1. Թունավոր նյութեր

2. ՆԻՏՐԱՏՆԵՐ

3. Նիտրատներ և նիտրիտներ , նրանցդերըբույսերում Ազոտըբույսերիկյանքումամենակարևորքիմիականտարրերիցմեկն է , քանիորայնանհրաժեշտ է ամինաթթուներսինթեզելուհամար , որիցառաջանումենսպիտակուցներ: Բույսերըստանումենազոտըհողիցհանքայինազոտայինաղերի (նիտրատների , ամոնիակի ) տեսքով; Բույսերումազոտըենթարկվում է բարդձևափոխություների : Ազոտինյութափոխանակությունըբույսերումբարդպրոցես է և նիտրատներընրանումզբաղեցնումենմիջանկյալդիրք : HNO3 –– HNO 2 --– (HNO)2 -–- NH2 OH --– NH3 (նիտրատ) (նիտրիտ) (հիպոնիտրիտ) (հիդրոկսիլմին) (ամոնիակ) Նիտրատներըբույսերումվերականգնվումեննիտրիտներիցառաջ : Այդպրոցե- սումմասնակցումենտարբերմետաղներ (մոլիբդեն , երկաթ , պղինձ) և դրահետմեկտեղկայանում է ածխաջրածիններիինտենսիվծախս : Նիտրիտներըկարողենկուտակվելբույսերում և դրանովխանգարելդրանցաճին : Բայցնիտրիտներիհիմնականմասը , ենթարկվելովտարբերձևափոխությունների , տալիսենամոնիակ (NH3) :

4. ՊԵՐՄԵՏՐԻՆ

5. Քիմիական անունը` պերմետրին Այլ անուններ` (3-ֆենօքսիֆենիլ)մեթիլ cis,trans-(+-)-3-(2,2-դիքլորէթենիլ)-2,2- դիմեթիլցիլկլոպրոպանկարբօքսիլատ, 3-ֆենօքսիբենզիլ 3-(2,2-դիքլորվինիլ-2,2-դիմեթիլցիլկլոպրոպանկարբօքսիլատ, ամբուշ, անոմետրին N, ատրոբան, խինետրին, կուպեքս, կորսար, ցիկլոպրոպանկարբօքսիլաթթու, էկզումին, էկտիբան, էֆմետրին, էքսմին, մատադան, պերիգեն, պերմասեկտ, պերմետրին տոտալ, պերմետրինա, պերտրին, տալկորդ: Միացությունը` C21H20Cl2O3 Գրանցման համարը (ըստ Քիմիկատների մասին տեղեկատվական ծառայության) (CAS)` 51877-74-8 (trans -իզոմեր), 52645-53-1 (խառը իզոմեր), 54774-45-7 (cis-իզոմեր): Թունաքիմիկատի տեսակը` ինսեկտիցիդ, ակարիցիդ:

6. Բնութագիրը Բաց դարչնագույն, անհոտ, պինդ բյուրեղանման կամ մածուցիկ հեղուկ է: Պատկանում է արհեստական պիրետրոիդների ընտանիքին: Առաջին անգամ շուկա է արտահանվել 1973 թ.-ին: ԱՄՆ Շրջակա միջավայրի պաշտպանության գործակալության (EPA) կողմից, թունաքիմիկատը, որպես օգտագործման համար թույլատրելի քիմիկատ, գրանցվել է 1979 թ.-ին և վերագրանցվել` 2006թ.-ին: Սպանում է միջատներին` վերջիններիս նյարդային համակարգի վրա ազդեցություն գործելու միջոցով: Նյարդային համակարգը դարձնում է այն աստիճանի գերզգայուն, որ նյարդերը մեկ ազդակի փոխարեն ուղարկում են բազմաթիվ ազդակներ: Այս թունաքիմիկատն իր ազդեցությանեղանակով նման է ԴԴՏ-ին:

7. Օգտագործումը Մեծ չափով օգտագործվում է բամբակի (պերմետրինի եղած քանակության 60%-ը), հացահատիկի, եգիպտացորենի, սնկի, կարտոֆիլի, առվույտի և այլ մշակաբույսերի մշակման համար: Օգտագործվում է վնասատու միջատների, ընտանի կենդանիների մակաբույծների վերահսկման, անտառային տնտեսությունում, հանրային առողջապահական, այդ թվում`գլխի ոջիլի դեմ պայքարի ծրագրերում, փայտամշակությունում, որպես անհատական պաշտպանիչ միջոց (մեծամասամբ ԱՄՆ զինվորական համազգեստի և մոծակների դեմ ցանցերի տոգորման համար), ինչպես նաև տնային կենդանիների վզնոցների մշակման համար: Օգտագործվում է նաև արևադարձային վայրերում` մոծակների միջոցով փոխանցվող այնպիսի 2 հիվանդությունների կանխարգելման համար, ինչպիսիք են`արևադարձային տենդը և մալարիան: Ամեն տարի գրանցվում է այս թունաքիմիկատի շուրջ 100 մլն կիրառության դեպք ԱՄՆ բնակելի տներում: Շատ միջատներ, հիմնականում խավարասերները, գլխի ոջիլը և ծխախոտի որդը, ձեռք են բերել դիմադրողականություն այս թունաքիմիկատի նկատմամբ: Ընդ որում, վերջինիս օգտագործման հարցը վիճելի է, քանի որ այս թունաքիմիկատը, լինելով լայն սպեկտրի քիմիկատ, ոչնչացնում է վնասատուներին` առանց խտրականության:

8. Քրոնիկ թունայնություն Ճագարների և առնետների վրա կատարած հետազոտությունները ցույց են տվել, որպերմետրինի ազդեցությունից ամենից շատ տուժում է լյարդը, մեծանում է մակերիկամը, ավելանում է երիկամների քաշը: Շների մոտ, որոնց 96 օր շարունակ օրական տվել են 0, 5, 50 or 500 մգ/կգ պերմետրին, առաջացել է դող: Մակարդակը, որի դեպքում չեն առաջանում բացասական հետևանքներ (NOAEL), օրական 50մգ/կգ է: Մկներին 28 օր շարունակ օրական 28 – 1400 մգ/կգ տալու դեպքում, ոչ մի մուկ չի սատկել: NOAEL-ն օրական 140 մգ/կգ է: Առնետներին 2 տարի անընդհատ օրական տվել են 100 մգ/կգ, սակայն թունավորության նշաններ չեն նկատվել:

9. Բնապահպանական հետևանքները Ընդհանրապես, պերմետրինի նկատմամբ կաթնասունները, միջատների համեմատ, ավելի պակաս ընկալունակ են, քանի որ նրանց նատրիումական անցուղիներն ավելի պակաս զգայուն են և ավելի արագ են վերականգնվում: Պերմետրինը սուր թունավոր է մեղրատու մեղուների (մահացու չափաբաժինը 0,008 մկգ/մեղու) և այլ օգտակար միջատների, ձկների համար (LC50 –ը 1 մգ/կգ –ից պակաս է, փոքր ձկները պերմետրինի նկատմամբ ավելի պակաս տոլերանտ են, քան խոշորները: Պերմետրինը սառը ջրում ավելի թունավոր է, քան տաք ջրում, օրինակ, չափազանց թունավոր է օմարի համար, երբ LC50 –ը 1ppb-ից պակաս է: Նշում. 1ppb-ն քաշի մեկ միլիարդերորդական մասն է), ջրային միջատների, խեցգետինների (LC50 –ը 0,4 – 1,2 ppb) և մանր ծովախեցգետինների համար: Պերմետրինն առաջացնում է ձևափոխություններ և զարգացման այլ խնդիրներ շերեփուկների մոտ, ազդում է վերջիններիս ուղեղի ֆունկցիայի վրա, նվազեցնում է թռչունների արյան մեջ թթվածնակիր բջիջների քանակը և իմունային ռեակցիան: LD50-ը հավերի, վայրի բադերի և ճապոնական վայրի բադերի համար 3000, 9800 և 13 500 մգ/կգ է: Համաձայն ուսումնասիրությունների, փորձարկված բոլոր 13 տեսակի օգտակարհոդվածոտանիների 99% մահացության պատճառը եղել է պերիտրինը:Խիստ թունավոր է կատուների համար: Շատ կատուներ սատկել են այն բանից հետո, երբ վերջիններիս 4 մշակել են շների համար նախատեսված քանակներով:

10. Թունավոր նյութերի ազդեցությունը մարդու վրա

11. Նիտրիտներիվնասակարազդեցությունըմարդուօրգանիզմիվրա Համաշխարայինգիտությունընիտրատներիմասինգիտերվաղուց : Հիմաակնհայտ է , որնիտրիտներըունենմեծտոկսիկությունմարդու և գյուղատնտեսականկենդանիներիհամար. Նիտրիտներըֆերմենտներիազդեցությանտակվերականգնվումենմինչևայնաստիճան , որարյանհեմոգլոբինիմեջերկվալենտանիերկաթըթթվացնումենմինչևեռավալենտի : Արդյունքումստացվում է մեթհեմոգլոբին , որըարդենչիկարողտեղափոխելթթվածին : Այդպատճառովխախտվում է օրգանիզմիհյուսվածքներինորմալշնչառությունը , որիհետևանքովկուտակվում է խոլեստերին և կտրուկընկնում է սպիտակուցներիքանակը: Նիտրիտներըառանձնապեսվտանգավորենկրծքիերեխաներիհամար , քանիորնրանցֆերմենտայինհիմքըկատարյալչէ և մետհեմոգլոբինիվերականգնումըհեմոգլոբինիընթանում է դանդաղ :

12. Նիտրատներըօգնումենաղիքայինվնասակարմիկրոֆլորայիզարգացմանը , որըօրգանիզմումառաջացնում է տոկսիկայինթունավորնյութեր , որիարդյունքումսկսվում է օրգանիզմիթունավորում : Մարդումոտսկսվում է նիտրատայինթունավորում, որիհիմնականախտանիշներըհետևյալներնեն . եղունգների , շրթունքների և երեսիկապտում , սրտխառնոց , ցավերստամոքսումաչքիսպիտակուցներիդեղնություն , լուծ (հաճախարյանհետ) , գլխացավ , քնատություն , գերհոգհածություն , աշխատանքային , հնարավորություններինվազումսրտիբաբախումներիուժեղացում , նույնիսկմինչևգիտակցությանկորուստ , ուժեղթունավորումներիդեպքումմահ : Նիտրատներըցածրացնումենսննդիմեջվիտամիններիպարունակությունը ,որոնքմտնումենշատֆերմենտներիկազմիմեջ : Հղիկանանցմոտլինուվաղաժամծնունդներ , տղամարդկանցմոտ` պոտենցիայիանկում : Մարդուօրգանիզմնիտրատներիերկարատևմուտքիդեպքում ( նույնիսկաննշանչափով ) ցածրանում է յոդիպարունակությունը : Նիտրատներընպաստումենմարդուաղեստամոքսայինտրակտումքաղցկեղայինուռուցքներիառաջացմանը : Նիտրատներըկարողենառաջացնելանոթներիկտրուկլայնացում , որիպատճառովիջնում է այրանճնշումը : Ամբողջվերշարադրվածիհետպետք է հիշել , որվնասհասցնումենոչթենիտրատները , այլնիտրիտները , որոնցնրանքվերափոխվումենորոշակիպայմաններում :

13. Մարդուհամարնիտրատներիթույլատրելիչափը Մեծահասակմարդուհամարնիտրատներիսահմանայինթույլատրելիչափը 1 կգմարմնիզանգվածիհամար 5 մգ է , այսինքն 60 կգզանգվածովմարդուհամար `0.25 կգ : Երեխաներիհամարթույլատրելիչափն է ոչավելիքան 50 մգ : Մարդըհամեմատաբարհեշտ է տանում 15-200 մգօրեկանչափը : 500 մգ-ը դասահմանայինթույլատրելիչափն է , իսկ 600 մգ-ը արդենտոկսիկային է չափահասմարդուհամար :

