1. Açık Erişim:
Bilimsel İletişim ve Sosyal Bilimlerde
Süreli Yayıncılık Üzerine Etkileri
Yaşar Tonta
H.Ü. Bilgi ve Belge Yönetimi Bölümü
tonta@hacettepe.edu.tr
yunus.hacettepe.edu.tr/~tonta/tonta.html
1. Ulusal Sosyal Bilimlerde Süreli Yayıncılık Kurultayıi 2-3 Kasım 2006, Ankara -1

2. Plan
• Bilimsel Yayıncılık
• Açık Erişim
• Türkiye’de Açık Erişim
• Sosyal Bilimlerde Açık Erişim
• Neler Yapılabilir?
1. Ulusal Sosyal Bilimlerde Süreli Yayıncılık Kurultayıi 2-3 Kasım 2006, Ankara -2

3. Bilimsel Dergi Sayısı
• 24.000 hakemli dergi
• Yılda 2,5 milyon makale
• Bilimsel dergiler pahalı
• Ekonomik model aboneliğe /
kiralamaya (lisans) dayalı
1. Ulusal Sosyal Bilimlerde Süreli Yayıncılık Kurultayıi 2-3 Kasım 2006, Ankara -3

4. Kısır Döngü
• Bilimsel dergi fiyatlarının yükselmesi
• Bazı kütüphanelerin aboneliklerini
yenileyememesi
• Yayıncıların kaybettikleri geliri mevcut
abonelerden sağlamak için abonelik fiyatlarını
yeniden yükseltmeleri
• Bazı kütüphanelerin aboneliklerini
yenileyememesi
• Yayıncıların kaybettikleri geliri . . .
• ...
1. Ulusal Sosyal Bilimlerde Süreli Yayıncılık Kurultayıi 2-3 Kasım 2006, Ankara -4

5. Bilimsel Yayıncılıkta Rekabet Yok
• Yayınevleri kolayca tekel oluşturabiliyor
• Dergi fiyatları “esnek” değil
• Tetrahedron Letters
– 1974 200 USD
– 1997 7176 USD
– 2005 12.204 USD
• Kütüphaneler dergi bütçelerinin %30-
%50’sini Elsevier dergilerine harcıyorlar
1. Ulusal Sosyal Bilimlerde Süreli Yayıncılık Kurultayıi 2-3 Kasım 2006, Ankara -5

6. Bazı yayıncıların fiyatlarını artırarak pazar
paylarını artırma potansiyeli var!
Kaynak: House of Commons Select Committee on Science & Technology Tenth Report, 2004
1. Ulusal Sosyal Bilimlerde Süreli Yayıncılık Kurultayıi 2-3 Kasım 2006, Ankara -6

7. Bilimsel Yayın Sürecinde Kamu
Kaynaklarının Kullanımı
• Kamu kaynakları
– Araştırma projeleri
– Hakemlik yapan akademisyenlerin maaşları
– Bilimsel yayınları alan kütüphaneler
• Üniversiteler aynı ürün için üç kez ödeme yapıyorlar
• “Başka hangi işte müşterilerden alınan mal gene
aynı müşterilere müthiş fiyatlarla satılır ve kalite
kontrolü de gene aynı müşteriler tarafından yapılır?”
Kaynak: House of Commons Select Committee on Science & Technology Tenth Report, 2004
1. Ulusal Sosyal Bilimlerde Süreli Yayıncılık Kurultayıi 2-3 Kasım 2006, Ankara -7

8. Açık Erişim Tanımı
“1. ücretsiz. . .[çevrimiçi, tam metin]
erişim
“2. [Açık erişim] eserin tam bir sürümü...
açık erişime, sınırsız dağıtıma, birlikte
çalışabilirliğe ve uzun dönemli
arşivlemeye olanak sağlamak için...
en azından bir çevrimiçi arşivde
depolanır.”
Kaynak: Berlin Declaration on Open Access to Knowledge in the Sciences and Humanities
http://www.zim.mpg.de/openaccess-berlin/berlindeclaration.html
1. Ulusal Sosyal Bilimlerde Süreli Yayıncılık Kurultayıi 2-3 Kasım 2006, Ankara -8

9. Açık Erişim Mantığı
• Bilimsel araştırma sonuçlarını yayınlamak
• Araştırmaların etkisini artırmak
• Kütüphanelerin daha fazla bilgiye erişimini
sağlamak
• Kullanıcıların bilimsel bilgiye erişimini
kolaylaştırmak
Declaration of Institutioanl Commitment to open-access provision policy,, www.eprints.org
1. Ulusal Sosyal Bilimlerde Süreli Yayıncılık Kurultayıi 2-3 Kasım 2006, Ankara -9

10. Budapeşte Açık Erişim Girişimi
• Kendi kendine arşivleme
– Araştırmacıların hakemli ticari dergilerde
yayımlanmış makalelerini kendi web sitelerinde
ya da ücretsiz elektronik arşivlerde
depolayabilme ve bunları herkese Internet
üzerinden ücretsiz olarak erişime açabilme hakkı
• Açık Erişim dergileri
– Hakemlik ve yayın giderlerini karşılamak için
farklı finansal modellerin uygulandığı elektronik
dergiler
Kaynak: Prosser, 2003
1. Ulusal Sosyal Bilimlerde Süreli Yayıncılık Kurultayıi 2-3 Kasım 2006, Ankara - 10

11. Kendi Kendine Arşivleme
• Yayıncıların tutumu
– Yayıncıların %92’si onaylıyor
• Yazarların tutumu
– Ama toplam makalelerin %20’si herkese açık
1. Ulusal Sosyal Bilimlerde Süreli Yayıncılık Kurultayıi 2-3 Kasım 2006, Ankara - 11

12. Yayıncıların Tutumu
Yazar/kurum tarafından arşivlemeye (self-archiving) zaten yeşil
ışık yakan dergilerin oranı artmaya devam ediyor (%92)
Kendi kendine
% %
Yayıncılar
Dergiler
arşivlemeye
yeşil ışık yakan
8919 (%100) 107 (%100)
Henüz değil 695 %8 34 %32
2470 +%27 (= %92) 7 +%7 (= %69)
Ön baskı
5754 %65 %62
Son baskı 66
Kaynak: Brody & Harnad, 2004
1. Ulusal Sosyal Bilimlerde Süreli Yayıncılık Kurultayıi 2-3 Kasım 2006, Ankara - 12

13. Açık Erişim Araştırmanın Etkisini Artırıyor
• Açık Erişim makalelere daha fazla atıf yapılıyor
Kaynak: Antelman (2004)
1. Ulusal Sosyal Bilimlerde Süreli Yayıncılık Kurultayıi 2-3 Kasım 2006, Ankara - 13

14. Araştırma Etkisinin Artırılması Niçin Önemli?
1.5 billion lost annually in potential
• İngiltere’nin bilimsel return on British science
The UK is losing
araştırmalara yaptığı around £1.5
annually in the
yatırımın potansiyel potential impact of
getirisinden kaybı yılda its scientific
research
yaklaşık 2,7 milyar dolar expenditure,
according to one of
the key figures in
• Bunun temel nedeni mevcut the global open
access publishing movement. Professor
akademik yayın ortamının Stevan Harnad, Moderator of the
American Scientist Open Access Forum
sınırlı olması ve araştırma and Professor of Cognitive Science at
bulgularına kolayca the University of Southampton's School
of Electronics and Computer Science,
erişilememesi (Stevan has calculated the potential return on
the investment in scientific research
Harnad) findings that are being lost to the UK
each year through the limitations of the
current academic publishing
environment. Kaynak: www.eprints.org
1. Ulusal Sosyal Bilimlerde Süreli Yayıncılık Kurultayıi 2-3 Kasım 2006, Ankara - 14

15. Açık Erişim Dergileri
• Yüksek abonelik fiyatlarına tepki olarak
gelişti
• Çeşitli konularda 2500 civarında açık
erişim dergi var
• Hakemli dergilerin yaklaşık %10’u
• Erişim için abonelik gerekli değil
• Hakemlik ve yayın giderleri yazarlar /
araştırmayı destekleyen kurumlar
tarafından karşılanıyor
1. Ulusal Sosyal Bilimlerde Süreli Yayıncılık Kurultayıi 2-3 Kasım 2006, Ankara - 15

16. Directory of Open Access Journals
1. Ulusal Sosyal Bilimlerde Süreli Yayıncılık Kurultayıi 2-3 Kasım 2006, Ankara - 16

17. Kurumsal Arşivlerin Artışı
Kaynak: EU Report, 2006, s. 63; http://ec.europa.eu/research/science-society/pdf/scientific-publication-study_en.pdf
1. Ulusal Sosyal Bilimlerde Süreli Yayıncılık Kurultayıi 2-3 Kasım 2006, Ankara - 17

18. Açık Erişim Arşivleri (Kasım 2006)
• ABD (201) • İtalya (25)
• İngiltere (79) • Hindistan (23)
• Almanya (68) • Hollanda (21)
• Brezilya (45) • Japonya (19)
• Fransa (33) • İspanya (18)
• Kanada (32) • Belçika (10)
• Avustralya (29) • Türkiye 2
• İsveç (27) • ...
•http://archives.eprints.org/eprints.php?action=browse#country
1. Ulusal Sosyal Bilimlerde Süreli Yayıncılık Kurultayıi 2-3 Kasım 2006, Ankara - 18

19. Açık Arşivler Girişimi
1. Ulusal Sosyal Bilimlerde Süreli Yayıncılık Kurultayıi 2-3 Kasım 2006, Ankara - 19

20. Directory of Open Access Repositories
1. Ulusal Sosyal Bilimlerde Süreli Yayıncılık Kurultayıi 2-3 Kasım 2006, Ankara - 20

21. Arama Mekanizmaları: OAIster
1. Ulusal Sosyal Bilimlerde Süreli Yayıncılık Kurultayıi 2-3 Kasım 2006, Ankara - 21

22. Açık Erişim Girişimleri ve Bildirgeleri
• Budapeşte Açık Erişim Girişimi - 2002
• Bethesda Açık Erişim Yayıncılığı Bildirgesi - 2003
• Berlin Bilgiye Açık Erişim Bildirgesi - 2003
• BM Bilgi Toplumu Dünya Doruk Toplantısı (WSIS)
Bildirgesi - 2003
• OECD Kamu Destekli Araştırma Verilerine Erişim
Bildirgesi - 2004
• IFLA Açık Erişim Bildirgesi-2004
1. Ulusal Sosyal Bilimlerde Süreli Yayıncılık Kurultayıi 2-3 Kasım 2006, Ankara - 22

23. Kamu Fonlarıyla Yapılan Araştırmaların
Sonuçlarının Açık Erişim Arşivlenmesi
• ABD Temsilciler Meclisi önerisi - Yaz 2004
• Birleşik Krallık Avam Kamarası Bilim ve
Teknoloji Komitesi Raporu - Yaz 2004
• Wellcome Trust Açık Erişim Zorunluluğu -
1 Ekim 2005
• Federal Araştırmalara Kamunun Erişimi
Yasası (FRPAA), 2006, ABD
1. Ulusal Sosyal Bilimlerde Süreli Yayıncılık Kurultayıi 2-3 Kasım 2006, Ankara - 23

24. Avrupa Birliği ve Açık Erişim
Kaynak: EU Report, 2006, s. 87; http://ec.europa.eu/research/science-society/pdf/scientific-publication-study_en.pdf
1. Ulusal Sosyal Bilimlerde Süreli Yayıncılık Kurultayıi 2-3 Kasım 2006, Ankara - 24

25. Türkiye’de Açık Erişim
“Türk Üniversiteleri Açık Erişimi ve Kurumsal Arşivlerin
Kurulmasını Destekliyor”
• Akademik •
• Devletçe, kamu fonları ile yürütülen araştırmaların
Bilişim ’05 ve sonuçlarının ve yapılan yayınların . . . ulusal veya kurumsal
’06 arşivler aracılığıyla açık erişime sunulması
• Üniversitelerde kurumsal arşivlerin kurulması ve
• ANKOS Açık geliştirilmesi
Erişim ve • Berlin Bildirgesi’nin ülkemizde de benimsenmesi.
Kurumsal
Arşivler (AEKA)
Çalışma Grubu
• ANKOS Açık
Erişim Broşürü
• AEKA Danışma
Kurulu
1. Ulusal Sosyal Bilimlerde Süreli Yayıncılık Kurultayıi 2-3 Kasım 2006, Ankara - 25

26. TÜBİTAK Dergileri
1. Ulusal Sosyal Bilimlerde Süreli Yayıncılık Kurultayıi 2-3 Kasım 2006, Ankara - 26

27. 1. Ulusal Sosyal Bilimlerde Süreli Yayıncılık Kurultayıi 2-3 Kasım 2006, Ankara - 27

28. 1. Ulusal Sosyal Bilimlerde Süreli Yayıncılık Kurultayıi 2-3 Kasım 2006, Ankara - 28

29. 1. Ulusal Sosyal Bilimlerde Süreli Yayıncılık Kurultayıi 2-3 Kasım 2006, Ankara - 29

30. Türkiye’de Elektronik Dergiler
1. Ulusal Sosyal Bilimlerde Süreli Yayıncılık Kurultayıi 2-3 Kasım 2006, Ankara - 30

31. Sosyal Bilimlerde Açık Erişim
• Research Papers in Economics (RePEc)
• Social Science Research Network
(SSRN)
• Social Science Information Gateway
(SOSIG)
• European Research Papers Archive
(ERPA)
1. Ulusal Sosyal Bilimlerde Süreli Yayıncılık Kurultayıi 2-3 Kasım 2006, Ankara - 31

32. Social Science Research Network
1. Ulusal Sosyal Bilimlerde Süreli Yayıncılık Kurultayıi 2-3 Kasım 2006, Ankara - 32

33. Türkiye’de Elektronik Dergiler
1. Ulusal Sosyal Bilimlerde Süreli Yayıncılık Kurultayıi 2-3 Kasım 2006, Ankara - 33

34. Sosyal Bilimler Araştırma Dergisi
1. Ulusal Sosyal Bilimlerde Süreli Yayıncılık Kurultayıi 2-3 Kasım 2006, Ankara - 34

35. 1. Ulusal Sosyal Bilimlerde Süreli Yayıncılık Kurultayıi 2-3 Kasım 2006, Ankara - 35

36. TÜBİTAK Sosyal Bilimler Veri Tabanı
1. Ulusal Sosyal Bilimlerde Süreli Yayıncılık Kurultayıi 2-3 Kasım 2006, Ankara - 36

37. SBVT’de 88 dergi dizinleniyor
1. Ulusal Sosyal Bilimlerde Süreli Yayıncılık Kurultayıi 2-3 Kasım 2006, Ankara - 37

38. Bazı Dergiler Açık Erişim
1. Ulusal Sosyal Bilimlerde Süreli Yayıncılık Kurultayıi 2-3 Kasım 2006, Ankara - 38

39. 1. Ulusal Sosyal Bilimlerde Süreli Yayıncılık Kurultayıi 2-3 Kasım 2006, Ankara - 39

40. Sosyal Bilimlerde Kendi Kendine Arşivleme
K. Antelman, Self-archiving practice and the influence of publisher policies in the social sciences, Learned Publishing, 19, 85-95, 2006. http://eprints.rclis.org/archive/00006023/01/antelman_self-archiving.pdf
1. Ulusal Sosyal Bilimlerde Süreli Yayıncılık Kurultayıi 2-3 Kasım 2006, Ankara - 40

41. Sosyal Bilimler Farklı!
• Dergi fiyatları daha ucuz
• Dergi dışı yayınlar (kitap, monografi) yaygın (~%40)
• Makaleler yayıncıya bedava veriliyor, kitaplarsa telif karşılığı
• Araştırmalarda ulusal yönelimler ağırlıklı
• Sosyal bilimlerde daha az araştırma destekleniyor
• Kamu fonlarının kullanımı, vergi verenlerin ikinci kez
araştırma sonuçları için ödeme yapmaması açısından
önemli
• Fen bilimleri araştırmalarına kamudan gelen talep daha
yüksek (fen bilimleri toplumsal yönden daha yararlı)
• Fen bilimlerine daha çok fon ayrılıyor
• Önbaskı değişimi fen bilimlerinde daha acil
1. Ulusal Sosyal Bilimlerde Süreli Yayıncılık Kurultayıi 2-3 Kasım 2006, Ankara - 41

42. Sosyal Bilimlerde AE Niçin Yavaş Gelişiyor?
• Araştırmacılar arasında karşılıklı bağımlılık
düzeyi düşük
• Ortak sorunları, hedefleri ve süreçleri
saptamada görev belirsizlik derecesi yüksek
– Karş. Yüksek enerji fiziği – Sosyal bilimler
• Entellektüel alanların toplumsal boyutları
• Birleşik/Ayrı disiplinler (karş. Ekonomi –
Sosyoloji/Coğrafya)
• Kırsal/Kentsel disiplinler (karş. Ekonomi –
Diğer 5 alan)
K. Antelman, Self-archiving practice and the influence of publisher policies in the social sciences, Learned Publishing, 19, 85-95, 2006. http://eprints.rclis.org/archive/00006023/01/antelman_self-archiving.pdf
1. Ulusal Sosyal Bilimlerde Süreli Yayıncılık Kurultayıi 2-3 Kasım 2006, Ankara - 42

43. Ya Kitaplar?
• Kitaplara tam metin erişim sağlamak
görünürlüğü artırdığı için basılı kitap
satışlarını da artırıyor (MIT Press, National
Academies Press örnekleri)
• Daha fazla okuyucu
• Araştırma etkisinin artması
1. Ulusal Sosyal Bilimlerde Süreli Yayıncılık Kurultayıi 2-3 Kasım 2006, Ankara - 43

44. Neler Yapılabilir?
Araştırma Etkisi
• Açık Erişim Görünürlük
Daha çok araştırma desteği
• Araştırma raporlarını hızla web sayfalarına ya da
kurumsal arşivlere konabilir
• Sorun “bilimsel iletişim süreci” ile ilgili
• Kamu kaynaklarıyla yapılan araştırma sonuçlarını
(makaleler, tezler, vs.) herkesin erişimine açılabilir
• Açık Erişim araştırma desteğinin önkoşulu haline
getirilebilir
• Uluslararası Açık Erişim bildirgelerini kurumsal düzeyde
ve ülke düzeyinde desteklenebilir (örneğin, TÜBİTAK,
TÜBA)
1. Ulusal Sosyal Bilimlerde Süreli Yayıncılık Kurultayıi 2-3 Kasım 2006, Ankara - 44

45. Ne Yapılabilir? (devamla)
• Kendi kendine arşivleme desteklenebilir
• Hakemli Açık Erişim dergileri yayımlanabilir
• Açık erişim dergileri ve arşivleri standartlara göre
(örneğin, OAI-PMH, OpenURL) hazırlanabilir
• Dergileri TÜBİTAK SBVT’de dizinlemek için açık
erişim koşulu getirilebilir
• Hakemli olmayan diğer sosyal bilim dergileri de
dizinlenebilir ve tam metinleri herkesin erişimine
açılabilir
• Türkiye Kurumsal Arşivler hizmeti sunulabilir
1. Ulusal Sosyal Bilimlerde Süreli Yayıncılık Kurultayıi 2-3 Kasım 2006, Ankara - 45

46. Açık Erişim:
Bilimsel İletişim ve Sosyal Bilimlerde
Süreli Yayıncılık Üzerine Etkileri
Yaşar Tonta
H.Ü. Bilgi ve Belge Yönetimi Bölümü
tonta@hacettepe.edu.tr
yunus.hacettepe.edu.tr/~tonta/tonta.html
1. Ulusal Sosyal Bilimlerde Süreli Yayıncılık Kurultayıi 2-3 Kasım 2006, Ankara - 46