1. ΚΑΠΕΛΑ ΣΙΣΤΙΝΑ: ΤΟ ΑΡΙΣΤΟΥΡΓΗΜΑ ΤΟΥ ΜΙΧΑΗΛ ΑΓΓΕΛΟΥ
Κυριακουλόπουλος Ευάγγελος
Γενικά στοιχεία
Η Καπέλα Σιστίνα ή Σιξτίνα (Cappella Sistina) είναι το πιο γνωστό παρεκκλήσι του
Αποστολικού Παλατιού, της επίσημης κατοικίας του Πάπα, στην Πόλη του
Βατικανού. Η κατασκευή του παρεκκλησιού άρχισε το 1473 μ.Χ. και ολοκληρώθηκε
το 1481 μ.Χ., δηλαδή κατά την εποχή που Πάπας ήταν ο Σίξτος Δ’, στον οποίο και
οφείλει το παρεκκλήσι το όνομά του. Οι διαστάσεις του είναι 40,9 μέτρα μήκος και
13,4 μέτρα πλάτος, ενώ το μέγιστο ύψος είναι 20,7 μέτρα. Στους τοίχους του
φιλοξενούνται έργα των σπουδαιότερων καλλιτεχνών της Αναγέννησης, όπως του
Σάντρο Μποτιτσέλι, του Ραφαήλ και φυσικά του Μιχαήλ Άγγελου.
Το έργο του Μιχαήλ Άγγελου
Ο Μιχαήλ Άγγελος ζωγράφισε το εσωτερικό της Καπέλα Σιστίνα σε δύο φάσεις.
Αρχικά, κλήθηκε από τον Πάπα Ιούλιο Β’ να διακοσμήσει με τις νωπογραφίες του
την οροφή, εργασία με την οποία ασχολήθηκε από το 1508 μ.Χ. έως το 1512 μ.Χ..
Αργότερα, το 1535 μ.Χ. ο Πάπας Παύλος Γ’ του ανέθεσε να ζωγραφίσει τον τοίχο
πίσω από την Άγια Τράπεζα. Σε αυτόν ζωγράφισε το έργο του «Η Ημέρα της
Μέλλουσας Κρίσης», το οποίο και ολοκλήρωσε το 1541 μ.Χ..
Η οροφή της Σιστίνα
Ο θόλος του παρεκκλησιού βρίσκεται σε μεγάλο ύψος, γεγονός που ανάγκασε τον
Μιχαήλ Άγγελο να επινοήσει μια νέα τεχνοτροπία. Συγκεκριμένα ζωγράφισε
παραμορφωμένες τις φιγούρες ώστε να φαίνονται φυσιολογικές από τον παρατηρητή
αρκετά μέτρα πιο χαμηλά.
Στην οροφή αυτή καθ’ εαυτή οι τοιχογραφίες περιλαμβάνουν εννέα μεγάλους
πίνακες με ιστορίες από την Γένεση, στους οποίους ο καλλιτέχνης χρησιμοποιώντας
περιορισμένο αριθμό προσώπων καταφέρνει να απεικονίσει στιγμές από την
Δημιουργία, το προπατορικό αμάρτημα και από τις ιστορίες του Νώε με μια
δραματική ένταση αλλά και ένα απαράμιλλο συγκινησιακό βάθος. Από όλες τις
σκηνές ξεχωρίζει η δημιουργία του Αδάμ. Ο Θεός με μία μεγαλόπρεπη αλλά
2. ανάλαφρη χειρονομία Του εμφυσάει τη ζωή στον πρωτόπλαστο, χωρίς όμως να τον
αγγίζει, διατηρώντας έτσι την απόσταση ανθρώπου – Θεού. Η συμμετρική
απεικόνιση του δεξιού χεριού του
Θεού και του αριστερού χεριού του
Αδάμ συμβολίζει ότι ο άνθρωπος
είναι πλασμένος "κατ' εικόνα και
καθ' ομοίωσιν" του Θεού.
Χαρακτηριστικό της σκηνής είναι
και το διστακτικό αλλά και
έκθαμβο συγχρόνως βλέμμα του
Αδάμ.
Στο γείσο που πλαισιώνει τις βιβλικές σκηνές υπάρχουν οι περίφημες νωπογραφίες με
τα “ignudi”. Πρόκειται για γυμνούς εφήβους που απεικονίζονται σε μια ποικιλία
στάσεων, με το βλέμμα σε έντονη προσήλωση. Με αυτές τις πρωτότυπες δημιουργίες
ο καλλιτέχνης εκφράζει τις φλογερές αναζητήσεις του για το κάλλος του ανθρώπινου
σώματος.
Ανάμεσα στα τοξοειδή ανοίγματα των παραθύρων δώδεκα καθιστές μορφές
απεικονίζονται ως προφήτες και σίβυλλες εναλλάξ. Στις τοιχογραφίες αυτές
κυριαρχεί η αγωνία και η βασανιστική προσμονή, καθώς η σοβαρότητα και η
αυστηρότητα των προσώπων δεν επιτρέπουν στον θεατή να ελπίζει για την λύτρωση
από την κατάρα του ανθρώπινου γένους. Χαρακτηριστικό όλων των μορφών είναι η
αποστροφή που προκαλούν καθώς η χάρη απουσιάζει ακόμη και από τις γυναικείες
μορφές, οι οποίες απεικονίζονται ιδιαίτερα μυώδεις.
Στα λοφία των τεσσάρων γωνιών της οροφής απεικονίζονται επεισόδια από την
Παλαιά Διαθήκη, αναφερόμενα στην σωτηρία του Ισραήλ από μεγάλους ήρωες των
Εβραίων: τον Μωυσή, τον Δαβίδ, την Ιουδίθ κ.α.. Στα σφαιρικά τρίγωνα πάνω από τα
παράθυρα απεικονίζονται γενιές ειδωλολατρών που παρέμειναν εκτός Αποκαλύψεως
και στα τοξωτά ανοίγματα των παραθύρων ο καλλιτέχνης έχει τοποθετήσει τους
προγόνους του Χριστού, ένα βήμα προς την Λύτρωση.
Είναι φανερό πως ο Μπουοναρότι απομακρύνθηκε από τις παραδοσιακές
απεικονίσεις, δημιουργώντας μια προσωπική κοσμογονία, που εκφράζει όλη τη
δύναμη της πίστης του και όλο το πάθος της ιδιοσυγκρασίας του. Αυτό διακρίνεται
ξεκάθαρα στα απάνθρωπα σώματα με τους υπερτροφικούς μυς, τα οποία εξυπηρετούν
την έκφραση της δημιουργίας ως υπερφυσικού γεγονότος.
15. The Last Judgment (Η Τελική Κρίση)
Είκοσι χρόνια μετά την οροφή της Καπέλα Σιστίνα, ο Μιχαήλ Άγγελος ανέλαβε να
ζωγραφίσει τον τοίχο του βάθους, πίσω από την Άγια Τράπεζα, του παρεκκλησιού.
Επέλεξε να απεικονίσει την Δευτέρα Παρουσία σε μία νωπογραφία μήκους 13,7
μέτρων και πλάτους 12 μέτρων, πολύ διαφορετική από τα πρωτύτερα έργα του και με
τόνους πολύ βαθύτερους από αυτούς στις νωπογραφίες της οροφής.
Στη μεγάλη τοιχογραφία αποτυπώνεται η ζοφερή διάθεση και επιτεινόμενη
απαισιοδοξία του καλλιτέχνη. Ο Χριστός εμφανίζεται οργισμένος και τιμωρός στο
πάνω και μεσαίο μέρος του τεράστιου «φρέσκο», περιστοιχισμένος από γυμνούς
αγίους και μάρτυρες με αγριωπά πρόσωπα και γουρλωμένα μάτια, πολλοί από τους
οποίους κρατούν τα όργανα των βασανιστηρίων τους. Δίπλα στον Χριστό, στο
αριστερό μέρος, βρίσκεται η Παρθένος Μαρία, που συμβολίζει το έλεος, ενώ ο Άγιος
Βαρθολομαίος «στηρίζει» το πάνω μέρος της κατασκευής, καθώς ξεπροβάλλει από το
πλήθος κρατώντας το δέρμα του, πάνω στο οποίο ο καλλιτέχνης είχε ζωγραφίσει το
ίδιο του το πρόσωπο (τον άγιο Βαρθολομαίο τον είχαν γδάρει). Πιο κάτω, ψυχές
ανεβαίνουν και κατεβαίνουν, υποκινούμενες από άπτερους αγγέλους και από
δαίμονες. Στο κάτω μέρος της τοιχογραφίας οι νεκροί βγαίνουν από τους τάφους
τους, ενώ δίπλα χαίνουν οι πύλες της Κόλασης.
Το έργο χωρίζεται σε τέσσερις ζώνες. Η πρώτη ζώνη είναι το ανώτερο μέρος του
πίνακα, στο οποίο απεικονίζονται οι Μάρτυρες μαζί με τα σύμβολα του θείου πάθους.
Ακριβώς από κάτω βρίσκεται η δεύτερη ζώνη, όπου ο καλλιτέχνης έχει τοποθετήσει
τον Χριστό και την Παναγία. Στην τρίτη ζώνη βρίσκονται οι Άγγελοι με τις σάλπιγγες
της Δευτέρας Παρουσίας που βοηθούν τους εκλεκτούς να ανυψωθούν μετά από κόπο
στον Παράδεισο και κατακρημνίζουν τους αμαρτωλούς στην κόλαση. Στο κατώτερο
μέρος της τοιχογραφίας απεικονίζεται η κόλαση και η Ανάσταση των νεκρών.
Τον επόμενο αιώνα τα ηρωικά γυμνά της Ανάστασης θεωρήθηκαν σκανδαλιστικά και
χρειάστηκε να τους προσθέσουν περισκελίδες για να περισώσουν την κοσμιότητα.
17. Ένα κρυφό μήνυμα στην οροφή της Καπέλα Σιστίνα;
Στις νωπογραφίες της οροφής φαίνεται να απεικονίζονται μέρη του ανθρώπινου
σώματος, όπως ο εγκέφαλος, με μεγάλη ακρίβεια. Είναι άλλωστε γεγονός πως ο
Μιχαήλ Άγγελος δεν ήταν μόνο ένας σπουδαίος καλλιτέχνης, αλλά ένα άτομο που
εντρυφούσε στις επιστήμες και είχε μελετήσει την ανατομία του ανθρώπινου
σώματος. Κανείς μέχρι σήμερα δεν γνωρίζει του λόγους που ώθησαν τον Μιχαήλ
Άγγελο να εμπλουτίσει τις τοιχογραφίες με τα συγκεκριμένα σκίτσα.
Ο ανθρώπινος εγκέφαλος στην «Δημιουργία του Αδάμ»
18. Επίλογος – Συμπεράσματα
Οι νωπογραφίες της Capella Sixtina είναι ένα παράξενο έργο· συνιστούν
ανατροπή κάθε ισχύουσας πραγματικότητας. Ο Τιμωρός Υιός του Θεού, με μια
χειρονομία ύψιστης ιερής οργής μπροστά στις ανωριμότητες και τις μικρότητες
των ανθρώπων, βάζει τέλος στον ιστορικό χρόνο εγκαινιάζοντας τη βασιλεία των
ουρανών. Ο καλλιτέχνης Μιχαήλ Αγγελος, με το δικαίωμα που του δίνει το
τεράστιο ταλέντο του, «αναποδογυρίζει τον κόσμο». Αυτός ο
«αναποδογυρισμένος κόσμος» είναι το φρέσκο της Capella Sixtina, που συνιστά
και την αποκορύφωσή της αναγεννησιακής τέχνης -ένα συνεπές ρίζωμα στην
παράδοση- και ταυτόχρονα ένα από τα περισσότερο μοντέρνα έργα όλων των
εποχών. Η «Δευτέρα Παρουσία» -κάτι που μάλλον δεν θα συμβεί ποτέ, με αυτόν
τον τρόπο τουλάχιστον- γίνεται πραγματικότητα και επιβάλλεται στην
πραγματικότητα της Αναγέννησης ως μία από τις αμιγέστερες μορφές αυτού που
καλούμε «πνεύμα». Τώρα, η Τελική Κρίση, το «κρίναι ζώντας και νεκρούς»,
βρίσκεται στον ουρανό των ανθρώπων· από τη θέση που είχε μέσα στις ψυχές των
αναγεννησιακών πολιτών, ο Μιχαήλ Αγγελος εγκαθιστά τούτη την
πραγματικότητα εκεί όπου αυτή ανήκει: στο επέκεινα· οι άνθρωποι μπορούν να
ζήσουν και να παλέψουν με τα προτάγματα του Λόγου για ένα καλύτερο όσο και
δύσκολο αύριοΤο έργο του Μιχαήλ Άγγελου στην Καπέλα Σιστίνα είναι μοναδικό
μέχρι και σήμερα. Για τα δεδομένα του 16ου αιώνα, ήταν κάτι το εξαιρετικά
πρωτότυπο και σίγουρα ένα έργο που προκάλεσε πολλές αντιδράσεις στους
κύκλους της Εκκλησίας λόγω των πολλών μορφών που απεικονίζονταν εντελώς
γυμνές. Η πρωτοτυπία του όμως δεν αφορούσε μόνο το θέμα το νωπογραφιών
αλλά και την τεχνική που χρησιμοποίησε ο Μιχαήλ Άγγελος. Πρώτη φορά στην
ιστορία απεικονίζεται με τόση ακρίβεια, σε μια τόσο μεγάλη επιφάνεια, ένας
ασύλληπτος αριθμός μορφών και μάλιστα με την χρήση της ιδιαίτερης τεχνικής
του Μιχαήλ Άγγελου, ώστε, παρά το ύψος της οροφής, ο θεατής να μην βλέπει τις
μορφές παραμορφωποιημένες. Τέλος, αυτό που αξίζει περισσότερα απ’ όλα να
συγκρατήσουμε από την δουλειά του Μιχαήλ Άγγελου στην Καπέλα Σιστίνα είναι
ο θαυμαστός τρόπος με τον οποίο συνδυάζει την ομορφιά του σώματος με την
ομορφιά της ψυχής, τον παγανισμό και τον νεοπλατωνισμό με τον Χριστιανισμό.