14. Մարդուօրգանիզմնիտրատներիթափանցմանճանապարհները Նիտրատներըմարդուօրգանիզմենթափանցումտարբերեղանակներով . մթերքներիմիջոցով (բուսական և կենդանականծագման) , խմելուջրիմիջոցով , դեղամիջոցներիմիջոցով : Նիտրատներիհիմնականմասը (նիտրատներիօրեկանքանակի 40-80 %-ը) մարդուօրգանիզմ է ընկնումպահածոների և թարմբանջարեղենիմիջոցով : Նիտրատներիաննշանմասըօրգանիզմընկնում է հացաբուլկեղենի , կաթնամթերքների , մրգիհետ և ջրիհետ : Կեղտոտվածխմելուջուրըկարող է առաջբերելհայտնիհիվանդությունների 70-80 % -ը , որոնցից 40 %-ը կարճեցնում է մարդուկյանքը : Ստորերկրյաաղբյուրներիջրումպարունակվում է 200 մգ/լ նիտրատներ , նրանքավելիքիչենարտեզյանջրհորներիցստացվածջրում : Նիտրատներըընկնումենստորերկրյաավազաններըտարբերքիմիականպարարտանյութերով (ամոնիակային , նիտրատային ) պարարտացվածդաշտերից և գործարաններից , որոնքպատրաստումենայդպարարտանյութերը : Նիտրատներիամենամեծքանակությունըպարունակվում է գրունտայինջրերում : Քաղաքներիբնակիչներըսովորաբարխմումեն 20-80 մգ/լ նիտրատպարունակողջուր:

15. Նիտրատներ կաննաևկենդանականսննդիմեջ : Ձուկը և մսամթերքներըբնականտեսքովքիչնիտրատներենպարունակում (5-25 մգ/կգմսում 2-15 մգ/կգձկում) : Բայցնիտրատներ և նիտրիտներնավելացնումենպատրաստիմթերքներիմեջնրանցպահպամանժամկետըավելացնելուհամար (առանձնապեսերշիկեղենիմեջ) Նիտրատներըմարդուօրգանիզմենընկնումնաևծխախոտիմիջոցով : Պարզվել է , ործխախոտիորոշտեսակներումպարունակվումենմինչև 500 մգնիտրատներ 100 մգ` չորարտադրանքիմեջ: Նիտրատներիպահումը և կուտակումըբույսերում: Նիտրատներիներկայությունըբույսերումբնական և նորմալերևույթ է , քանիորնրանքազոտիաղբյուրներենայդբույսերում : Բայցնրանցավելցուկայինկուտակումըչափազանցանցանկալի է , քանիորնրանքունենմեծտոկսիկությունմարդու և գյուղատնտեսականկենդանիներիհամար : Նիտրատներըհիմնականումկուտակվումենարմատներում , ցողուններում և տերևներիհաստերակներում , բայցնրանքշատավելիքիչենպտուղներում : Տարբերգյուղատնտեսականբույսերումամենաշատքանակովնիտրատներպարունակումենկաղամբը , գազարը , բազուկը , պետրուշկան , վարունգը , սմբուկը , սոխը ,դդմիկը , ձմերուկը . բազուկում և գազարումնիտրատներիմեծմասըգտնվումենարմատայինմասում , իսկգազարում` նաևմեջտեղիմասումկաղամբում` կոթում . տերևներիհաստերակներում և վերինտերևներում : Պարզվել է նաև , որբոլորբանջարեղեններում և մրգերումնիտրատներմեծքանակությունկակաշվում :

16. Նիտրատներիկուտակելուհատկությամբբոլորբանջարեղենները և մրգերըբաժանվումեն 3 խմբի . բարձրպարունակությամբ (մինչև 500 մգ/կգ )` կաղամբ , ձմերուկ , սեխ , կանաչսոխ , բազուկ ,միջինպարունակությամբ (300-600 մգ/կգ)` ծաղկակաղամբ , կաբաչկի , դդում , գազար , վարունգ : ցածրպարունակությամբ (10-80 մգ/կգ)` սիցեռ , լոբի , կարտոֆիլ , պոմիդոր , մրգեր և հատապտուղներ : Ֆիզիոլոգիականտեսանկյունից . նիտրատայինազոտիքանակությունըբույսերումորոշվում է հետևյալհարաբերությամբ . կլանմանպրոցոսներ , տեղափոխման , միացման , բույսերիտարբերմասերում և օրգանիզմերումնրանցբաշխվածությամբ : Եվայդբոլորպրոցեսներըպայմանավորվածենտարբերգործոններով (հողային, գենետիկական ) : Եվայսպես , նիտրատներիկուտակումըբույսերումկախված է տարբերպատճառներից . բույսերի և նրանցտարատեսակներիկենսաբանականառանձնահատկություննե- րից , բույսերիհանքայինսնմանռեժիմից , շրջապատիգործոններից (ջերմաստիճան,օդիխոնավություն, հող, լուսավորությանինտենսիվություն և տևողություն ) :Մրգերի և բանջարեղեններիօգտագործմանժամանակպետք է ուշադիրզննելնրանցորակը : Խնձորներիերկարպահմանհամարնրանցծածկումենէմուլսիայինշերտով և հագեցնումենկոնսերվանտներով : Այսպիսիխնձորներըարտաքնապեսշատգրավիչեն , բայցհաճախնրանցումչկաոչհամ , ոչբուրմունք , ոչէլկենդանիթարմություն : Այսպիսիկոնսերվանտներենօգտագործվումնաևուրիշմթերքներիպահպանությանհամար (բուսականյուղ,նրբերշիկ,երշիկ) : Այդպատճառովէլպետքուշադիրհետևելարտասահմանյանապրանքիսերտիֆիկացիային :

