Tema 1. antiguo régimen

1. O Antigo Réxime

2. Concepto
Definición de Antigo Réxime
É o sistema político, xurídico, social, económico e demográfico, que
caracterizou a Europa e as súas colonias durante os séculos XVI, XVII
e XVIII.
Orixe do termo
 Empregárono por vez primeira os revolucionarios franceses para
designar despectivamente a estrutura política e social do seu país.
 Posteriormente, utilizouse para designar esa realidade política e
institucional noutros Estados.

3. Características do Antigo Réxime
• Unha forma de goberno absolutista
• Unha estrutura social estamental
• Un réxime económico señorial, predominantemente
agrario
• Un réxime demográfico antigo

4. A Monarquía Absoluta
Características da Monarquía Absoluta
• O poder do monarca é de orixe divino.
• O rei concentra todos os poderes (lexislativo, executivo e xudicial).
• Todos os habitantes do reino son súbditos, sometidos ao monarca.
• Fastosidade, ostentación e luxo na corte son mostra da grandeza e esplendor do poder
do rei (ex.: O Palacio de Versalles).

5. A Monarquía
Absoluta
O paradigma da Monarquía Absoluta
foi a de Francia, encarnada na
figura do rei Luís XIV.
“O Estado son eu”

6. A Monarquía Absoluta
Orixes do Absolutismo
As loitas entre católicos y protestantes (Guerras de Relixión) na Francia da segunda metade
do s. XVI, xeraron unha situación de inestabilidade política con inxerencias estranxeiras.
Daquela, impúxose a idea dun rei poderoso para pacificar o reino.

7. Esta fórmula de goberno atopou resistencia
 Esencialmente, entre a nobreza e o clero, defensores dos
privilexios feudais herdados da Idade Media, ante o temor
de perdelos.

8. A Monarquía Absoluta
Fundamentación ideolóxica:
“Monarquía de Dereito Divino”.
Bossuet, baseándose na Biblia, afirmou que o poder lle é
concedido ao Rei por Deus e carece de límites terreais; o Rei é
responsable só ante Deus.
“Un poder absoluto como garantía de orden”.
Hobbes no Leviatán (1651) analizou a natureza humana e as
orixes da organización da sociedade. O estado natural do home
é egoísta (Homo homini lupus). Xa que logo, para evitar un
estado de guerra continua é mester a subordinación de todos a
un poder absoluto que garanta un estado de paz.

9. Un goberno absolutista
Os instrumentos que utilizan os reis absolutos son:
 Os Consellos
 O Exército
 A Burocracia e a Diplomacia

10. Houbo excepcións a esta forma de goberno
As Provincias Unidas dos Países
Baixos
Gran Bretaña

11. Excepcións ao Absolutismo:
Gran Bretaña e Países Baixos
 En Gran Bretaña, os reis Estuardo
intentaron recortar os poderes do
Parlamento. Isto provocou dúas
sublevacións (1648 e 1688). Finalmente,
Guillermo de Orange foi nomeado Rei
tras aceptar a Declaración de Dereitos
(Bill of Rights - 1689), que limitaba os
seus poderes. Se configura, así, unha
Monarquía Parlamentaria.
 As Provincias Unidas dos Países Baixos,
tras lograr a súa independencia de
España (na Paz de Westfalia, 1648),
organízanse como unha República
Parlamentaria, con un estatúder como
Xefe do Estado e do Exército.

12. Unha estrutura social estamental
 Articulada en estamentos
Un estamento correspóndese cun estrato ou grupo social, definido por
un común estilo de vida e análoga función.
 Sociedade trifuncional
Divídese en tres estamentos: nobreza, clero e terceiro estado.
 Cada membro da sociedade pertence a un estamento
Este lle nega ou concede privilexios, é dicir, a exención de obrigas
(por exemplo, o pago de impostos) ou o dereito a vantaxes exclusivas.
 Fortemente xerarquizada
Gran desigualdade entre a minoría privilexiada (nobreza e clero) e a
gran maioría da poboación, no privilexiada (terceiro estado).
 Acceso
Ao estamento privilexiado accédese por nacemento (salvo o clero).
 Escasa mobilidade social
Era moi difícil pasar dun estamento a outro.

14. Unha estrutura social estamental
· Función militar
Alto Clero
Altos cargos eclesiásticos
Provienen de familias nobles
Bajo Clero
Curas y monjes
Provienen del 3er
Estado
Situación económica
modesta
Alta Nobleza
grandes propietarios
Altos cargos del Estado y
ejército
Baja Nobleza
Situación económica
modesta (bajas rentas)

15. Unha demografía antiga
Caracterizada por un escaso crecemento poboacional
Con altas taxas de natalidade contrarrestadas por altos índices de
mortaldade (especialmente infantil). En consecuencia, a
esperanza de vida era baixa.

16. Cun fráxil equilibrio entre poboación e
recursos
 Os escasos rendementos agrícolas, a
irregularidade das colleitas e a súa dependencia
das condicións climáticas desencadean
reiteradas crises de subsistencia que desembocan
en fames e predispoñen ao desenrolo de
enfermidades epidémicas.
 A isto, hai que sumarlle as precarias condicións
hixiénicas e sanitarias.
 A súa secuela é unha mortaldade catastrófica.
Unha demografía antiga

17. Sofre cambios no século XVIII
 En certas zonas (Inglaterra, Francia) aumentan os excedentes
alimentarios e unha mellor nutrición conduce á diminución
das fames e epidemias.
 Outro factor que influíu neses cambios foi o progreso da
medicina (invención das primeiras vacinas) e na hixiene.

18. Unha economía de base agraria
A estrutura da propiedade
É fundamentalmente de carácter señorial, baseada en
grandes propiedades cuxos donos (nobreza e clero)
reciben cuantiosas rendas de carácter feudal
procedentes dunha inxente masa de campesiños.

19. 3/4 partes da poboación activa estaban ocupadas
na actividade agrícola e gandeira.
A principal fonte de riqueza é a terra.
Unha economía de base agraria

20. Trátase dunha agricultura de subsistencia,
coa produción destinada ao autoconsumo
por parte dos campesiños e ao pago da
renda.
As técnicas agrícolas eran tradicionais e
rudimentarias (práctica do barbeito), e a
produtividade escasa.
Dependencia e vulnerabilidade ante as
condicións climáticas, que provoca anos de
malas colleitas e crises de subsistencia.
Cambios no século XVIII (influencia da
Fisiocracia: “a riqueza dun Estado provén da
agricultura”):
Novos cultivos (pataca, millo…)
Melloras dos apeiros de labranza
Ampliación de terras cultivadas
Unha economía de base agraria

21. A Industria
A industria é de carácter artesanal
Controlada aínda polos gremios (agrupacións de
artesáns da mesma profesión, que controlaban o volume
de produción, as técnicas, os prezos…).
Pero no século XVIII aparecerán novos sistemas
produtivos para tentar escapar ao control gremial:
o Domestic system: un empresario distribúe a materia prima entre os
campesiños para que elaboren os produtos en períodos de inactividade
agrícola, encargándose o empresario da súa comercialización.
o Manufacturas: Instalacións que concentran gran número de operarios
(antecesoras das fábricas) para a realización de produtos de luxo ou
estratéxicos, controladas polo Estado (ex.: Reais Fábricas de Tapices,
Porcelana, Armas, Tabacos…) ou de iniciativa privada en Inglaterra.

22. O Comercio
Comercio Interior: Os intercambios internos son escasos e
complicados, debido á lentitude dos medios de transporte
(animais, carros), ás deficientes comunicacións, á
inexistencia dun mercado interno unificado (aduanas
interiores).
Era maioritario un comercio local (de rango reducido)
destinado á venda dos excedentes agrarios en mercados
ou feiras locais/comarcais.

23. O Comercio
Comercio Exterior: O comercio máis
relevante é o de larga distancia,
marítimo e entre as metrópoles e as
súas colonias de ultramar, controlado
por Compañías Mercantís, ás que os
Estados lles dan o monopolio do
comercio coas colonias (ex.: Compañías
Holandesa e Inglesa das Indias Orientais
e Occidentais).
Trátase dun comercio desigual, en que se
exportan manufacturas ás colonias e se
importan materias primas. Unha variante
sería o comercio triangular, cambiando en
África as manufacturas europeas por escravos
con destino ao Novo Mundo, de onde se traían
materias primas a Europa.

24. O Comercio:
Orixe do capitalismo comercial
O desenrolo do comercio colonial impulsou as actividades
financeiras: aparición da bolsa, das sociedades mercantís
(como as Compañías das Indias), desenrolo da banca…
A importancia das actividades mercantís no sistema económico
deu orixe ao Capitalismo comercial.
Os Estados impulsan este sistema comercial, seguindo o
Mercantilismo: Pensamento económico que defende a
intervención do Estado na economía e o control do mercado
de metais preciosos (ouro e prata) e da balanza comercial,
favorecendo a exportación, protexendo os produtos propios
e importando só materias primas. Por iso se favoreceron os
monopolios controlados polo Estado (como as Compañías
de Indias -privilexiadas coa exclusividade do comercio nas
colonias-, ou as manufacturas).

25. A Ilustración
Concepto
 É o movemento intelectual filosófico, literario e
científico que se desenrola en Europa ao longo do
século XVIII (chamado, por iso, “das Luces”).
 Supuxo unha importante modernización cultural e o
intento de transformar as caducas estruturas do
Antigo Réxime.

26. A Ilustración
Características fundamentais
 A Razón
Considerada como a facultade superior do ser humano.
 O Progreso
A el se chega a través da razón e a ciencia, e permite a mellora da
humanidade de xeito evolutivo e indefinido ata alcanzar a felicidade.
 O espírito crítico
Utilizando a razón vense as deficiencias e problemas do sistema do
Antigo Réxime, que impiden o progreso da sociedade.
 A difusión da educación e a cultura
A través da educación o home pode abandonar a ignorancia e as
supersticións e utilizar plenamente a razón.
 A Vocación Reformista
Consecuencia lóxica de todo o anterior, intentan levar a cabo as súas
propostas teóricas para conseguir o benestar e progreso da
sociedade. Para elo, algúns ilustrados convertéronse en conselleiros
ou ministros dos reis.

27. A Ilustración
Vehículos de difusión
 A Enciclopedia, editada por
Diderot e D’Alembert, recollía os
principais coñecementos da
época.
 As sociedades científicas, literarias
ou artísticas e as academias,
apoiadas polos poderes públicos.
 As sociedades de amigos do
país, establecidas normalmente
nas principais cidades e capitais
de provincia.
 Os Salóns, tertulias ou reunións
de ilustrados.

28. O pensamento ilustrado na súa vertinte socio-política
Es desenrolado na obra dos seguintes autores:
 Montesquieu. Defende a división de poderes (executivo,
lexislativo e xudicial), para evitar gobernos arbitrarios e
tiránicos.
 Voltaire. Reclama a liberdade de pensamento, rexeitando a
influencia do clero, promove a creación de parlamentos (que
limiten o poder rexio) e a reforma do sistema fiscal (fin dos
privilexios fiscais).
 Rousseau. En O Contrato social analiza a Natureza humana e a
orixe da sociedade: O poder reside nos cidadáns e o Estado
xurde coma un pacto ou contrato entre os cidadáns,
mediante o cal se garanten as súas liberdades e dereitos. É a
orixe do concepto de soberanía nacional.
A Ilustración

29. A Ilustración
A renovación científica:
• Imponse o Método Científico,
baseado nos principios de
observación e experimentación
(Isaac Newton)
• En Medicina desenrólanse as
primeiras vacinas (E. Jenner)
• Exploracións xeográficas

30. O Despotismo Ilustrado
No século XVIII algúns monarcas absolutos europeos recibiron
o influxo das correntes ilustradas, impulsando amplas reformas
para modernizar os seus reinos:
“Todo para o pobo, pero sen o pobo”
• Na súa vertente económica, seguindo a Fisiocracia (a riqueza dun
Estado provén da agricultura), promoveron a modernización da agricultura
e tamén favoreceron o desenrolo industrial e comercial.
• Realizaron Obras Públicas (estradas, canles, pontes) e reformas
urbanísticas nas grandes capitais.
• Impulsaron a Cultura e a Educación, establecendo escolas e
Academias para favorecer a alfabetización e o desenrolo científico.
Entre os reis déspotas ilustrados destacamos a Carlos III de España,
Xosé II de Austria, Federico II de Prusia ou Catalina a Grande de Rusia.
Foron experiencias limitadas: non se podían admitir as reformas
económicas da Ilustración e manter intacta a sociedade estamental e o poder
absoluto.
Esta contradición abriu o camiño ás revolucións liberais.

31. España no s. XVIII:
Os Borbóns

32. O Cambio Dinástico:
A Guerra de Sucesión
1700: Falece Carlos II, último monarca da Casa de Austria, sen descendencia.
Designou a Felipe de Borbón (neto de Luís XIV de Francia) como
herdeiro, proclamado rei coma Felipe V.
Oposición de Gran Bretaña, os Países Baixos e Austria, ante o
temor da alianza entre Francia e España, propondo como candidato ao trono
de España ao Arquiduque Carlos de Austria.
INICIO DA GUERRA DE SUCESIÓN
En España, a Coroa de Castela apoiou a Felipe de Borbón,
mentres que a Coroa de Aragón apoiou ao Arquiduque, temendo que
os Borbóns eliminen os seus fueros (lexislación específica en materia
xurídica e fiscal).
1711: Ao morer o Emperador de Austria, o Arquiduque Carlos herda o
trono imperial. Ante o temor do poder excesivo dos Austrias, Gran
Bretaña e os Países Baixos lle retiran o seu apoio.
1713: Tratado de Utrecht: Recoñécese a Felipe V como rei de España. España
perde as súas posesións europeas e cede Menorca e Gibraltar a
Gran Bretaña. Impídese que se unan as Coroas de Francia e España
nunha mesma persoa.
1714: As tropas de Felipe V ocupan Barcelona, poñendo fin ao conflito.

35. O Reformismo Borbónico (I)
Felipe V implantou o Absolutismo en España:
• Todos os poderes quedaron concentrados no monarca.
• Rodeouse de Secretarios (antecesores dos ministros) e as Cortes e Consellos
só quedaron como órganos consultivos.
• Reforma Administrativa: Centralización e unificación do territorio
• Deixou de estar divido en Reinos con institucións propias:
• Dada a oposición da Coroa de Aragón a Felipe V, este promulgou os
Decretos de Nueva Planta, que acabaron cos fueros da Coroa de
Aragón (a súa lexislación propia e específica en materia xudicial e
fiscal), implantando a mesma lexislación que en Castela.
• O Reino dividiuse en provincias, cada unha cun Capitán Xeneral á
fronte (unha especie de gobernador civil e militar).
• En cada provincia creáronse Audiencias (con funcións xudiciais) e
Intendencias (con funcións fiscais).
• Nas cidades nomeáronse correxedores.
Fernando VI continuou a reorganización administrativa.
• Introduciu ministros ilustrados.
• Intentou establecer unha Única Contribución (imposto) proporcional á
riqueza de cada un, que se pretendía coñecer mediante un Catastro.
• As resistencias dos privilexiados a alterar a súa situación fixérono
imposible.

36. O Reformismo Borbónico (II)
Carlos III é o exemplo do Despotismo Ilustrado en España:
• Rodeouse de ilustrados que desempeñaron tarefas de goberno (Floridablanca,
Campomanes, Jovellanos…).
• Amplo programa de reformas:
• Na súa vertente económica, seguindo as teorías fisiócratas, promoveuse a
modernización da agricultura e o comercio, a través das Reais
Sociedades de Amigos do País. En industria, destaca a creación das
Reais Fábricas para produción de manufacturas de luxo (Tapices,
Cristais, Porcelana…).
• Realizáronse Obras Públicas (densa rede radial de estradas con centro
en Madrid) e reformas urbanísticas na capital.
• Reformouse o sistema educativo, reducindo o influxo da Igrexa (expulsión
dos xesuítas): Creáronse escolas e controlouse as Universidades. Ademais,
se fundaron Reais Academias, para impulsar e difundir o desenrolo
científico.
Carlos IV paralizou o programa reformista ante o estalido da Revolución Francesa e o
perigo de que se estendese por España.