Exposición realizada no Pazo de Tor en marzo de 2014, dentro do Festival Miradas de Mujeres na Rede Museística Provincial de Lugo. Coordinan: Encarna Lago e Pilar Sánchez

1. Nun lugar marcado polo carácter dunha
muller como Dona Maria Paz Taboada
e dentro do programa a Arte de ser
Muller nun mundo por compartir 5.0
e o PROXECTO ESTATAL MIRADA
DE MULLERES, presentamos esta
exposición cos traballos resultantes do
proxecto Mulleres en/para/por/desde/
ante o Museo – Historias de Mulleres
no Museo realizados por diferentes
colectivos nos catro museos da Rede:
Museo do Mar en San Cibrao, Museo
Fortaleza San Paio de Narla, Museo Prov.
de Lugo e este Museo, o Pazo de Tor.
A exposición está construída cos relatos
de homes e mulleres que quixeron
homenaxear a figura feminina, botando
unha ollada de emocións sobre o seu
universo, coas súas lembranzas, os seus
cheiros, o seu traballo fóra e dentro da casa.
A súa vez os relatos xorden por relación
coas propias pezas dos museos que os
participantes elixiron para si mesmos.
Participaron no proxecto diversas
asociacións como ALUME, ASPNAIS, Asoc.
Mulleres redeiras “Cabo Burela”, Asoc. de
Mulleres de San Cibrao, A Mariña Cogami.
Contouse en Monforte coa participación
de colectivos que así mesmo traballan o
tema da memoria, como AFAMON, ou a
integración cultural e social como AUXILIA
e por suposto, falando da muller, o centro
de información da muller do concello que
achegou tamén o audiovisual Mulleres
de Monforte, Testemuñas de vidas
paralelas. Igualmente achegaron outras
tantas historias dende particulares.
Pero non son historias que nada máis
falan de pasado. Son historias que evocan
experiencias persoais que deixaron pegada
nos seus relatores, e que queren deixalas
tamén en quen as contempla. Esta é unha
pequena mostra daquela experiencia.
Comisarias >
Encarna Lago González
Pilar Sánchez

2. Ao ver “Retrato de miña nai” a primeira
imaxe que me ven á cabeza foi unha
fotografía antiga, moi estragada, de
cando miña nai era nena.
Nesa imaxe en branco e negro
aparecían ela e a miña tía xunto
coas súas compañeiras de escola,
todas colocadiñas nas escaleiras da
igrexa, e na última fila, de cada lado,
estaban as dúas mestras que se
encargaban da educación de toda a
descendencia feminina da aldea.
Cando eu era nena, miraba unha e
outra vez esa foto, por un lado para
reprobar a cara pícara que tiña
miña nai (saía de perfil e xusto a
súa cara a cubría unha pequeniña
mancha branca) e por outro lado,
para aprender o nome das
mestras, que me chamaban moito
a atención: Covadonga e Candonga;
nunca souben se esta última se
chamaba así ou era un mal nome.
Covadonga tiña un aspecto (do que
podo lembrar da fotografía) similar
á muller do retrato de Tino Grandío,
vestida de escuro, o cabelo recollido
e coas mans diante, suxeitando unha
chaquetiña. Para min, todas aquelas
mulleres me tiñan un xesto de forza
e resignación que consideraba
admirable e que as unificaba a todas,
facéndome imposible distinguilas
entre si. Poderían estar as dúas
mulleres retratadas xuntas nunha soa
fotografía e semellar a mesma muller.
Este retrato tráeme lembranzas
de cando nas casas os nenos
atopabamos pertenzas do
pasado da xente, os gardabamos
en segredo porque daba moito poder
ter anaquiños da vida dos demais, e
de cando sempre había tempo para
dicir palabras boas sobre a xente
boa de momentos pasados.
Cristina
Retrato de miña nai
- Tino Grandío -
Museo
Provincial
de Lugo

3. A miña historia é real, só preciso voltar
a vista atrás no tempo, voltar aos anos
50-60, cando a vida da muller
no medio rural era totalmente
distinta a como viven agora. Recordo
algunha muller que ia lavar a roupa a
fonte levando a tiña na cabeza, un neno
pola man e outro pola barriga, e que
dicir daquelas que para que o marido
fose ganar un xornal como canteiro,
carpinteiro, ferreiro ou tratante de
gando, elas encargábanse
de arar as terras, apañar os
toxos para estrume, recoller as
colleitas, traballando de sol a sol
todo o ano, e logo cando chegaba
o outono, polas noites tiñan que
fiar a lá para facer calcetíns para
toda a familia, ademais de cocer
o caldeiro para os porcos da ceba.
Con razón a cantante Ana
Kiro di na súa canción:
As mulleres de Galicia
Son as mais traballadoras
Van á feira, fan o caldo
E tamén son labradoras
De todo corazón o meu
recoñecemento a todas
esas mulleres e de xeito especial á
miña nai Hortensia, que criou
7 fillos e nunca nos faltou de nada,
sempre fomos á escola limpos e
aseados, aínda que tivese que
coser ou secar a roupa pola noite.
Mariví
A CACHARREIRA
- Antonio Ínsua -
Museo
Provincial
de Lugo