17. Մարդուվրանիտրատներիվնասակարազդեցությաննվազեցմանմեթոդները Շատկարևոր է իմանալոչմիայնթեբույսերում , նրանցորօրգաններումումասերումենհիմնականումգտնվումնիտրատներ , այլևոչպակասկարևոր է իմանալ , թեինչպեսնվազեցնելօրգանիզմիհամարայդթունավորնյութերիպարունակությունը : Այդպատճառովէլտրվումենմիշարքխորհուրդներ . Նիտրատներիպարունակությունըիջնում է բանջարեղենիջերմայինմշակմանժամանակ: Ընդորումպետք է հիշել , որեռանդունլվացման և տաքացմանհետևանքովջրիհետհեռանումենոչմիայննիտրիտները , այլևվիտամիններըհանքայինաղերը : Հինկարտոֆիլայինթփերումնիտրատներիքանակությունընվազեցնելուհամարպետք է թփերըջրելկերակրիաղի 1 %-անոցլուծույթով : Սմբուկի և դդմիկիվերինմասըպետք է կտրել : Քանիորնիտրիտներըշատենբանջարեղենի և պտուղներիկաշվում , ապանրանք (առանձնապեսդդմիկի և վարունգի) պետք է կլպել , իսկկանաչիումպետք է դենգցելցողունները և օգտագործելմիայնտերևները :

18. Վարունգի , բազուկիմոտայսամենիցբացիպետք է կտրելերկուծայրերը, քանիորհենցայնտեղեննիտրատներիամենամեծկուտակումները : բանջարեղենը և պտուղներըպետք է պահելսառնարանում , քանիոր +2°c ջերմաստիճանումանհնար է նիտրատներիփոխակերպումըավելիթունավորնյութերի` նիտրիտների : Պարզվել է , որպահածոյացմանժամանակ 20-25 %-ովիջնում է նիտրիտներիպարունակությունընիտրատներում : Սալաթըպետք է պատրաստելուտելուցանմիջապեսառաջ : Գյուղատնտեսականմթերքներումնիտրատայինազոտիտոկսիկայինկուտակման և մարդուուգյուղատնտեսականկենդանիներիվրանրավնասակարազդեցությանպրոբլեմըհանդիսանում է ամենասրերից և ակտուալներիցմեկը : Այդպրոբլեմիլուծումովզբաղվածենաշխարհիշատգիտահետազոտականհիմնարկներ , բայցչնայածդրանառայժմչիգտնվածայդպրոբլեմիռադիկալլուծումը :

19. ՊերմենտրինիՀնարավոր վտանգները և կարգավորումը Ինչպես այլ, այնպես էլ այս նեյրոտոքսինով թունավորման ախտանշաններից են` ձայնի կամ շոշափելիքի նկատմամբ նյարդայնությունը, դեմքի անսովոր զգացողությունը, թմրությունը, դողէրոցքը, հավասարակշռության կորուստը, մարմնի բարձր ջերմաստիճանը, հարձակողական վարքագիծը, կաթվածահարությունը, գերակտիվությունը: Այս ախտանիշները տևում են մինչև 3 օր: Պերմետրին պարունակող արտադրանքները կարող են գրգռել և աչքերը, և մաշկը, քանի որ պերմետրինը պատկանում է թունավորության III դասին (ունի ցածր թունայնություն): Կարող է առաջացնել արցունքակալում, այտուց և մշուշոտ տեսողություն: Մարսողական համակարգում պերմետրինի հայտնվելուց հետո, նվազում է օտար պրոտեինները ճանաչելու և դրանց արձագանքելու իմունային համակարգի բջիջների ունակությունը: Իսկ դա նշանակում է, որ իմունային համակարգը դառնում է խիստ զգայուն և խոցելի: Կասկածներ կան, որ պերմետրինն ազդում է էնդոկրինային համակարգի վրա: ԱՄՆ կառավարությունը մտցրել է սահմանափակումներ` այս թունաքիմիկատի օգտագործման համար, սակայն, այդ սահմանափակումներն այժմ համարվում են հնացած: Ըստ ԱՄՆ Շրջակա միջավայրի պաշտպանության գործակալության (EPA), թունաքիմիկատը պատկանում է վտանգավորության III դասին (քիչ թունավոր է): Ըստ ԱՀԿ-ի (WHO), պերմետրինը II կարգին պատկանող չափավոր վտանգավոր նյութ է:

20. Թունայնությունը Պերմետրինը կաթնասունների նյարդային համակարգի վրա թողնում է կոմպլեքս (ամբողջական) ազդեցություն: Այն նաև արգելակիչ է (ինհիբիտոր) նյարդային համակարգի որոշ ֆերմենտների,օրինակ, ադենոզին տրիֆոսֆատազայի (ATPase) և ացետիլխոլինէսթերազայի համար: Առաջացնում է նաև շնչառության արգելակում: Նկատելի ազդեցություն չի թողնում մարդկանց և բուծելի կենդանիների գեների և իմունային համակարգի վրա:

21. 2 հիվանդությունների կանխարգելման համար, ինչպիսիք են`արևադարձային տենդը և մալարիան: Ամեն տարի գրանցվում է այս թունաքիմիկատի շուրջ 100 մլն կիրառության դեպք ԱՄՆ բնակելի տներում: Շատ միջատներ, հիմնականում խավարասերները, գլխի ոջիլը և ծխախոտի որդը, ձեռք են բերել դիմադրողականություն այս թունաքիմիկատի նկատմամբ: Ընդ որում, վերջինիս օգտագործման հարցը վիճելի է, քանի որ այս թունաքիմիկատը, լինելով լայն սպեկտրի քիմիկատ, ոչնչացնում է վնասատուներին` առանց խտրականության: Հնարավոր վտանգները և կարգավորումը: Ինչպես այլ, այնպես էլ այս նեյրոտոքսինով թունավորման ախտանշաններից են` ձայնի կամ շոշափելիքի նկատմամբ նյարդայնությունը, դեմքի անսովոր զգացողությունը, թմրությունը, դողէրոցքը, հավասարակշռության կորուստը, մարմնի բարձր ջերմաստիճանը, հարձակողական վարքագիծը, կաթվածահարությունը, գերակտիվությունը: Այս ախտանիշները տևում են մինչև 3 օր: Պերմետրին պարունակող արտադրանքները կարող են գրգռել և աչքերը, և մաշկը, քանի որ պերմետրինը պատկանում է թունավորության III դասին (ունի ցածր թունայնություն): Կարող է առաջացնել արցունքակալում, այտուց և մշուշոտ տեսողություն: Մարսողական համակարգում պերմետրինի հայտնվելուց հետո, նվազում է օտար պրոտեինները ճանաչելու և դրանց արձագանքելու իմունային համակարգի բջիջների ունակությունը:Իսկ դա նշանակում է, որ իմունային համակարգը դառնում է խիստ զգայուն և խոցելի: Կասկածներ կան, որ պերմետրինն ազդում է էնդոկրինային համակարգի վրա: ԱՄՆ կառավարությունը մտցրել է սահմանափակումներ` այս թունաքիմիկատի օգտագործման համար, սակայն, այդ սահմանափակումներն այժմ համարվում են հնացած:

22. Թունայնությունը մարդկանց համար Փորձերը ցույց են տալիս, որ պերմետրինից սուր թունավորում ավելի հաճախ առաջանում է երեխաների, քան չափահասների մոտ: Պերմետրինը հայտնաբերվել է Միացյալ Նահանգների գետերում և առվակներում: Հայտնաբերվել է նաև սպանախում, լոլիկում, նեխուրում, հազարում (մառոլ) և դեղձում: 1996 թ.-ին այն համարվում էր 13-րդ, ամենից հաճախ հայտնաբերվող թունաքիմիկատը: Այն հայտնաբերվել է ստուգման ենթարկված մանկական սննդի 12% նմուշում: Անհանգստացնող են պերմետրինի համատեղ (սիներգիկ) ազդեցության հետևանքները, երբ այն կիրառվում է մեկ այլ քիմիկատի հետ համակցությամբ: Պարսկական ծոցի 3 պատերազմի 30000 վետերանների մոտ ծագած առողջական խնդիրների պատճառը եղել է պերմետրինի, պիրիդոստիգմին բրոմիդի և դիէթիլ-մեթա-տոլուամիդի (DEET-ի (միջատներին վանող նյութ) համակցության կիրառումը: Պերմետրինի մնացորդային քանակներ, ԴԴՏ-ի հետ միասին, հայտնաբերվել են աֆրիկյան կանանց կրծքի կաթում: Վերջին ուսումնասիրությունները որոշակիՊերմետրին պարունակողարտադրանքները կարող են գրգռել և աչքերը, և մաշկը, քանի որ պերմետրինը պատկանում է թունավորության III դասին (ունի ցածր թունայնություն): Կարող է առաջացնել արցունքակալում, այտուց և մշուշոտ տեսողություն: Մարսողական համակարգում պերմետրինի հայտնվելուց հետո, նվազում է օտար պրոտեինները ճանաչելու և դրանց արձագանքելու իմունային համակարգի բջիջների ունակությունը: Իսկ դա նշանակում է, որ իմունային համակարգը դառնում է խիստ զգայուն և խոցելի: Կասկածներ կան, որ պերմետրինն ազդում է էնդոկրինային համակարգի վրա:

23. Քաղցկեղածին հատկությունը Ըստ EPA –ի, թունաքիմիկատը համարվում է քաղցկեղածին, քանի որ այն էգ մկների թոքերում և էգ ու արու մկների լյարդում առաջացնում է ուռուցք: Քաղցկեղի հետազոտության միջազգային գործակալությունը (IARC) պերմետրինը համարում է III դասին պատկանող նյութ: Քաղցկեղի հետազոտությունները ցույց են տվել, որ մկների մոտ ողջ կյանքի ընթացում պերմետրինի ազդեցության պատճառով ավելացել է լյարդի բարորակ ուռուցքների թիվը:

24. Մուտագենեզ Սովորաբար մուտագեն ազդեցություն չի թողնում, սակայն մարդու, համստերի (գերմանամուկ) և պտղաճանճի թրթուրի հետ կատարված փորձերը ցույց են տվել, որ մուտագենային երևույթներ, այնուամենայնիվ, առաջանում են:

25. Բիոակումուլյացիա Կուտակվում է ձկների օրգանիզմում, օրինակ, երկարատամիկ ձկան օրգանիզմում բիոխտությունը 703 անգամ ավել է, քան ջրում: Տեղափոխվելու հատկությունը: Միգրացիան թույլ է որոշ տեսակի հողերում: Կայունությունը և քայքայման ունակությունը շրջակա միջավայրում Պերմետրինն ամուր կապվում է հողում և քայքայվում միկրոօրգանիզմների կողմից: Հողում կիսատրոհման տևողությունը 17-43 օր է: Ծառերի կեղևում և ասեղանման տերևներում, պահպանվում է ավելի երկար` մինչև 363 օր: Ջրում պերմետրինի մեծ մասը կապվում է տիղմի (նստվածքի) հետ: Կիսատրոհման տևողությունը` 19-27 ժամ է, սակայն նստվածքում ներծծված նյութը կարող է պահպանվել 1 տարուց ավել: Ջրում թույլ լուծելիության և հողում արագ ներծծվելու հատկության շնորհիվ, թունաքիմիկատը չի աղտոտում ստորգետնյա ջրերը: Օդում տեղաշարժվում է և չի գոլորշիանում: Ունի ճարպային հյուսվածքներում պահպանվելու հատկություն: Ուղեղում ևմարմնի ճարպային հյուսվածքներում կիսատրոհման տևողությունը 4-5 օր է:

26. Սահմանային թույլատրելի քանակները Ազդեցությունը բերանի միջոցով: Թունավոր նյութերի և հիվանդությունների գրանցման գործակալությունը, որպես սահմանային թույլատրելի քանակ, նշում է 0,3 մգ/կգ/օր չափաբաժինը: Ջուր Ըստ ԱՀԿ –ի սահմանած խմելու ջրի որակի չափանիշների, թունավորության հետևանքները կարող են ի հայտ գալ 0,3 մկգ/լ խտության դեպքում: Ըստ խմելու ջրի որակի վերաբերյալ Կանադայի հանձնարարականների, սահմանային թույլատրելի քանակությունը քաղցրահամ ջրում 0,004 մկգ/լ է, իսկ աղի ջրում` 0,0015 մկգ/լ: Սնունդ Ըստ Կոդեքս Ալիմենտարիուսի`բրոկոլի` 2 մգ/կգ, կաղամբ` 5 մգ/կգ, հացահատիկային մշակաբույսեր` 2 մգ/կգ, հավկիթ` 0,1 մգ/կգ, ձիթապտուղ` 1 մգ/կգ, կարտոֆիլ` 0,05 մգ/կգ, թեյ` 20 մգ/կգ, սպանախ` 2 մգ/կգ: Վտանգավորության նշանը` Xn (վնասակար է) N (վտանգավոր է շրջակա միջավայրի համար) Ռիսկերը Վնասկար է` ներշնչելու և մաշկի հետ շփվելու դեպքում: Մաշկի հետ շփումից կարող է առաջանալ գրգռվածություն: Շատ թունավոր է ջրային օրգանիզմների համար: Ջրային միջավայրում կարող է առաջացնել երկարատև բացասական հետևանքներ:

27. Թունավորումներ

28. Սուր թունավորումներ առաջանում են մարդու օրգանիզմի տարբեր բնույթի քիմիական նյութերի այնպիսի քանակների ներթափանցումից, որոնք կարող են խախտել կենսական ֆունկիցիաները և կյանքին վտանք սպառնալ: Հայտնի է, որ որոշկի չափաքանակներով ընդունած շատ քիմիական պատրաստուկներ վերականգնում են հիվանդությունների հետևանքով օրգանիզմի խանգարված տարբեր ֆունկցիաները, այսինքն՝ ունեն բուժիչ հատկություն: Սակայն նույն նյութերի մեծ չափաքանակները հաճախ դառնում են թունավոր: Այսպիսով, միևնույն քիմիական նյութը, կախված օրգանիզմի հետ նրա փոխազդման հանգամանքներից, կարող է լինել և՛ թույն, և՛ դեղ: Ելնելով սուր թունավորումներ առաջացնելու հանգամանքներից՝ տարբերում են պատահական և կանխամտածված թունավորումներ: Առաջին խումբը ներառում է շատ տարածված դեպքեր՝ դեղանյութերի չափաքանակի գերազանցումից, հատկապես ինքնաբուժումից, ալկոհոլային ինքնաթունավորումից՝ մեծ քանակությամբ էթիլ ալկոհոլ և դրա փոխնյութեր օգտագործելիս, դեղի կամ ալկոհոլային խմիչքի փոխարեն սխալմամբ որևէ քիմիական նյութ օգտագործելիս և այլն: Կանխամտածված թունավորումները քիչ են տարածված, սակայն առավել ծանր են ընթանում, քանի որ այդ դեպքերում սովորաբար թույնի ավելի մեծ չափաքանակ էօգտագործվում: Դրանք, սակայն կոչված, սուիցիդային թույներ են, որոնք բնորոշ են հոգեկան հիվանդներին կամ անհավասարակշիռ մարդկանց: Սուր թունավորումները կարող են լինել կենցաղային և արտադրական: Հաճախ են հանդիպում կենցաղային թունավորումների տարբեր քիմիական պատրաստուկներից, որոնք մեծ քանակությամբ, որպես դեղանյութ և կենցաղային քիմիայի միջոցներ, պահվում են տներում:

29. Արդյունաբերական հիգիենայի հաջողությունների և բժշկական հսկողության շնորհիվ քիմիական ձեռնարկություններում և լաբարատորիաներում վթարների կամ տեխնիկական անվտանգության կանոնների խախտման հետևանքով առաջացող արտադրական թունավորումները հազվադեպ են դարձել: Սուր Թունավորումները տարբերվում են նաև թունավոր նյութն օրգանիզմ ներթափանցելու եղանակով: Առավել տարածված են սննդային թունավորումները, երբ թույնը, բերանի միջոցով ներթափանցելով ստամոքսաղիքային համակարգ, այնտեղից արագ կամ դանդաղ ներծծվում է արյան մեջ և տարածվում ամբողջ օրգանիզմով: Լինում են նաև ինհալացիոն թունավորումներ՝ թունավոր նյութերի գոլորշիները շնչելիս, մաշկային, երբ թույնը օրգանիզմ է ներթափանցում անպաշտպան մաշկի միջոցով, խոռոչային՝ թունավոր նյութեր ներթափանցումը տարբեր խոռոչների՝ քթի, ականջի, արգանդի միջոցով: Վերջապես, ներարկումից առաջացող թունավորումներ, երբ թունավոր նյութերի լուծույթներն անմիջապես հյուսվածքներ կամ արյան մեջ են անցնում ներարկիչի, թունավոր միջատների ու օձերի խայթոցների միջոցով: Սուր թունավորումներ առաջացնող քիմիական նյութերը չափազանց շատ են. Դրանցից են՝ հիվանդությունների բուժման նպատակով օգագործվող դեղապատրասուկները, տնտեսական և սանիտարական տարբեր կարիքների, անձնական հիգիենայի ու կոսմետիկայի նպատակներով կենցաղում լայնորեն կիրառվող կենցաղային քիմիական պատրաստուկները, գյուղատնտեսական վնասատուների դեմ պայքարի թունաքիմիկատները, տարբեր սինթետիկ նյութերի արտադրության հիմքը կազմող արդյունաբերական քիմիայի արտադրանքները, և, վերջապես, դեղանյութերի պատրաստման համար գորածվող տարբեր կենդանական տոքսինները, բուսական թույները և այլն:

30. Արդյունաբերական թույներ

31. Արդյունաբերությանմեջօգտագործվողքիմիականնյութերը, որոնքանվտանգությանտեխնիկայի և աշխատանքիհիգիենայիկանոններըխախտելիսօրգանիզմիվարունենումենվնասակարազդեցություն:Թույներիներգործությունըկարող է լինելրոպեականկամաստիճանական: Պարզվել է, որթույներիտարբերկոնցենտրացիաներիազդեցություննօրգանիզմիհամարավելիվնասակար է, քանայդնյութերիհաստատունկոնցենտրացիանմիևնույնժամանակահատվածում:Ծանրմետաղները, այդթվումկապարը, սնդիկը, բուրավետ-, նիտրո- և ամինամիացությունները, հալոգենացվածածխաջրածինները, ֆոսֆորօրգանականնյութերը, տարբերռադիոակտիվնյութերըկարողենվնասակարազդեցությունունենալկանանցօրգանիզմի և պտղիվրա: Կանխարգելմանհամարանհարժեշտ է արտադրությանտեխնոլոգիայիցբարձրթունավորումներունեցող և կյանքիհամարվտանգավորթույներիհեռացումկամդրանքավելիպակասթունավորուվտանգավորնյութերովփոխարինում, տեխնոլոգիականգործընթացների և սարքավորումներիկատարելագործում, որովկանխվումկամառավելագույնսսահմանվափակվում է քիմիականնյութերիանցումըաշխատավայրիօդիմեջ, պատշաճօդափոխություն, պաշտպանականարտահագուստիկրում, հաքագազի, շնչադիմակների և պաշտպանությանայլմիջոցներիօգտագործում: Անհրաժեշտ է ցնցուղվել, ամենօրփոխելսպիտակեղենը, թույներիհետշփվողանձանցաշխատօրվակրճատում, արձակուրդիերկարացում, պարբերականբժշկականզննումներ, թույներիհետաշխատանքիհակացուցումներիմշակում, բուժկանխարգելիչսնունդ, դեղորայքայինկանխարգելում: Կարևոր է աշխատավայրիօդումվնասակարնյութերիսահմանայինթույլատրելիկոնցենտրացիաներիհաստատումը և մշտականպահպանումը, այսինքն` այնպիսիկոնցենտրացիաների, որոնքութժամյաաշխատօրվադեպքումամբողջաշխատանքայինստաժիընթացքումաշխատողիմոտչենառաջացնումհիվանդություններկամառողջականվիճակիշեղումներ:

32. Թունաքիմիկատների բացասական ազդեցության նվազեցումը Քամինթունաքիմիկատըփչելէրխաղողիայգուուղղությամբ։Նաևպետքէուշադիրլինել, որպեսզիքամինբուժանյութըչփչիաշխատողիկամայլմարդկանցվրա: Անհրաժեշտ է թունաքիմիկատները զգուշորեն կիրառել այն վայրերում, որտեղ կան մարդիկ, հատկապես կանայք և երեխաներ, քանի որ նրանց վրա ՚՚կարող են ազդեցություն գործել նաև այն թունաքիմիկատները, որոնք քիչ վտանգավոր են մեծահասակ տղամարդկանց համար։ Ջերմոցներում թունաքիմիկատներով մշակումը պետք է իրականացնել բոլոր մնացած աշխատանքների ավարտից հետո։ Ջերմոցը պետք է կողպեքով փակել և կախել նախազգուշական ցուցանակ։ Անհրաժեշտ է հետևել, որպեսզի մարդիկ կամ կենդանիները մուտք չգործեն ջերմոց կամ դաշտ մինչև սպասման ժամկետի ավարտը։ Սպասման ժամկետը մշակումից հետո ընկած այն ժամանակահատվածն է, որի ընթացքում տեղի է ունենում թունաքիմիկատի քայքայում մինչև մարդու առողջության համար անվտանգ խտություններ։ Բերքահավաք պետք է կատարել խստորեն հետևելով թունաքիմիկատների սպասման ժամկետներին՛ թունավորումներից և անցանկալի հետևանքներից խուսափելու համար։ Սպասման ժամկետներին չհետևելու դեպքում բերքում թունաքիմիկատների մնացորդները գերազանցում են թույլատրելի մակարդակը։

33. Թունաքիմիկատներն ըստ ազդելու ունակության լինում են սիստեմային,կոնտակտային և աղիքային։ 1. սիստեմային(ներբույսային) թունաքիմիկատներ: Սիստեմային (ներբույսային)թույները ներթափանցում են բույսի կամ բերքի բոլոր հյուսվածքները։ Հետևաբար, վերջիններս մինչև սպասման ժամկետի ավարտը դեռևս առկա են բերքի մեջ և մարդու առողջության համար վտանգ են ներկայացնում, կարոդ են առաջացնել թունավորում։ 2. Կոնտակտ աղիքային թունաքիմիկատներ: Կոնտակտ-աղիքային թունաքիմիկատները չնայած չեն ներթափանցում բույսերի/բերքի խորքային հյուսվածքները, սակայն սպասման ժամկետների չպահպանելու կամ պտուղ-բանջարեղենն առանց լվանալու օգտագործելու դեպքում նույնպես վտանգավոր են մարդու առողջության համար, և կարող են առաջացնել թունավորում։ Չափազանց կարևոր է թունաքիմիկատներից գյուղատնտեսական մթերքների զերծ լինելը։ Այն պտուղ-բանջարեղենը, որում թունաքիմիկատների մնացորդային քանակները գերազանցում են թույլատրելի մակարդակը, արգելվում է իրացնել բնակչությանը, հանձնել վերամշակող ձեռնարկություններին, քանի որ թունավոր նյութերի պարունակությունը վերջնական մթերքում նույնիսկ խոհարարական և տեխնոլոգիական մշակումներից հետո հնարավոր չէ նվազեցնել մինչև թույլատրելի մակարդակը: ՀՀ առողջապահության նախարարության պետական հիգիենիկ և հակահամաճարակային տեսչության մարմիններն իրականացնում են ընտրողական հսկողություն գյուղատնտեսական արտադրանքում և նրա վերամշակման մթերքներում թունաքիմիկատների մնացորդային քանակների պարունակության նկատմամբ:

34. Նուբարաշենի թունաքիմիկատների գերեզմանոցը` էկոլոգիական աղետ 08.07.2010 Բնակչության համար մեծ վտանգ ներկայացնող Նուբարաշենի թունաքիմիկատների գերեզմանոցում արտակարգ իրավիճակ ստեղծվել էր դեռ այս տարվա մարտին: Քանի որ տարածքը գտնվում է սողանքային գոտում, անձրևոտ եղանակների պատճառով հողն այստեղ սկսեց սահել` վտանգավոր նյութերը հասցնելով հարակից բնակավայրեր, որտեղ գյուղացիները հող են մշակում ու անասնապահությամբ զբաղվում: Կառավարությունը թունաքիմիկատների գերեզմանոցի ծածկի, ջրահեռացման համակարգի եւ ցանկապատի վերականգնման համար շուրջ 32 միլիոն դրամ հատկացրեց, և թունաքիմիկատների գերեզմանոցում վտանգը ժամանակավորապես չեզոքացվեց: Բայց միայն ժամանակավորապես:Գերեզմանոցի ստեղծման ժամանակ թունաքիմիկատների ոչնչացման ամենաարդյունավետ եւ անվտանգ տարբերակը հողում թաղելն էր: «Հայ կանայք հանուն առողջության եւ առողջ շրջակա միջավայրի ՀԿ-ն արդեն տասը տարի զբաղվում է այս խնդրով, կատարել է բազմաթիվ ուսումնասիրություններ: Ըստ այդմ, հողի մեջ հայտնաբերվել են խիստ վտանգավոր թունաքիմիկատները, որոնք սողանքի պատճառով դուրս են եկել արտաքին շերտ: Դա էլ ինքնըստինքյան վտանգ է ներկայացնում ոչ միայն տեղական, այլև հարակից բնակավայրերի համար, քանի որ թունավոր նյութերի ազդեցությունը տարածվում է օդի ու անձրևների միջոցով:Այսօր կազմակերպության հիմնական պահանջը մեկն է` գերեզմանոցը պետք է տեղափոխվի:

35. Շնչառականհամակարգ

36. Շնչառականհամակարգըկազմվածէքթանցքներից, կոկրդից, խռչակից (ձայնալարերըպարունակողմկանոտօրգան), շնչափողից, բրոնխներիցևթոքերից: Թթվածիննօդիցանցնումէքթանցքներովևշարժվումդեպիթոքերը: Քթանցքներումտեղակայվածմազիկներըկանխարգելումենփոշուևօտարմարմիններիներթափանցումըթոքեր: Շնչափողիցօդնըանցնումէբրոնխներով, հետո`բրոնխիոլներովևհասնումալվիոլներին: Քանիդեռայսգործընթացնընթացքիմեջէ, սրտիհամապատասխանխոռոչիցդուրսեկովչզտված արյունըանցնումէալվեոլիմիջով: Այսընթացքումտեղիէունենումթթվածնովհարուստարյունիևածխաթթուգազովհարուստարյունիփոխանակում: Արդենզտվածարյունըարյունատարանոթներիմջոցովմատակարավումէօրգանիզմիբոլորբջիջներին:

37. Ինչպեսէծխելնազդումշնչառականհամակարգիվրա Օրգանիզմի`ծխախոտիցկախվածություննառաջանումէնրաբաղադրությանմեջնիկոտինիևխեժիառկայությանպատճառով: Ծխախոտըկարողէառաջացնելբերանի, կոկրդիևիհարկեթոքերիքաղցկեղ: Հետազոտություններիարդյունքներըվկայումեննաև, ործխելըկարողէառաջացնելխրոնիկբրոնխիտկամդժվարացնելշնչելուգործընթացը: Յուրաքանչյուրշունչնիրենիցներկայացնումէներշնչումևարտաշնչում: Թոքերներբեքամբողջովինդատարկչեն`որոշակիքանակությամբօդնրանցմեջմիշտպահպանվումէ: Կրծքավանդակներկուկողմիցպաշտպանումենթոքերնուսիրտը : Ձերկողմիցներշնչվողօդիևդրազտմանորակը,ինչպեսնաևօրգանիզմիբոլորօրգաններիևօրգանհամակարգերիբնականոնաշխատանքըկախվածէՁերառողջականվիճակից: ԵրբԴուքծխումեք, խեժիմասնիկներնանցնումենշնչառականհամակարգևմտնումշրջանառությանմեջ: Այսկպչուննյութըոչմիայն “ներկումէ” ատամները, այլմնացորդներէթողնումթոքերինուրբհյուսվածքիվրա: Խեժիմեջպարունակվողքաղցկեղածինբենզոպիրինընպաստումէքաղցկեղիառաջացմանը: Չնայածնրան, որածխածնիմոնօքսիդըանհոտգազէ, այնշատվատթարհետևանքներկարողէունենալշնչառությանհամար, քանիործխելուժամանակայնփոխարինումէարյանմեջպարունակվողթթվածնին: Ածխածնիմոնօքսիդիհեմոգլոբինիհետհեշտորենկամպվելուունակությունըհանգեցնումէգլուղեղևսիրտմատակարարվողարյանմեջթթվածնիքանակինվազմանը: Ծխախոտիմեջպարունակվողբոլորթունավորնյութերըկարողենառաջացնելշնչառականհամակարգիօրգաններիհիվանդություններ, վնասվածքներ, դրանքկարողեննաևվնասելարյունատարանոթներնևսիրտը: Ծխախոտիբաղադրությանմեջմտնումեննաևայնպիսիերկաթներ, ինչպիսիքենարճիճնուկադմիումը, որոնքիրենցբնույթովևսքաղցկեղածինեն: