสุวรรณาภิเศกสมโภช ครบรอบ ๕๐ ปี ของการครองราชย์
๓
กรมแผนที่ทหาร, “ประวัติสังเขปของการท�ำแผนที่ในพระราชาณาจักรสยาม,” แผนที่กรุงเทพฯ พ.ศ.
๒๔๓๑–๒๔๗๔, หน้า ๑–๔.
_16-08(001-008)P5.indd 5 11/22/59 BE 7:33 PM

6. 6 ย้อนอดีตล้านนา ตอน รวมเรื่องน่ารู้จากแผนที่เมืองนครเชียงใหม่
แผนที่ผังเมืองนครเชียงใหม่ซึ่งรวมพิมพ์ไว้ที่มุมล่างซ้าย
ของแผนที่พระราชอาณาจักรสยาม พ.ศ. ๒๔๓๐ (ฉบับพิมพ์ครั้งที่ ๒) หรือ “แผนที่แมคคาร์ธี”
อนึ่ง เนื่องจากการเสียดินแดนส่วนหนึ่งทางฝั่งซ้ายแม่น�้ำโขง ซึ่งปัจจุบันเป็นส่วนหนึ่งของ
สาธารณรัฐประชาธิปไตยประชาชนลาวให้แก่ฝรั่งเศสในเหตุการณ์ ร.ศ. ๑๑๒ (พ.ศ. ๒๔๓๖)
เมื่อราชสมาคมภูมิศาสตร์แห่งสหราชอาณาจักรจะจัดพิมพ์แผนที่ราชอาณาจักรสยาม เพื่อแนบไป
กับหนังสือ “SURVEYING AND EXPLORING IN SIAM” ซึ่ง JAMES McCARTHY, F.R.G.S.๔
เจ้ากรมท�ำแผนที่แห่งประเทศสยามได้เขียนไว้ตั้งแต่ พ.ศ. ๒๔๔๑ ราชสมาคมภูมิศาสตร์ฯ
จึงได้มอบหมายให้ Mr. Herbert Warington Smyth๕
ซึ่งเคยได้รับมอบหมายให้ไปส�ำรวจ
๔
เป็นค�ำย่อมาจาก Fellow of Royal Geographical Society หรือสมาชิกแห่งราชสมาคมภูมิศาสตร์
แห่งสหราชอาณาจักร
๕
ในเอกสารจดหมายเหตุของไทยระบุนามท่านผู้นี้เป็นภาษาไทยว่า “มิสเตอร์สไมท์”
_16-08(001-008)P5.indd 6 11/22/59 BE 7:33 PM

7. แผนที่แมคคาร์ธี หรือแผนที่ผังเมืองนครเชียงใหม่ 7
สภาพทางภูมิศาสตร์และธรณีวิทยาในภูมิภาคต่าง ๆ ของประเทศสยาม เมื่อครั้งรับราชการใน
กรมราชโลหกิจและภูมิวิทยาในระหว่าง พ.ศ. ๒๔๓๔-๒๔๓๙ เป็นผู้ปรับแก้แนวเขตของ
พระราชอาณาจักรสยามในแผนที่ที่ได้จัดพิมพ์ขึ้นเป็นครั้งแรกใน พ.ศ. ๒๔๓๐ ให้ตรงกับ
อาณาเขตที่มีอยู่จริงใน ค.ศ. ๑๙๐๐ (พ.ศ. ๒๔๔๓) แล้วมอบให้ส�ำนักพิมพ์ John Murray,
Albemarle Street, London จัดพิมพ์ และจ�ำหน่ายไปพร้อมกับหนังสือของพระวิภาคภูวดล
ที่ได้ตีพิมพ์ออกเผยแพร่เป็นครั้งแรกในปีเดียวกันนั้น
อนึ่ง ในการจัดพิมพ์แผนที่พระราชอาณาจักรสยามเป็นครั้งที่สอง เมื่อ พ.ศ. ๒๔๔๓ นั้น
ผู้จัดพิมพ์ยังได้น�ำแผนที่ผังเมืองกรุงเทพฯ, นครเชียงใหม่ และนครหลวงพระบาง ลงพิมพ์ไว้ใน
พื้นที่ว่างตอนล่างของแผนที่พระราชอาณาจักรสยามเช่นเดียวกับการจัดพิมพ์ครั้งแรกเมื่อ
พ.ศ. ๒๔๓๐ ด้วย แต่ในส่วนของแผนที่ผังเมืองนครเชียงใหม่นั้น พบว่ามีการปรับเพิ่มแนวสะพาน
พระเจ้าอินทวิชยานนท์ข้ามล�ำน�้ำปิง ที่รู้จักกันในนาม “ขัวกุลา” หรือ “สะพานหมอชีก” ซึ่ง
ก่อสร้างแล้วเสร็จเมื่อ พ.ศ. ๒๔๓๓ ให้สมบูรณ์ขึ้น
ต่อมาได้มีนักวิชาการประวัติศาสตร์น�ำแผนที่ผังเมืองนครเชียงใหม่ฉบับพิมพ์ครั้งที่สอง
เมื่อ พ.ศ. ๒๔๔๓ มาเผยแพร่ โดยเข้าใจไปว่า แผนที่ฉบับนี้เพิ่งตีพิมพ์เป็นครั้งแรกใน พ.ศ. ๒๔๔๓
จึงพากันเรียกแผนที่ผังเมืองนครเชียงใหม่ฉบับนี้ว่า “แผนที่เมืองนครเชียงใหม่ พ.ศ. ๒๔๔๓”
บ้างก็เรียกว่า “แผนที่เมืองนครเชียงใหม่ พ.ศ. ๒๔๔๕” แต่ที่เป็นที่รู้จักกันอย่างแพร่หลาย คือ
“แผนที่แมคคาร์ธี”
_16-08(001-008)P5.indd 7 11/22/59 BE 7:33 PM

8. _16-08(001-008)P5.indd 8 11/22/59 BE 7:33 PM