4. O que eu podo contar é unha
historia que me sucedeu a min
nunha escola moi parecida a esta.
Era unha escola unitaria e do meu
curso só había dous ou tres.
Eu era a que mais sobresaía.
Había un grupo de xente ese día na
escola, de dentro da escola tanto
como de fora (sobriños da mestra, etc.)
Puxéronse a preguntarme os números
que estaban no encerado escritos.
Eu ata cen sabíaos pero de cen para
riba non sabía contar (tenía catro
ou cinco anos). Bueno, pois uns
preguntáranme os números e outros
chivábanmos, co cal eu era a mais
lista porque sabía tódolos números.
Foi algo que se me quedou
gravado para sempre polo ben
que o pasei ese día.
Unha espectadora
A ESCOLA DE DOLORIÑAS
- Julia Minguillón -
Museo
Provincial
de Lugo

5. Este cadro recórdanos que Galicia
estivo integrada por moitas aldeas
no medio rural onde o mercado
e o troco producíase nas feiras.
Tamén nos recorda que todo se
facía de xeito artesanal e quizais
con máis cariño que agora.
A muller principal está á espera
mirando de fronte, pendente si ven
alguén a mercar o pan, no fondo
do cadro móstranos como se van
outras mulleres que xa mercaron o
pan e inician o camiño a súas casas.
A muller que está xunto a muller
principal, está axudandolle….
Neste cadro pode haber un diálogo do
día a día das mulleres que van a mercar
o pan, momento de encontro das
veciñas que se coñecen de toda a vida.
Agora a sociedade é máis
individualizada, grazas as grandes
superficies apenas falamos cando
mercamos o pan, perdéronse as
charlas entre as veciñas, os pequenos
contos que se transmitían.
O cadro representa un tempo en que
a muller tiña pouca liberdade,
pero para min, este cadro representa
liberdade para poder realizar un traballo
e poder obter un beneficio da súa labor.
Mercedes
AS PANADEIRAS
- Manuel Colmeiro Guimarás -
Museo
Provincial
de Lugo

6. Este cuadro me recuerda a mí en
mi escuela. Se representa a un niño
que está feliz con un nido en sus
manos. El cielo es claro porque hay
mucho aire y se respira el campo.
Tiene una sonrisa tierna como
la mía. Una vida de dulzura y travesura.
Yo también de pequeña era muy
traviesa y me gustaba jugar con todo.
Me gusta su mirada que me
recuerda a la de mi hijo.
El nido me parece un juguete
aunque le diría que lo dejara con su
mamá para que no los extrañara.
Al cuadro le añadiría un sol que diera
vida y calor. Y flores. De pequeña
me veía rodeada de rosas.
Querría volver a ser una
niña y ser así como ese niño porque
me gusta esa época de la vida.
Las sensaciones que me da
son aire, amor, familia,
ternura, sonrisas, abuela,
mimos, suavidad, paz,
libertad y maternidad.
Pili
O NENO CON NIÑO
- Leopoldo Villamil García de Paredes -
Museo
Provincial
de Lugo

7. El cuadro, la anciana con su gato,
me recuerda cuando era pequeña.
Me da sensación de juventud, de
familia, de madre. También me
recuerda a mi tía porque estaba
con mi abuela y con mi madre.
Le añadiría una ventana por donde se
viese el exterior, para que le dé más luz.
Como veo sola a la anciana, le hablaría
para acompañarla en su soledad
y le preguntaría qué le llevó a esa
soledad y a estar sola con el gato.
Cuando era niña me gustaba
mucho jugar con el gato de mi abuela.
Puma
INTERIOR
- Villamil García de Paredes -
Museo
Provincial
de Lugo

8. Este cadro está somerxido na
escuridade, só hai unha personaxe
que é unha muller de pé que ten
os ollos negros, baleiros, cheos de
melancolía e están mirando para nós.
As cores que ten son o negro, o branco
que se representa nunha maceta
que sostén cunha das súas mans,
e gris. Para min significan tristeza,
frialdade e sobre todo melancolía
pola predominancia da cor negra.
O que mais me chama a atención é a
cor negra, a postura ríxida da muller,
a maneira de soster a maceta, a
mirada e a cara. Se a muller puidese
falar diría “estou encerrada na
escuridade e non sei como saír”.
Eu falaríalle de que saíse desa
escuridade e buscase
o punto de luz branca
que a leve a luminosidade que todos
temos e todos podemos acadar.
Non lle engadiría nada máis porque
me entusiasma este cadro. Non me
recorda a ninguén que se lle pareza.
O que si me recorda é o momento
da miña vida no que eu estaba
somerxida na escuridade por dentro.
Nestes momentos non me sinto
identificada coa persoa do cadro e co
que representa todo o conxunto en si.
As sensacións que me produce son:
frialdade, infancia, beleza, traballo, nai,
forza e distancia. Estas sensacións
están moi ben representadas no
cadro, tanto no fondo como na postura
da muller, na súa faciana, etc.
Yeshica
Retrato de miña nai
- Tino Grandío -
Museo
Provincial
de Lugo

9. Se llama Xoana, y tiene 83 años.
Cada noche se repite esta misma
situación, cuando Xoana, agotada
tras un día de duro trabajo en el
campo y con los animales, se sienta
a reposar sola, pues sus hijos
están a muchos kilómetros de ella.
La misma escena, la misma soledad,
sucede en toda la región.
Pero en su cocina le acompaña un
precioso gatito con el que todas las
noches ella se sienta a descansar y
como medio recostada, con mucha
tristeza, rememora a los
suyos, sintiendo la soledad
y el agotamiento de la vida.
Xoana es viuda, pobre y vieja.
Laura
INTERIOR
- Villamil García de Paredes -
Museo
Provincial
de Lugo

11. Había unha vez unha muller
que se chamaba Maruja.
Maruja era muller, nai, filla, esposa,
veciña e traballadora, o normal.
Tódolos días preparaba con esmero
a súa patela chea de peixe que
colocaba con primor, facía o seu rolete
cun pano, poñíao riba da cabeza, e
coroaba o conxunto coa súa patela
cargadiña e lustrosa riba da testa.
Cunha man na cadeira e outra na
patela, Maruja ía andando polos
camiños berrando a súa mercancía.
As mulleres saíanlle ó encontro
e con descaro e graza regateaba
no prezo ó tempo que pesaba
na súa romana o peixe.
Cando baleiraba a patela volvía para a
súa casa, onde lle agardaban o resto
das súas faenas, cociñar, limpar, coser,
educar, administrar, amar, coidar,… …
Pero sempre co sorriso nos beizos,
e a ledicia reflectida no rostro.
Maruja era a miña avoa, e na vez da
patela na testa levaba una cesta chea
de repolo, ghrelos, cebolas, .., porque
Maruja naceu no interior, rodeada de
terras escuras feridas polo ferro do
arado, das que brotaban patacas e
verzas e non de area dourada e ondas
de escuma branca e auga salgada
preñadas de sardiñas e ameixas.
Pero igual que a Maruja da
Mariña, a miña avoa era nai,
administradora, filla,
coidadora, esposa, amante,
veciña, colaboradora,
amiga, paciente,
muller, traballadora.
Todo iso e máis era Maruja.
Ángeles
A CESTA DA AVOA
Museo
Provincial
do Mar

12. REDEIRAS
Museo
Provincial
do Mar

13. Eu chámome Sagrario, e puxéronme
este nome porque a profesora que había
na escola de San Cibrao cando eu
nacín chamábase tamén así, por iso
penso que teño moita relación co museo
e sobre todo co pupitre, que me trae
recordos dos meus anos de escolar.
Eu nacín no ano 1925 e empecei a ir a
escola no 1931, con seis anos. O que
máis me chamaba a atención da clase
das nenas, que estaba separada por
un tabique da dos nenos, era un gran
mapa de España feito con conchas que
había no chan da nosa clase.
O mapa estaba no centro do piso e
a cada lado había unha fila de pupitres
nas que nos sentábamos as trinta e
tantas nenas que estábamos na clase.
As cordilleiras estaban feitas con
conchas escuras e os ríos con
conchas brancas.As conchas non
estaban pegadas ao chan, e por iso, a
señorita Sagrario, facíanos ir pegadas á
parede, para non estragar o mapa. Cada
certo tempo, as nenas máis maiores,
porque na clase estábamos xuntas as
nenas de todas as idades, limpaban con
moito coidado as conchas do mapa.
E unha pena, unha gran pena, que
non haxa ningunha fotografía daquel
fermoso mapa do que aínda se acordan
mulleres que foron á escola nos anos
sesenta, pero por desgraza, non hai
ningunha testemuña de que existiu.
A señorita Sagrario tratábanos a
todas de vostede, e facíanos dar a
táboa os luns e o mapa os mércores.
O recreo era a distinta hora que o
dos nenos, aínda que había un muro
moi alto separando os dous patios,e
alí no patio tíñamos o baño, e nel,
nunha mesa, dous caldeiros con
auga, que unha nena maior e outra
das pequenas tíñamos que ir encher
ao pozo de Fernando da estrada.
Durante a guerra, Don Francisco, o
mestre dos nenos, foi recrutado e
tivo que ir ao fronte.Entón quedou a
señorita Sagrario como única mestra,
e daba clase un día a os nenos e
outro ás nenas. Tíñamos clase de
luns a sábado, pola mañá de nove
a unha e pola tarde de tres a cinco,
e na tarde do xoves non había.
Despois da guerra,empezamos a
rezar moito na clase e a dar moito
catecismo, e o cura viña todas as
semanas un par de veces, polo menos.
Pero foron uns anos moi bos,
os da nenez, e todo o que eu sei,
mal ou ben aprendino na mesma sala
na que hoxe están os barcos e os
instrumentos de navegación, e ao entrar
nela, aínda vexo a mesa da señorita
Sagrario, o gran mapa de conchas no
chan, os mapas colgados onde hoxe
está a mesa do carpinteiro, os nosos
pupitres a os lados de cada parede,
e a nos, as nenas, dándolle a táboa a
á profesora ao redor da súa mesa.
Sagrario
O PUPITRE
Museo
Provincial
do Mar

14. Cando miro as cunchas das
vitrinas do Museo do Mar, volvo aos
meus anos de infancia cando corría
pola Praia, mentres miña nai recollía
na “olga” para aboar o terreo.
Eu saltaba as ondas, e entre as rochas
buscaba mexillón que logo miña nai
cocía, e pequenas caraxolas.
Mª. José
AS CUNCHAS
Museo
Provincial
do Mar

15. Conchiñas grandes e pequenas
Conchiñas lisas, rizadas, onduladas
conchiñas color rosa e branco perla
Conchiñas con cheiro a auga salgada.
Todas xuntas, nun fino bote de cristal,
compartides os meus recordos,
da miña praia onde me bañaba de nena,
recollendo berberechos e ameixas.
Os paseos pola praia a caída do sol,
As fogueiras na noite de San Xoán.
Cando voto unha ollada o bote de cristal,
escoito o cantarín ruxir das ondas do Mar,
sinto a arena escorrerse nas miñas mans,
a auga acariciando os meus pes descalzos
camiñando pola veira do mar.
Conchiñas que morades no bote de Cristal,
Xa non volven os tempos da mocidade,
Pero os recordos ninguén mos ha de quitar.
Conchiñas da miña Praia,
Enteiras ou rotas, que máis da!!
sondes anacos da miña historia,
tamén da historia do mar.
Emma
Museo
Provincial
do Mar

16. Eu dediqueime desde que me casei
hai 59 anos, a coidar do meu home,
das miñas fillas, da miña casa e
tamén tiña animais e horta.
O meu home, Pepe, traballaba como
carpinteiro de ribeira aquí en San
Ciprián, facían barcos de madeira, máis
ben os cascos, pois despois o resto
da montaxe se facía noutros talleres
en Viveiro, Burela ou Foz. O meu
home elaboraba unhas maquetas
de madeira que lle servían de base
para comezar a construír o barco.
Desde que os meus netos xa foran
maiores e dispoñían de tempo
libre empecei a dedicarme ao
marisqueo. Comezou como
unha afección, pero despois empecei
a dedicarme profesionalmente.
Levantábame máis cedo, sobre as
seis da mañá, e xunto con outras
compañeiras íamos ás praias coller
ameixas e coquiñas, e á
ribeira ao percebe. Incluso teño ido
en lancha ata os Farallóns coller
percebes porque alí eran moito
máis grandes e de mellor sabor.
Dediqueime a esta profesión durante
12 anos, foi unha experiencia
moi boa, sobre todo ao ver
como o meu sacrificio me reportaba
beneficios económicos pero tamén
estabamos moitas mulleres e
facíamos labor en grupo.
Dolores
UNHA MAQUETA DE MADEIRA
Museo
Provincial
do Mar

17. Chámome Elena Martinez Parapar,
e visitando o Museo do Mar en San
Cibrao, sentinme moi ben observando
os obxectos do Mar que había alí,
e mentres paseaba polas salas,
viñeron á miña mente recordos da
época en que había marisco na
praia de Covas, lugar no que
nacín e onde vivo actualmente.
Recordando, ven a miña mente,
a época en que a miña nai era
mariscadora, ás veces eu, aínda
que era nena acompañábaa, e recordo
como se me enchían as botas de
auga, tamén ás mariscadoras, pois
pasaban moitas horas có seu corpo
dobrado, tirando do anciño, tanto
en días de sol coma de chuvia.
Recordo que aqueles anos eran
duros para soster á familia,
e grazas ao marisqueo podíase
comer, e vivir un pouco mellor.
A miña nai xa non vive, pero esta
visita ao museo, faime recordar os
momentos nos que a familia estaba
completa e vivíamos felices.
Conservo os obxectos do marisqueo
daquela época e como apaixonada do
mar que me considero, en todos estes
anos coleccionei infinidade de
obxectos relacionados co mar: cunchas,
cestos, roupa,.. é coma unha homenaxe
ao mar e ás súas mulleres. E ao
máis grande, a miña nai.
Elena
Museo
Provincial
do Mar

18. Chámome Dolores Fernández Martinez,
de nova traballaba na Conserveira
de Celeiro, eran tempos duros,
levantábame ás 6 da mañá para
estar no traballo ás oito da mañá,
xa que me desprazaba camiñando
dende Viveiro a Celeiro, pois na casa
non tiñamos coche, e a xornada
remataba ás seis da tarde. Cando
casei funme a vivir a Covas-Viveiro,
onde estiven 35 anos e tiven catro
fillos, seguía traballando na conserveira
pero xa me desprazaba en coche,
O traballo na conserveira,
era duro, sobre todo no inverno
xa que tiñamos que limpar, cortar
e empacar o bonito a man.
Foron anos de duro traballo,
xa que ademais de traballar na
conserveira, tiña que levar a casa e
criar ós fillos, como tódalas demais
mulleres na miña situación.
Co tempo, foise mellorando coa
aparición de máquinas que facilitaban
o traballo, desa época teño bos
recordos, tamén malos, como a perda
de dous dedos da miña man, cunha
máquina. Son cousas que
pasan, supéranse, pero que non se
esquecen, a miña man recórdamo.
Dolores
Museo
Provincial
do Mar

19. A patela servía para levar o peixe
cando ían as mulleres a vendelo
despois de que os homes chegaban
de pescar. É unha peza que podemos
ver na sala 3 do Museo do Mar.
Esta peza é unha de tantas das que me
traen recordos cando as miro alí.
Neste caso esta peza da que falamos,
recórdame as mulleres que ían a
vender o peixe cando os homes
chegaban de pescar, poñían o peixe
nela e saían a vender. Nunha época
levaban o peixe na patela, noutra
época nunha bañera e despois en
carros de man. Tocaban o corno para
avisar de que había peixe fresco.
Pero estas mesmas mulleres xa
tiñan estado traballando na
horta poñendo patacas, berzas,
remolacha, etc, facendo a comida,
preparando os nenos para o colexio,
lavando, pasando o ferro, etc.
Así que cando as miro non só me
traen recordos delas e da función
que tiñan, senón tamén a vida que
facían as persoas que me rodeaban
por aquela época da miña infancia,
que vivía tamén a labranza de meus
tíos, avós, de miña nai e dos veciños.
A muller da miña historia e a miña
nai. Foi peixeira, mariscadora,
ama de casa, labradora, a que
rexía a casa porque meu pai estaba no
mar ou no barco preparando para saír
á campaña do bocarte, do bonito etc.
Aínda que tamén me recordan
a outras moitas mulleres que
traballaban de cociñeiras, camareiras,
etc, doutros tantos oficios. Eran
mulleres dignas de admirar, e por
elas este recordo tan entrañable.
Amelia
HISTORIA DUNHA MULLER
©Foto:MarujaVicentePérez
Museo
Provincial
do Mar

20. Fortaleza San Paio de Narla
como unha muller, para Ana Castro
Eu elexín o edicifio en sí porque me
era moi dificil poder decantarme
por un obxecto en concreto. Son
moitas as cousas que eu podería
utilizar para referirme a unha
muller ou a miña propia vida.
Desde moi pequena, meus pais sempre
me falaron da “ Torre de Xiá” como
un elemento fundamental do noso
patrimonio. Unha riqueza que todo os
veciños e veciñas saben que existe
e que moi poucos a visitaron, e non
lle dan o valor que en realidade ten.
Miña nai naceu en un pobo moi
cercano á Castronela, e ela contávanos
de pequenas, que cando ela era
moza e pasaban polo lado la fortaleza
despertaba en eles moita curiosidade
por saber o que había dentro.
Seguramente, que moitos e moitas de
eses mozos e mozas que hoxe en día xa
son avós, non se acercaron a ver esta
preciosidade e descubrir as riquezas
artisticas e históricas que aquí hai.
A historia e as características do
Museo Etnográfico de San Paio de
Narla son moi similares a vida de
moitas mulleres ao longo dos seculos.
A partires de este momento, eu
vou a enfocar a miña presentación,
nas características e sentimentos
que a min me transmite e
que relacionarei con mulleres
importantes da nosa sociedade.
Fortaleza: Edurne Pasaban Lizarribar
Riqueza: Fernan Caballero
Supervivencia: Xoana de Arco
Sinxeleza: Rosalía de Castro
Acolledora: E calquera nai podería
ser nomeada como acolledora.
Estabilidade e tranquilidade:
Emilia Pardo Bazán
Aberta: Frida Kahlo
Flexible: As mulleres en xeral.
Moderna: Colette
Cárcere: as mulleres da actualidade
que están sometidas a actitudes e
conductas machistas da sociedade
e que non se dan superado.
Ten a beleza de unha muller tanto no
seu interior como nos alrededores.
Paixón: Ángeles Alvariño
Odio: das lendas levando incluso
á morte de algunha personaxe.
É un lugar con carácter propio
igual que Concepción Arenal.
San Paio
de Narla

21. sobre a pá de panaderio
por concha blanco
San Paio
de Narla

22. Cuando Paquita me llamó para
colaborar con ella en el museo, no
me lo pensé dos veces. ¡A Paquita
nadie le dice que no! No sabía muy
bien de qué iba el tema. Me dijo que
unas cuantas mujeres que había
elegido ella debíamos hacer algo
relacionado con el día de la mujer
trabajadora que estaba al caer.
Tenía que buscar una pieza de las
muchas que forman la colección del
museo, que me inspirar la fuerza de las
mujeres en mi vida. No fue fácil, ya que
hay muchas piezas en la torre que me
recuerdan eso. La misma fortaleza en
sí ya me recuerda a una mujer fuerte
que lleva años ahí de pie, sufriendo
los cambios y los ataques del tiempo.
Dando un pequeño paseo de
reconocimiento, la encontré. Dentro de
una pequeña vitrina de cristal, donde
muchos quisieran ver a las mujeres,
allí estaba: la roca azabache y una
pequeña colección de joyas salidas de
ella. Esa roca fuerte, nacida del vientre
de la tierra y formada poco a poco
hasta endurecerse, pero a la vez frágil y
delicada, hermosa si trabajas con ella.
Me recordó mucho a todas aquellas
mujeres que trabajaron campos y
lucharon en guerras, que parieron pero
decidieron. Que soportaron vejaciones
y suplicios, cuyas vidas eran tan negras
y oscuras como mi roca, pero que
nunca se rindieron. Siguieron adelante
con fuerza y entereza, pelearon
para salir de esa caja, que no era de
cristal precisamente, en la que las
habían metido mentes retrógradas
y arcaicas que pensaban que la
mujer solo servía para una cosa.
Esas mujeres supieron enfrentarse
a esas burdas ideas y poco a poco
salir, cambiar mentalidades. Logran
vencer barreras, físicas y abstractas.
Todo para que hoy la gente como yo,
mujeres como nosotras, tengamos,
no, disfrutemos más bien de, de
todos los derechos y privilegios por
los que ellas lucharon con fuerza.
Esas mujeres sí son piezas de
artesanía y su recuerdo debería
permanecer en un museo como
éste para que alguien cuide de que
nunca desaparezca, de que no se
pierda en las nubes del tiempo.
También nosotras tenemos la obligación
moral de enseñar a las generaciones
venideras, femeninas y masculinas,
todo lo que estas “joyas” hicieron
por nosotros. Deberíamos recoger el
testigo y seguir donde ellas lo dejaron
porque queda mucho por hacer
desgraciadamente en este mundo.
Si tienes el privilegio de conocer a
alguna de estas mujeres o tener la
suerte de tener una cerca, enséñasela
al mundo, lúcela con orgullo, ella
da belleza a tu vida. Y así su brillo
permanecerá para siempre.
Esta pequeña joya que hoy os presento
quiere reflejar tímidamente esa belleza,
esa fuerza. Mostraros que el trabajo
duro siempre trae recompensas.
San Paio
de Narla
JOYAS DE MI VIDA
por ASUNCIÓN CARRIL

23. Regalo por los ángeles enviado,
el sueño que nunca me atreví a soñar
el deseo por siempre deseado
la fuerza que me impulsa a caminar
Viento cálido de las tierras frías
en tus ojos el cielo se refleja
Torbellino de nobles fantasías
¿has venido para alegrar mis días?
Adiós a la tristeza que se aleja
La Luna si pudiera te daría
a tus pies yo pondría el mundo entero
un sendero desde Rusia hasta Galicia
de algodones al futuro venidero
Dulce cara con la tierna sonrisa
fuente clara que rebosa ilusión
el silencio se ha marchado deprisa
al hogar ha llegado la risa
melodía para este corazón
A tu lado no hay melancolía
un ciclón que las penas arrasa
Saludos a la fuente de la vida
tú eres la alegría de mi casa
 dÓôlÓ teôÔ
Dla AndreŸ
por Lupe Amil
San Paio
de Narla

24. OBJECTO ESCOLHIDO: AS ZOCAS
Escolhi as zocas porque me apetecia
falar de história. Mas dumha parte da
nossa história esquecida e maltratada
porque as suas protagonistas eram
mulheres. Mulheres que calçavam
zocas. Umha esterpe de mulheres rexas,
independentes e valentes. Poderia ter
escolhido outras peças deste museo para
contar-vos o mesmo. Serviriam a lareira, o
escano, o arado ou o sacho… Mas gostei
desta composiçom porque a mim sugere-
me um caminho percorrido, um caminho
de séculos que serviu para construir um
país, umha sociedade e umha paisagem.
Eu descendo destas mulheres das
que quero falar-vos. Som tataraneta,
bisneta, e neta de labregas, e sinto-
me orgulhosa delas. Pode que ser
labrega lhe soe a pouco a algumhas
persoas, mas eu nom podo concordar
com esta visiom profundamente
errada. Elas eram labregas, mas
também ingenheiras agrónomas,
feministas, arquitectas, médicas,
puericultoras, artistas e etnógrafas.
No século XIX a minha tataravoa
Ánxela atesourava toda a sabedoria
necessária para conhecer os ciclos de
cultivo, selecionar sementes e fazer
medrar com as suas maos os alimentos
que precisava a sua família. Fixade-vos
que mulheres como Ánxela forom as
responsáveis de introduzir na Galiza o
cultivo de produtos como o milho ou
a pataca que rematarom, por fim, com
os ciclos de fame. Elas forom também
responsáveis de criar e conservar agro-
ecosistemas de tremenda beleza. Ou
acaso pensais que as maravilhosas
paisagens da nossa terra som só
produto dumha natureza viçosa?. Elas
construíram os socalcos que fam da
Riveira Sacra um lugar incomparável,
dos soutos do Caurel lugares mágicos
ou dos balados e prados de Friol
auténticas obras de arte. De verdade nom
concordades comigo em que elas som
as auténticas arquitéctas da paisagem?
Acaso nom era umha mulher
excepcional a minha bisavoa Maria
que soubo manter a umha família com
o seu trabalho mentres o seu home
buscava umha inexistente fortuna em
Bos Aires?. A história de Maria é a
historia de boa parte das galegas do
primeiro terço do século XX. A história
de mulheres que ademais tiverom a
coragem de levantar-se para exigir umha
lei de redençom de foros, protagonizar
revoltas populares contra o consumo
ou as levas obrigatórias de mozos.
Mulheres que servirom de exemplo
às suas filhas que depois estariam
nas primeiras filas das mobilizaçons
populares contra a central nuclear
de Xove, nas Encrobas ou Baldaio.
Amable, a minha avoa era capaz de criar
com as suas maos, e a partir de fibras que
ela mesma cultivava!, peças de tremenda
beleza: colchas, sábanas de lenço,
mantelos ou panos. De verdade pensais
que nom lhe é acaido a ela, e as mulheres
coma ela, o qualificativo de artistas?
E que dizer da minha outra avoa,
Mercedes. Ela, nom sei de que jeito
milagroso, conseguia depois dumha
longa jornada de trabalho no campo,
conservar a energia precisa para salvar
com os seus coidados ao seu home
tuberculoso e criar às suas 5 filhas e
aos seus 9 netos e netas. Ela sempre
atopava remédios para os nossos males,
e tempo para contar-nos o conto da
raposa e a galinha ou os versos que
nos haviam proteger das donicelas.
Porque som para mim tam importantes
estas mulheres? porque elas conseguiam
fazer épica do cotidiam, elas simbolizam
o triunfo do dia a dia. Som mulheres
que calçavam zocas, e que com os seus
passos construíram a nossa história.
MULHERES NA REDE MUSEÍSTICA PROVINCIAL
por mar pérez fra
San Paio
de Narla

25. Lo que más me ha gustado
fueron los clavicémbalos: hoy
en día no sé como se llaman.
La habitación de Mª Paz de Tor con
el servicio con el cuarto de baño
y el salón que está al lado de los
clavicémbalos por lo acogedor que son.
También tra cosa muy bonita es el
salón comedor y el salón del norte.
Sobre la historia, el servicio
que usaba Mª Paz de Tor.
Está en la habitación o cerca de ella.
Recuérdame la urgencia o el apuro
que le saca de encima a una persona.
Estas son las comodidades de ahora
que no había antes y la mayor higiene.
Dámaso
Pazo
de Tor

26. Conocí a la reina a través de mi trabajo
como zapatero, en una inauguración
en Montjuih. El trato fue exquisito.
Los zapatos cambiaron mucho,
eran de piel natural. Ahora es
más uniforme, antes cada uno
seguía sus propios modelos.
Juan
Pazo
de Tor

27. Gústame onde está a señora coa súa
familia, porque representa a súa familia
e onde están os seus antepasados.
Nosoutros en casa no comedor
tamén temos retratos e están
os meus país e amiña avóa.
Danme alegría cando os miro.
Ana
Yo me quedo con el salón principal,
sobre todo en esa habitación con
los cuadros de toda la familia.
Las fotos me hacen estar más
arropado, sobre todo si estás solo.
Doña Paz está en el centro, rodeada
por todos. Doiña Paz da la sensación
de ser alguien muy familiar.
José Emilio
Pazo
de Tor

28. Me llama la atención el Baño de la
señora con esa bañera tan grande y
de mármol. Me hace recordar cuando
yo me bañaba en una baldeta y junto
a ella había una lavadora grande, de
7 kg, ya que éramos 8 rapaces en
casa. La lavadora comenzó a moverse.
Intenté desenchufarla, pero como
estaba todo mojado me dio calambre.
Ahora es distinto, tengo ducha.
Las sensaciones que me sugieren
son frío por el mármol pero calor,
por el baño. También casa, infancia
y valentía porque en aquel momento
no supe muy bien lo que hacía.
Ana Mª.
Pazo
de Tor

29. O comedor para Basilio:
- Potes
- Comida ao lume
- A receita do caldo: patacas,
verdura, greñlos, repolo, freixós,
lacón, unto e refrito.
Todo estaba moi rico
Pazo
de Tor

30. Lembro ver a señora Doña Paz, como
unha gran señora. Falaba moi ben.
Ía coas súas amizades ao Lenzo na
rúa Cardeal. Chegaba co seu coche
que conducía ela. Era unha muller
independente, e tamén campechana.
Levaba unha capa amarelo
escuro, e movíaa con graza cando
baixaba do coche e ía pola rúa.
Toda a roupa sentáballe ben.
Aurora e Fina
Al escuchar la historia de Maria Paz
me recuerda que existieron mujeres a
principios de siglo XX con la suficiente
fuerza y valentía para poder vivir sin
estar a la sombra de un hombre. Una de
ellas fue mi abuela Manuela, huérfana y
muy pequeña que sobrevivió a múltiples
calamidades afrontando siempre los
problemas con decisión. Ejemplo de
ello fue cuando mi abuelo estaba en
USA y le había enviado dinero. Por la
noche oyó un ruido, y sin dudarlo cogió
el cuchillo de matar los cerdos y fue
a ver lo que pasaba en las ventanas,
donde había oído el ruído. Era un gato.
Carmen
O retrato da señora traeme á cabeza
sensacións de mocidade, naturalidade
e beleza, de sorrisos. Unha señora
forte que me recorda á miña nai.
Nieves e Conchita
Pazo
de Tor

31. Gústanme os mobles polo grandes e
resistentes e os cadros de cabalos.
Tamén a vasixa grande de Zuloaga.
Toño
Pazo
de Tor

32. Os agarimos dunha nai
no berce da infancia
unha mañá de lecer
co amor da avoa
E a proximidade da irmá
Coa valentía da família
traballando no campo
baixo o frío inverno
e o forte bochorno do sol.
A riqueza dos sorrisos
cando chega a distancia
e a paz na casa
agardando a vellez
Pedro
Pazo
de Tor

33. Ela levaba á maquina de coser
na cabeza, ía onde as vacas e
mentres, remendaba bastante
porque era unha casa pobre.
Tamén cociñaba para fóra, en vodas,
comunións. Acudía a moitos sitios.
Unha participante
Pazo
de Tor

34. Me gusta la plancha.
Solía estar en la cocina. Poníase
en el fuego para que se calentase
o con una brasa de carbón dentro.
Eran de hierro y pesadas. Antes se
planchaba todos los días: las blusas,
los pantalones. Había que ir curiosos
y los domingos más porque era un día
distinto a los otros días de trabajo.
La que planchaba era mi madre,
primero con las de carbón, luego
llegaron otras que había que
enchufar, pero a veces se producían
cortocircucitos. Había también
entonces mujeres que planchaban para
afuera y cobraban algo por su trabajo.
Unha participante
Pazo
de Tor

35. Me gustaría vivir en un Pazo como
éste. Yo hace muchos años estuve
trabajando en una casa enorme,
que le llamaban Don Piñor, y me
acordé de ella a ver este Pazo.
Con cosas antiguas, es precioso,
me encantó venir de visita.
Rosa Mª Torres
Pazo
de Tor

36. INTERIOR
- Villamil García de Paredes -
ALFREDO
Luz
Cociña
Guiso
ELISA
Tenrura
Cercanía
Sentimento
MARÍA
Vellez - Nenez
Cansanzo
Tenrura
Pazo
de Tor

37. JOSEFA
Zocos
Nenos coas profesoras
Sorrisos
GUILLE
Zocas
Traballo
Calor
A ESCOLA DE DOLORIÑAS
- Julia Minguillón -
Pazo
de Tor

38. MANUEL
Olería
Pintura
Beleza
Traballo
CARMEN
Olería
Lugo
Vellez
Tenrura
MIGUELÓN
O traballo completo da olería
A CACHARREIRA
- Antonio Ínsua -
Pazo
de Tor

39. ANTONIO
Abano
Beleza
Viveiro
JESÚS
Beleza
Descobre a cara
Sorrisos
Felicidade
RETRATO CON ABaNO
- Maruja Mallo -
Pazo
de Tor

40. MIGUEL
Muller traballadora
AS PANADEIRAS
- Manuel Colmeiro Guimarás -
Pazo
de Tor