1. 15-17 зууны
Монголын соёл
VIII àíãè
Áîëîâñðóóëñàí áàãø Ã.Çîëçàÿà

2. Çîðèëãî: XV-XVII çóóíû ìîíãîëûí
ñî¸ëûí òóõàé øèíý ìýäëýã
ýçýìø¿¿ëýõ
Çîðèëò:
 XV-XVII çóóíû Ìîíãîëûí ñî¸ë
 XV-XVII çóóíû Ìîíãîëûí ñî¸ëûí
îíöëîã
 Ò¿¿íä íºëººëñºí õ¿÷èí ç¿éë

3. Àãóóëãà
 Óðàí áàðèëãà, ãàð óðëàë
 Áè÷èã ¿ñýã
 Áè÷èã ¿ñãèéí äóðñãàë
Îð÷óóëãûí á¿òýýë
 Áîëîâñðîë
Øàøèí

4. Ýðäýíý çóó
1586 онд Монголын Абтай
сайн хааны санаачлагаар
эртний монголын нийслэл
Хар Хорум хотын туóрийн
дэргэд байгуулагдсан.
Монголын шарын шашны
анхны хийд юм.
Эрдэнэзуу нь хааш хаашаа
420 м тэг дєрвєлжин
хэрэмтэй. Хэрэмний дєрвєн
з¿гт хаалгатай. Хэрэмний
тал б¿рд 25, дєрвєн єнцєгт
нь тус б¿р 2, б¿гд 108
суваргатай.
ÁÓÖÀÕ

5. Õàëõûí ªíäºð ãýãýýí Çàíàáàçàð
òóñãàé á¿òýýëèéí ñ¿ì-Òºâõºí
õèéäýý áàðüæ óðëàíãèéí ãàçàð
íýýñýí. Òýðýýð Öàãààí äàðü ýõ,
Öàãààí Äýì÷èã, Ìàéäàð çýðýã
îëîí áóðõàäûã õººìºëèéí àðãààð
óðëàñàí íü ºä㺺 ò¿¿õ óðëàëûí
¿íýò äóðñãàë áîëîí ¿ëäñýí.
Çàíàáàçàð Ìîíãîëûí ä¿ðñëýõ
óðëàãò öóòãóóðûí óðëàã ãýäýã íýã
òºðºë ç¿éëèéã ¿íäýñëýí áèé
áîëãîñîí. Çàíàáàçàð Ìîíãîëä
øàðûí øàøèí äýëãýðýõýä ÷óõàë
¿¿ðýã ã¿éöýòãýñýí òºäèéã¿é
ñî¸ëûí õºãæèëä áàëàðøã¿é óë
ìºðºº ¿ëäýýñýí õ¿í þì.
Монголын шашин т єрийн тэргvvн,
соёл урлагийн гарамгай
зvтгэлтэн Єнд єр гэгээн
Занабазар /1635-1723/ монголын
соёмбо бичгийг 1686 онд эртний
Энэтхэг ланз vсгийг тулгуурлан
ÁÓÖÀ
зохиоæ, çàðèì íýã íîì ñóäðûã
áè÷ñýí. Õ

6. Òîä ¿ñýã
Хошуутын Зая бандид
Огторгуйн далай хэмээх
Намхайжаìö /1599-1662/
монгол бичгийã áîëîâñðîíãóé
áîëãîæ îëîí èæèë ¿ñã¿¿äèéã
áèå áèåýñ íü ÿëãàõ òîäîòãîë
õèéæ òîä ¿ñãèéã тодорхой
vсэг буюу тод vсгийг 1648
онд зохиожээ.
Намхайжамц бурхны шашныг
нийт монголчуудад тvгээн
дэлгэрvvлэх, бас халх
ойрадын тэмцлийг шашин
соёлын нєлєєгєєр зогсоох,
ойрад тvмнийг гэгээрvvлэх
зорилгоор уг бичгийг
зохиосон
ÁÓÖÀÕ

7. Ñî¸ìáî ¿ñýã
Монголын шашин тєрийн тэргvvн, соёл урлагийн гарамгай
зvтгэлтэн Єндєр гэгээн Занабазар монголын соёмбо бичгийг 1686
онд эртний Энэтхэг ланз vсгийг тулгуурлан зохиосон юм. Соёмбо
vсэг эртний Энэтхэгийн судрын хэлээр "єєрєє буй болсон гэгээн
vсэг" гэсэн утгатай. Занабазар эл бичгээ зохиосон учраа
тайлбарлахдаа тєвд, самгарди хэлний vгийг тэмдэглэх боломжийг
улам нарийн болгох санаа агуулснаа дурдсан байдаг.
Соёмбо vсгийн бичлэг нь монгол бичгийн адил дээрээс доош босоо
бичих журамтай бєгєєд зурлага нь хичээнгvй бичгийн хэлбэрийг
баримтална
ÁÓÖÀÕ

8. Çîõèîë á¿òýýë¿¿ä
• XV-XVII çóóíä óðàí çîõèîë íýëýýä õºãæñºí. Àðäûí àìàí çîõèîëûí
á¿òýýë¿¿ä áè÷ãèéí çîõèîë áîëîí õóâèðàõ ¿éë ÿâö ÿâàãäàæ áàéñàí.
Àìàí çîèîëûí õýëáýðýýð ¿¿ñæ õºãæñºí Ãýñýð õààíû òóóæèéã 1716 îíä
àíõ óäàà ìîäîí áàðààð õýâëýñýí. Ãýñýð õààíû òóóæ Òºâ Àçèéí àðä
ò¿ìíèé äóíä ºðãºí äýëãýð òàðõñàí áààòàðëàã òóóëüñèéí çîõèîë þì.
• ¯¿íèé äàðàà îðîõ òóóëüñèéí òîì çîõèîë áîë Æàíãàð þì.
• Òýð ¿åä ÿðóó íàéðàã íýëýýä õºãæèæ áàéñíû íýã íü Èõ ñî¸í
ãýãýð¿¿ëýã÷ Õàëõûí Öîãò õóí òàéæ ºíäºð áîëîâñðîëòîé, àâúàñëàã, ýõ
îðîí÷ õ¿í áàéñàí áºãººä îëîí íîì çîõèîë îðöóóëæ, ººðºº àëäàðò
ø¿ëã¿¿äýý áè÷èæ, õàäàíä ñèéëæ ¿ëäýýñýí äóðñãàëóóä áàéäàã.
• Òóõàéëáàë: Äóóòûí õàð ÷óëóóíû áè÷èã
• ¯¿íýýñ ãàäíà Òîãîîí òºìºð õààíû ãýìøèë, Ìàíäóõàé ñýöýí õàòíû
äîìîã, Óáàøè õóí òàéæèéí òóóæ, Ýðäýíèéí òîâ÷, Àñðàã÷ íýðòèéí ò¿¿õ
çýðýã îëîí ò¿¿õýí íîì ãàð÷ýý.
ÁÓÖÀÕ

9. Ãààíæóóð, Äààíæóóð
107839 хуудастай энэ их
хєлгєн судрыг бvх
монголын нутгаас 200
орчим мэргэд орчуулагч
нарыг цуглуулан олон
жил орчуулж 1746 онд
хэвлэжээ.
"Энэтхэг тєвдийн их
соёлын єв болох
Ганжуурын 108 боть,
Данжуурын 226 боть,
нийтдээ 5000 гаруй
номыг багтаасан ийм
олон боть судрыг цєл
говь нутагтай 3 сая
Ëèãäýí õààíû ¿åä Ãóíãàà Îäñýðèéí орчим нvvдэлчин
óäèðäëàãûí äîð Ìîíãîë îð÷óóëàã÷ íàð монголчууд гадаад
ýðòíèé Ýíýòõýãèéí Áóääûí õºëãºí ñóäðûí дотоодын бэрх давхар
öóãëóóëãà 108 áîòü Ãààíæóóðûã Ìîíãîë дарлагдлын vед бvтээж
õýëíýý îð÷óóëàõ àæëûã 1628-1629 îíä чадсан нь гайхаж
á¿ðýí äóóñãàæ àëòààð áè÷æýý биширмээр соёлын єв
ÁÓÖÀÕ
тэгш амжилт болжээ .

10. Ýíý ¿åèéí
ñî¸ëûí
îíöëîã íü þó
âý?
• Äàõèí äàâòàãäàøã¿é õîñã¿é
á¿òýýë¿¿ä çîõèîãäñîí
• Ñî¸ëûí õºãæèëä Øàðûí øàøèí
íºëººëñºí
• Èõýíõè á¿òýýë¿¿ä íü îäîîã
õ¿ðòýë õàäãàëàãäàæ áàéãàà
• Îð÷èí ¿åèéí ¿íýò á¿òýýë áîëñîí

11. Äàðààõ ºã¿¿ëáýðò
ÝÑÑî õèéöãýýå!
Ý- ýåðýã
Ñ- ñºðºã
Ñî-
ñîíèðõîëòîé òàë
Àâòîáóñíû á¿õ ñóóäëûã àâúÿ.

12. À.Õ.À
1) Ýðäýíý çóó õèéä àëü àéìãèéí íóòàãò áàéäàã âý?
2) Ãààíæóóð Äààíæóóðûã õýí îð÷óóëñàí áý?
3) Энэ үеийн соёлд нөлөөлсөн гол хүчин зүйл юу вэ ?
4) Àëäàðò ø¿ëã¿¿äýý õàäàíä ñèéëæ ¿ëäýýñýí õàëõûí
èõ ñî¸í
ãýãýýð¿¿ëýã÷?
5) 1716 îíä áàðààð õýâëýãäñýí àíõíû çîõèîë?
6) Çàíàáàçàðûí á¿òýýëèéí ñ¿ìèéí íýð?
15) Åñ¿õýé áààòàðûã íàñ áàðàõàä Òýì¿æèí õýäýí
íàñòàé
áàéñàí áý?
8) Ìîíãîëûí óðàí çîõèîëûí ò¿¿õèéí 3 îðãèë çîõèîë
þó âý?

13. 9) Ìîíãîëûí íóóö òîâ÷îî õýäýí îíä çîõèîãäñîí áý?
10) Ýðäýíý çóó õèéä õýäýí îíä áàéãóóëàãäñàí áý?
11) Õàìãèéí àíõíû òºðò óëñ
12) Ñî¸ìáî ¿ñãèéí õýí çîõèîñîí áý?
13) Ýðäýíýçóó õèéäèéã õýí áàéãóóëñàí áý?
14) Èõ õààí ×èíãèñ õýäýí îíä òºðñºí áý?
15) ªíäºð ãýãýýí Çàíàáàçàð Ìîíãîëûíí ä¿ðñëýõ
óðëàãò ÿìàð òºðëèéã
¿íäýñëýñýí áý?
17) Òîä ¿ñãèéí õýí çîõèîñîí áý?
16) Àìàðáàÿñãàëàíò õèéäèéã õýíä çîðèóëàí áîñãîñîí
áý?
18) ” Ãàçàð áîë òºðèéí ¿íäýñ” ãýæ õýí õýëñýí áý?

14. Ä¿ãíýëò
Øàøèí äýëãýðýõòýé õîëáîãäîí
Ìîíãîëûí ñî¸ë Ýíýòõýã Òºâäèéí
ñî¸ëûí íºëººíä òàòàãäàí îðñîí
áà ýíý ¿åèéí ñî¸ëûí ò¿âøèíã
åðºíõèéä íü àâ÷ ¿çâýë
Ìîíãîë÷óóäûí îþóí ñàíààíû
ñàëáàðò øàøíû ¿çýë ñóðòàë
íîìëîë íî¸ðõîõ áàéðòàé áàéæýý.

15. Õè÷ýýëäýý àìæèëòòàé
ñàéí îðîëöñîí òà íàðòàà
áàÿðëàëàà.