1. Ocaso da Inclusión Social
O ano 2011 supuxo o ocaso da inclusión social en Galicia desde dous puntos de vista que son
fundamentais para comprender o futuro dos servizos sociais pero tamén do conxunto da inclusión social
no país. O que está en xogo é, en primeiro lugar, a existencia de mecanismos administrativos centrados
en crear accesibilidade social (en protección social, saúde, educación, vivenda e emprego
fundamentalmente); e, en segundo lugar, a concepción que ten a sociedade civil e a opinión pública
sobre a abordaxe das problemáticas de pobreza, nomeadamente as máis agudas.
Desde a primeira aproximación, a eliminación dos fondos da Xunta de Galicia para os Equipos de
Inclusión das cidades non debe ser lido simplemente como unha forma de presionar aos gobernos
municipais de esquerdas na proximidade dunhas eleccións locais que marcaron un cambio de rumbo
importante no municipalismo galego (a pesar de certas continuidades). Esta eliminación significa, máis
ben, o final dun ciclo que fora aberto por iniciativa de Manuel Fraga Iribarne como Presidente da Xunta
de Galicia con Corina Porro (que logo sería conselleira do ramo) como Directora Xeral de Servizos
Sociais.
Desde a segunda aproximación, o debate cívico e mediático sobre a morte de varias persoas sen fogar
na Coruña, apunta para novas formas de beneficencia como remedio para a exclusión. Con
anterioridade, feitos similares, pero con menos persoas afectadas, levaran a intensificar as protestas e a
articulación social para demandar o anceiado Centro de Inclusión Social. Nótese que existe un
desprazamento no debate público desde a inclusión social de cara á beneficencia.
Este panorama, a penas muda nada polo feito de que fose debatida e realizado o trámite de audiencia
do que será a Lei de Inclusión. O texto proposto é moi bo en termos xerais. Ademais, é coherente coa Lei
de Servizos Sociais (Lei 3/2008 de Servizos Sociais de Galicia). Pero non abonda para facer tornar ao
centro da escena o debate sobre a exclusión social e sobre a inclusión.
Pobreza, exclusión, equidade e inclusión
Precisión conceptual.
Abondar revisar a literatura social e as hemerotecas para decatarse de que a finais do século pasado
prodúcese un cambio moi rápido no escenario de comprensión da pobreza. En Galicia abonda con ler o
1º informe extraordinario do Valedor do Pobo (Discriminación, marxinación e exclusión social en Galicia)
para decatarse de que, en 1998, a nivel oficial había un conglomerado de conceptos en ebulición que
trataban de chegar a unha abordaxe dos problemas de pobreza e exclusión dunha forma anovada, para
poder desenvolver novas ferramentas de intervención social para combater estes fenómenos. Sen
embargo, as institucións carecían dunha terminoloxía consolidada e dun enfoque integrado da
1

2. intervención social. Sen embargo, en 2001 ponse en marcha o Plan de Inclusión Social de Galicia (2001-
2006), cunha estrutura de análise social e de intervención que está apoiada nas institucións europeas,
comezando polo Fondo Social Europeo, que cofinancia as actuacións.
Para entón xa parece claro que cando falemos de pobreza estamos diante dun parámetro económico
que ten que ver coa distribución da renda, cando poñamos o énfase na exclusión estaremos diante dun
concepto social multifactorial, mentres que cando nos refiramos á discriminación abordaremos a
desigualdade de oportunidades por razón da orixe, da condición ou da afiliación das persoas. Os tres
conceptos están vinculados, pero convén distribuílos entre o ámbito económico, social e legal para
poder realizar abordaxes integradas pero diferenciadas nas sociedades complexas.
A evolución da pobreza e a exclusión social en Galicia (2005-2011).
A última achega sistemática de abordaxe da pobreza en Galicia, e a súa relación coa exclusión social,
débese á antiga Vicepresidencia de Igualdade e Benestar, e ao equipo de Carlos Gradín da Universidade
de Vigo. Trátase dun documento preparatorio do 2º Plan Galego de Inclusión Social e os datos
corresponden a 2005.
Na actualidade, distintas fontes concordan en que se produce un proceso de converxencia entre a
situación de Galicia e a do conxunto do Estado, cando menos nos niveis de renda. Se estes datos fosen
fiables, e non temos razóns para pensar que non o son, estamos ante o último período de programación
de Fondos Estruturais en que Galicia aparece como unha rexión Europea prioritaria á hora de crear
cohesión nunha Europa con 27 Estados membros. É unha boa noticia se estamos en disposición de
realizar unha política de cohesión interna autoxerada e autosostida. Pero hai datos que apuntan a que
os niveis de renda e benestar dos que actualmente disfrutamos son froito non só da nosa capacidade de
xerar e distribuír riqueza, senón tamén das transferencias de renda que se producen por efecto da
solidariedade, tanto no nivel Estatal como no Europeo.
Renda media por persoa (2009)
Total nacional 9737
Galicia 9716
Outra cuestión que debemos considerar é que, mesmo falando de pobreza existen fontes diferentes que
non sempre son comparables. Tomemos algúns exemplos para ilustrar esta afirmación:
Para o conxunto do Estado, o risco de Pobreza en 2010, contando o efecto dos alugueiros, era do 17,1%.
Para Galicia, nese mesmo período era do 13,7%. Se o indicador é utilizado descontando o efecto do
alugueiro (que pode dar a confusións por causa da declaración de gasto) o risco en Galicia sería do
2

3. 16,8%, mentres que para o conxunto de España sería do 20,7% (INE -información fornecida a través de
www.ine.es). Como vemos os resultados son similares, e sempre favorables a Galicia.
Se tomamos como referencia a Base de Datos do IGE (Instituto Galego de Estatística -cf. www.ige.eu) o
risco de pobreza en Galicia en 2010 era do 14,28%. Como podemos ver, é algo superior ao indicado polo
INE como dato básico. Pero inferior ao do conxunto do Estado, en calquera caso. Ademais, a orixe da
disparidade pode radicar en que o INE considera o risco de pobreza en relación coa reda do conxunto da
poboación española, mentres que o IGE considera a renda de Galicia en exclusiva. O proceso de
converxencia na Renda contribúe á converxencia (que non paridade) nas estatísticas de pobreza, o que
minimiza a importancia das diferenzas entre as fontes e apunta a unha maior cohesión social na nosa
terra. Esta cohesión era similar antes do proceso de converxencia das rendas e continúa a selo, pese á
relativa elevación da Renda de Galicia.
Se empregamos o indicador agregado AROPE (At Risk Of Poverty and/or Exclusion), como fai a Rede
Europea contra a Pobreza en Madrid, a media estatal do risco de pobreza é do 25,5% en 2010, mentres
que para Galicia é do 22,0%. Aquí xa non estamos ante un mero indicador de pobreza, xa que esta
aparece relacionada con procesos sociais (medibles, pero non unicamente económicos), como son a
privación material severa e a baixa intensidade no emprego.
Xa comentamos que os niveis de pobreza (entendida como parámetro económico) son menores en
Galicia. Sen embargo, se comparamos os niveis de privación material, a situación é diferente, como
aparece reflectida na seguinte táboa:
Carencia en 3 conceptos polo menos Ano Ano Ano Ano Ano Ano
dunha lista de 7 conceptos 2005 2006 2007 2008 2009 2010
Total España 14 13,5 11,3 10,8 12,9 14,5
Galicia 18,4 14,1 11,1 9,3 15,4 15,7
Diferenza 4,4 0,6 -0,2 -1,5 2,5 1,2
Partindo dunha situación de forte diverxencia, existe un momento en que a privación é menor en
Galicia, para volver a situarse sobre a media a partir de 2009. Esta evolución é sorprendente, porque
confirma que os graos de privación correlacionan cos datos de pobreza, pero non existe unha relación
directa entre ambos.
En canto ao emprego, a poboación que vive en unidades familiares con baixa intensidade de traballo no
fogar (fogares con todos os seus membros en desemprego), a media estatal é de 7,7%, mentres que
para Galicia é unha décima máis alta. Nótese que en 2009 este indicador era máis favorable a Galicia cun
5,3%, para un 5,5% para o conxunto de España. Precisamente pola relación que se establece entre
emprego e inclusión social, paga a pena que consideremos de forma específica a evolución no Emprego.
3

4. A evolución do emprego.
Durante os anos de maior crecemento económico, Galicia non foi capaz de constituírse como un
territorio atractivo de oportunidades laborais. Daquela, o saldo migratorio foi lixeiramente positivo para
o conxunto do período. Pero en realidade producíronse fenómenos de inmigración e de emigración:
Galicia continúa a perder mocidade que procura fóra oportunidades laborais e vitais e chegan
inmigrantes na procura dos nichos de mercado que a poboación galega non pode ou non quere cubrir.
Por outra parte, o conxunto da economía do país estaba menos exposta ao ciclo da construción que a do
conxunto do Estado. Por iso, cando estoupa a crise existe un menor crecemento do desemprego: os
emigrantes non retornan e os inmigrantes móvense para outros territorios máis dinámicos, desde o
punto de vista do emprego. De tal forma que na primeira parte da Recesión, non hai un crecemento
alarmante do desemprego.
Pero a crise dos sectores produtivos e a ausencia dunha auténtica política de emprego, concibida como
mera réplica das políticas europeas e estatais (as responsables das Consellería de Traballo e Benestar
gustaban dicir que era o Estado quen tiña as ferramentas para crear emprego), deu como resultado
unha agudización do desemprego na segunda fase da recesión, acompañada dunha carencia
preocupante de fórmulas para a abordaxe da situación.
Respecto da afiliación á Seguridade Social, é o ano 2008 o que consegue maior afiliación na serie
histórica. A partir dese momento destrúese emprego neto, producíndose un fito moi negativo en 2009,
coa perda de case 43.000 persoas afiliadas. Entre 2010 e 2011 pérdense outros 50.000 empregos,
situándose a afiliación en cotas inferiores a 2005. Esta circunstancia apunta a un desfondamento do
mercado de traballo que aínda non albisca un final para a destrución de emprego.
Total Galicia
Ano 2005 997.744
Ano 2006 1.032.530
Ano 2007 1.070.136
Ano 2008 1.072.535
Ano 2009 1.029.625
Ano 2010 1.007.447
Ano 2011 980.280
4

5. I.G.E. - Instituto Galego de Estatística
Para reforzar esta visión que transmitimos, cómpre salientar que, mentres a taxa de actividade en
España é do 60% (59,94% para o IV trimestre de 2011), en Galicia é do 55,3%. De pouco serve que a taxa
de paro sexa inferior (un 22,85% en España para un 18,3 en Galicia). Unha expansión da poboación
activa ata os nivel do conxunto de España elevaría automaticamente o desemprego por riba da media.
Alguén pode dicir que non pode haber expansión da poboación activa a causa do avellentamento do
conxunto da poboación. Pero ese mesmo argumento apunta de cara a unha debilidade na estrutura
demográfica do país que se converte en causante dun baixo dinamismo e unha elevada dependencia das
transferencias de rendas para acadar niveis de cohesión social similares aos actuais.
O marco administrativo: política autonómica e marco local da
inclusión social
O Plan de Inclusión Social de Galicia 2001 - 2006 foi o primeiro en incorporar a lóxica do local a un plan
de carácter autonómico en España. Foi tanto así que, a pesar de ser un modelo cun baixo
desenvolvemento, aínda pola altura de 2005 cando a Rede Europea de Loita contra a Pobreza (EAPN)
tentaba recoller modelos de inclusión social local, trataron de que Galicia fose o exemplo para o
conxunto de España. E a incorporación do local fíxose a partir das cidades, porque as dificultades para a
cohesión parecían ser maiores. Dito de outra forma: a pobreza era menos extensa pero máis intensa,
con trazos claros de exclusión social. Esta afirmación quedara perfectamente deseñada no Informe
FOESSA de Galicia (Las condiciones de vida de la poboación pobre en Galicia).
Certo que o informe sobre pobreza de Carlos e o seu equipo para o 2º Plan de Inclusión introduce un
matiz moi importante: a maior intensidade da pobreza, e algunhas das dinámicas máis agudas de
exclusión, están a trasladarse aos concellos de tamaño intermedio, que xeran menos dinamismo
5

6. económico que as cidades, pero desenvolveron na última década unha maior atracción de poboación de
aluvión.
Pero non por ese matiz deixou de resultar sorpresiva a supresión da liña de subvención dos equipos de
inclusión locais das cidades de Galicia. Os concellos afectados cifraban en 6.000 as persoas que ficaban
desatendidas a causa da medida, anunciada o pasado febreiro. Era unha partida arredor dun millón de
Euros. A Consellería de Traballo e Benestar defendía a legalidade da medida, en resposta ás críticas.
Pero, para alén destas críticas, o certo é que no fondo estaba a pretensión, anunciada na campaña
electoral, de acabar co Consorcio de Igualdade e Benestar e cos seus Equipos de Inclusión. Esta medida
fora anunciada durante a campaña electoral e derivou nun conflito aberto entre a Xunta de Galicia e os
traballadores e traballadoras do Consorcio. E, aínda que unha parte dos dispositivos de apoio
desapareceron a resultas desa acción política, os equipos comarcais permaneceron, pola súa vinculación
co financiamento europeo do Plan de Inclusión. Esa parece ser a razón de conservalos a día de hoxe.
Pero para a execución do orzamento do Fondo Social Europeo, os equipos de inclusión urbanos xa non
eran precisos. As cidades estaban en mans de gobernos progresistas e a supresión da subvención era
unha medida de aforro que, a un tempo, permitía presionar politicamente aos gobernos locais.
Esta lectura foi levada ao Parlamento de Galicia por parte da oposición. E a actuación defendida polo
Goberno, que deixaba en mans do financiamento municipal a continuidade das actuacións locais en
materia de inclusión (Cf. http://elpais.com/diario/2011/02/01/galicia/1296559102_850215.html). Aínda
que esta lectura resultase adecuada, a supresión do Plan de Inclusión e dos Equipos de Inclusión é unha
realidade no Plan de Actuación Social de Galicia 2010 - 2013, elaborado polo actual goberno, e
presentado polo Presidente e a Conselleira de Traballo e Benestar o 12 de marzo de 2010, pero que non
figura entre os documentos oficiais da Xunta de Galicia. Daquela, máis alá das interpretacións que
poidan facerse sobre a intencionalidade partidista da supresión desta liña de financiamento, o certo é
que responde a unha liña argumental na que o Plan de Inclusión e as súas ferramentas operativas non
son tomadas en consideración cando se trata de realizar unha proxección estratéxica do goberno galego
en materia de inclusión social.
Ora ben, as respostas dos gobernos locais á supresión do financiamento autonómico, apuntan tamén na
dirección do devalo da inclusión social. Parte do persoal dos equipos de inclusión é recolocado nos
servizos sociais municipais; outros gobernos locais prolongan a vida dos equipos de inclusión ata xuño
de 2011 e mesmo ata fin de ano. Pero en ningún caso o concepto de inclusión social aparece no
organigrama final, como se o concepto xa non fose oportuno no contexto en que estamos a vivir. E este
tipo de cambios non só se producen nas cidades da provincia da Coruña, que cambian de signo político
logo das eleccións municipais do pasado maio, senón no conxunto da rede urbana do país. Daquela,
debemos afirmar que a Inclusión Social está a desaparecer da axenda política, a pesar de que se
manteñan algunhas partidas destinadas nominalmente ao financiamento da mesma.
O financiamento da inclusión social
Que pretenda documentar un ocaso da inclusión social desde o financiamento público, vaise atopar con
datos que son pouco claros, porque a tendencia á redución dos fondos destinados aos servizos sociais
6

7. en xeral, prodúcese logo de varios anos de incrementos importantes. En concreto, o orzamento público
da Xunta de Galicia para servizos sociais sufriu en 2011 un recorte de 24 millóns de euros, un 3,7 %,
respecto ao 2010, cando nese ano sufrira un incremento de 67 millóns de euros, un 12%, respecto ao de
2009. Temos, daquela, un incremento do 7,5% entre 2009 e 2011. Parece que o convencemento sobre
as políticas de protección social perde fol a medida que se afasta un final previsible para a crise
económica que estamos a vivir.
Esta descrición xeral debe ser complementada cunha panorámica específica respecto dos servizos
sociais e dos recursos de emprego, para poder entender a complexa arquitectura da inclusión social. Ao
final deste apartado reflexionaremos sobre outras políticas que deberían estar directamente vinculadas
coa Inclusión Social, aínda que na situación actual esa vinculación sexa escasa.
Respecto ás políticas de servizos sociais
No seguinte cadro podemos observar a variación por capítulos de 2009, 2010 e 2011 deste conxunto de
programas de servizos sociais (31X) como suma das execucións da Consellería de Traballo e Benestar e
as Secretarías Xerais da Emigración e a Igualdade:
Program as 31X 2009 2010 2011
1 PERSOAL 139,63 142,21 139,16
2 GASTOS EN BENS CORRENTES E SERVI ZOS 143,63 171,68 185,41
3 GASTOS FI NANCEI ROS 0,01 0,01 -
4 TRANSFERENCI AS CORRENTES 238,62 288,14 268,53
5 FONDO DE CONTI NXENCI A - - -
6 I NVESTI MENTOS REAI S 30,84 24,23 9,91
7 TRANSFERENCI AS DE CAPI TAL 17,33 10,35 9,66
8 ACTI VOS FI NANCEI ROS - - -
9 PASI VOS FI NANCEI ROS - - -
Dat os en Millóns de eur os 570,06 636,62 612,67
Debullando os datos que fornece o cadro, podemos chegar a algunhas conclusións importantes.
Gastos de persoal. Os gastos de persoal permanecen estables, pese ao incremento de 2010 a
consecuencia dos recortes no poder adquisitivo do conxunto do persoal que traballa para os programas
de benestar directamente ao servizo da Xunta de Galicia.
Gastos en bens e servizos. Existe unha tendencia clara ao aumento das partidas públicas destinadas á
contratación de servizos públicos de carácter social. O incremento de 13 millóns de euros 2010 a 2011
no volume de recursos para contratacións públicas de servizos sociais está centrado exclusivamente en
dependencia -11 millóns- e en maiores e discapacidade -2 millóns-, quedando paralizado o orzamento
para o resto de servizos sociais contratables –infancia, mozos-. De feito, os contratos en vigor a estes
colectivos teñen cláusulas de revisión de prezos referenciadas ao IPC galego, mentres que noutros
colectivos –menores e mocidade- teñen un índice inferior, concretamente o 85% do IPC galego.
7

8. A pesar desta certa aposta pola dependencia, fundamentalmente, as entidades indican que hai unha
certa tendencia complementaria a outorgar de maneira principal "libranzas no contorno familiar",
cuestión que choca de pleno coa necesidade do colectivo das persoas con discapacidade, que requiren
de servizos especializados e profesionalizados para dar cobertura as súas necesidades.
Transferencias correntes (convenios de colaboración e subvencións). A redución no importe de 2011
respecto ao de 2010 –uns vinte millóns de euros- está fundamentalmente soportada, entre outras, polas
tres seguintes modificacións á baixa: Os organismos autónomos, as corporacións locais e as entidades
sociais sen ánimo de lucro. Coa desaparición do Servizo Galego para a Promoción da Igualdade do Home
e da Muller os organismos autónomos sofren unha redución de 8,48 millóns de euros. Hai unha
redución neta no conxunto de convenios e subvencións aos Concellos galegos de case 3.400.000€,
agregando as diminucións na Presidencia da Xunta e na Consellería de Traballo e Benestar. Por último,
nas entidades sociais hai unha redución de 3.300.000€ (un 13%) no conxunto de convenios e
subvencións ás organizacións non lucrativas que traballan no eido dos servizos sociais. Concretamente a
Presidencia da Xunta reduce os fondos destinados a este fin arredor de 1.130.000€ e a Consellería de
Traballo e Benestar 2.160.000€. O corte afectou especialmente a todos os programas de servizos sociais
do orzamento autonómico excepto en servizos sociais comunitarios, de atención á xuventude e as
persoas maiores e con discapacidade. Os concellos viron reducida esta liña de financiamento nun
importe similar ás organizacións sociais, repercutindo esa diminución do financiamento nas
organizacións sociais que interveñen no nivel local.
Investimentos reais. Os investimentos en políticas sociais reducíronse en máis de 14 millóns de euros,
entre 2010 e 2011; e case 21 millóns en dous anos, pasando de 30.840.000€ a 9.910.000€. Por unha
parte, resulta lóxico que logo dun período inversor, e fronte a unha crise de financiamento, sexan os
investimentos os primeiros en sufrir. Pero a magnitude da redución apunta a un deterioro no pulo
inversor, alén de cuestións de conxuntura máis transitorias.
Transferencias de capital (convenios de colaboración e subvencións). Igual que as transferencias
correntes, existe un recorte claro dos fondos destinados ao conxunto desta vía de financiamento. Esta
tendencia parece continua nos últimos anos coa dificultade das organizacións sociais para liberar
recursos que financien a súa estrutura fixa. Pero son os concellos os principais perdedores na redución
desta liña de financiamento.
8

9. Respecto a políticas activas de emprego
Debemos indicar que nos anos 2010 e 2011 o orzamento global en políticas activas de
emprego reduciuse de maneira significativa (66,49 M€ en 2011 respecto a 2009), dado que si
tomamos o valor total do orzamento en 2009 (420,98 millóns de euros), estaríamos falando dun
borrador de orzamento para 2011 de 354,49 M€, un 16% menos. A Xunta de Galicia recortará
os fondos destinados ao conxunto desta vía de financiamento. O recorte afectará
especialmente a tódolos programas de políticas activas de emprego do orzamento autonómico
excepto en intermediación e inserción laboral onde hai unha pequena subida. Os concellos
verán reducida esta liña de financiamento nun importe superior ás organizacións polo que pode
haber efectos colaterais nestas últimas cando sexan financiadas á súa vez polas corporacións
Progr am as 32X 2009 2010 2011
1 PERSOAL 47,24 44,79 43,28
2 GASTOS EN BENS CORRENTES E SERVI ZOS 19,34 16,58 16,07
3 GASTOS FI NANCEI ROS - - -
4 TRANSFERENCI AS CORRENTES 332,91 310,12 283,43
5 FONDO DE CONTI NXENCI A - - -
6 I NVESTI MENTOS REAI S 14,66 10,93 9,47
7 TRANSFERENCI AS DE CAPI TAL 6,53 4,06 1,98
8 ACTI VOS FI NANCEI ROS 0,30 0,30 0,26
9 PASI VOS FI NANCEI ROS - - -
Dat os en Millóns de euros 420,98 386,78 354,49
locais.
Progr am as 32X 2009 2010 2011
1 PERSOAL 100% 95% 92%
2 GASTOS EN BENS CORRENTES E SERVI ZOS 100% 86% 83%
Outras políticas de inclusión: vivenda, educación...
3 GASTOS FI NANCEI ROS - - -
En Galicia, as políticas de educación non foron concibidas como políticas de inclusión 85%
4 TRANSFERENCI AS CORRENTES 100% 93% en ningún
5momento. Esta afirmación resulta paradoxal, porque todo o mundo comprende que o gasto educativo é
FONDO DE CONTI NXENCI A - - -
gasto social; e que o REAI S educativo non só forma parte esencial do Estado de Benestar, senón que,
6 I NVESTI MENTOS sistema 100% 75% 65%
7ademais, constitúe AS DE CAPI TAL
TRANSFERENCI unha base fundamental para a igualdade de oportunidades.
100% 62% 30%
8 ACTI VOS FI NANCEI ROS 100% 100% 87%
9Sen embargo, NANCEI ROS de Educación negouse durante anos a- regular a Educación Compensatoria,
PASI VOS FI a Consellería - -
entendendo que era unha parte da Educación Especial. E, cando entra en92% a LOXSE, a escusa foi
100% vixencia 84%
que a diversidade está contemplada na propia Lei, que o Plan PROA (Programa de Reforzo, Orientación e
Apoio) serve para compensar diferenzas de partida no acceso ao sistema educativo e que a Educación
Compensatoria fracasou onde se puxo en marcha. Logo deses anos perdidos, na actualidade, existe un
novo achegamento á atención á diversidade que pode resultar interesante, pero que está lastrado por
un contexto recesivo desde o punto de vista do financiamento da Educación e por unha feble
coordinación coa Secretaría Xeral de Política Social (antiga Secretaría Xeral de Benestar).
Tocante ás políticas de vivenda, só nos tempos do bipartito houbo un discurso e unha práctica
administrativa que consideraba á política de vivenda como unha política social. A reintegración de
9

10. vivenda ao marco administrativo dunha consellería de “Fomento”, implica un cambio radical no
planeamento: non se trata de crear accesibilidade á vivenda, senón de fomentar a actividade
económica. Na análise dos discursos da oposición á antiga Consellería de Vivenda (discursos
compartidos por unha parte do goberno) as críticas non se centraban na cohesión social, senón na
creación de riqueza para os concellos e para os particulares. E, obsérvese que o punto de vista adoptado
no debate está centrado nas marxes de beneficio do mercado, e non simplemente no agregado da
riqueza nacional. Foi esa a razón do abandono do discurso e das prácticas xeradas naquela xeira.
Unha valoración do índice de desenvolvemento dos Servizos Sociais.
A Asociación Estatal de Directores e Xerentes de Servizos Sociais ven de publicar o ÍNDICE DE
DESARROLLO DE LOS SERVICIOS SOCIALES 2012 con GUSTAVO A. GARCÍA HERRERO e JOSE MANUEL
RAMÍREZ NAVARRO como redactores. A publicación considera que o desenvolvemento dos Servizos
Sociais é un proceso complexo no que interveñen os Dereitos e a Decisión Política (D), a relevancia
económica (E) e a Cobertura de Servizos á Cidadanía (C). Na elaboración do índice, os dereitos
recoñecidos achegan ata 2 puntos, a relevancia económica outros tres, mentres que os cinco restantes
son para a cobertura real que eses dereitos e ese esforzo económico ofrece á cidadanía. Conforme a
este índice, Galicia ocuparía o posto décimo no conxunto das Comunidades Autónomas, encabezando o
grupo de Desenvolvemento Débil.
A valoración dos resultados no seu conxunto fala dun nivel de desenvolvemento débil en xeral, e con
tendencia a unha evolución negativa. Esta situación dista moito de ser homoxénea, existindo unha
enorme disparidade entre os esforzos económicos das diferentes comunidades Autónomas, os Dereitos
garantidos en cada unha delas, e as coberturas efectivas para as respectivas poboacións. Por outra
parte, non sempre van da mans o recoñecemento dos dereitos e a posibilidade de acceso efectivo aos
mesmos, como veremos a continuación. Por outra banda, o informe salienta o feito de que algunhas das
comunidades cun maior déficit presentan, en troques, un menor desenvolvemento dos servizos sociais.
Outras, coas contas saneadas, teñen unha mellor valoración no índice, polo que resulta falso en todo
punto que os Servizos Sociais sexan causantes do déficit das Comunidades Autónomas. Outra cuestión
importante é que non sempre un maior esforzo económico ten como resultado un maior índice de
desenvolvemento: conta tamén a xestión eficiente dos recursos no territorio e a colaboración entre os
distintos axentes. E, por último un déficit extraordinario de información en materia de Servizos Sociais.
Esta afirmación é particularmente útil para o obxecto deste artigo porque a miña impresión particular é
que estou informando sobre un sistema opaco que, sen embargo, aparece ante a opinión pública como
prioritario para os gobernos.
A valoración no caso de Galicia é o que máis nos interesa no marco deste Informe 2011. En canto aos
Dereitos recoñecidos, contamos cunha Lei específica e anovada de Servizos Sociais. E esa Lei integra á
Atención á Dependencia. Pero non conta cunha carteira de servizos nin cun Mapa de Cobertura ou un
Plan Estratéxico dos Servizos Sociais.
En canto á relevancia económica, Galicia supera á media en porcentual do PIB destinado aos servizos
sociais, pero está situada por debaixo da media en gasto por habitante e no porcentual de gasto en
10

11. Servizos Sociais a respecto do orzamento agregado da Comunidade Autónoma (neste caso a Xunta de
Galicia).
Por último, tocante ás coberturas, son superiores á media en dotación de estruturas básicas municipais
e comarcais, cunha adecuada dotación de recursos humanos, conforme á valoración dos autores do
informe. Tamén están por riba da media os acollementos familiares de menores, as prazas de
aloxamento para as persoas sen fogar e as prazas en centros de día e centros ocupacionais para persoa
con discapacidade.
En cambio, amosa déficit de cobertura nos restantes indicadores: en cobertura da protección á
dependencia, no limbo da dependencia (cun 44,3% de persoas con dereito a servizo ou prestación que
nin sequera teñen prescrito ese servizo ou prestación), en número de persoas con cobertura das
Rendas Mínimas de Inserción (aínda que a prestación ten un importe superior á media, reforzando a
opinión dos que defendemos que fai falta maior cobertura e non maiores contías na nova Lei de
Inclusión), na escasa cobertura en prazas residenciais para persoas maiores de 65 anos, na baixa
cobertura do Servizo de axuda a domicilio, aínda que o número de horas de cobertura é moi superior á
media.
As recomendacións que realiza o informe son as seguintes: Cómpre elaborar e aprobar un catálogo ou
carteira de Dereitos, prestacións e servizos; resulta necesario achegar o gasto por habitante á media
nacional (máxime nun contexto de converxencia das rendas); e o gasto debe centrarse en desatascar a
situación actual da Lei de Dependencia, apostando polos servizos e a creación de emprego; tamén pode
ampliarse o gasto nas Rendas de Inserción, ampliando o número de familias perceptoras; por último,
incrementar o número de prazas residenciais e o número de persoas maiores que reciben servizos de
Axuda a Domicilio.
Como podemos ver, o informe non se centra na inclusión social, senón no conxunto dos Servizos Sociais.
Pero dótanos de un marco de comprensión destes servizos, da posición que Galicia ocupa no nivel
estatal e das posibilidades de desenvolvemento dunha estratexia que crea a un tempo protección social
e emprego, benestar e retornos da inversión pública.
O debate social
Existe un motivo de preocupación fonda entre a “militancia” da inclusión social, alén das cifras, que
mostran un panorama pouco alentador. Trátase do desprazamento do debate social, especialmente nos
Medios de Comunicación, desde a óptica dos dereitos (que cada vez máis parecen pasar a un segundo
plano) á óptica da supervivencia, que ocupa o primeiro plano. Este desprazamento é lóxico cando a vida
está en risco, e inicialmente responde a un impulso ético máis que a un planeamento ideolóxico. Pero
unha análise máis fonda dos discursos e dos imaxinarios que os amparan, poden desmontar esa
percepción.
Para analizar os discursos, resulta paradigmático o caso da morte de ata cinco transeúntes na Coruña no
prazo de poucos días. De forma resumida, o debate centrouse na posibilidade ou non de acceder a un
11

12. albergue, decidiuse reforzar a cobertura municipal respecto da acollida de transeúntes e deseñouse un
concurso público destinado á concorrencia competitiva entre entidades lucrativas e non - lucrativas que,
en resume, só podía gañar quen estivese xa prestando o servizo, quedando en excelentes condicións
para garantir a súa continuidade, mellorar as instalacións e as coberturas profesionais e dotando ao
proxecto dun respaldo público ademais da solidariedade do conxunto da cidadanía. Tendo en conta a
alta calidade das prestacións que ofrece a institución á que nos referimos, en comparación co promedio
de institucións que prestan estes servizos, todo isto constitúe unha boa nova.
Acontece, sen embargo, que no debate público estivo ausente a necesidade de dotar ao conxunto do
país dunha rede de Centros de Inclusión Social, destinados precisamente á poboación que sofre a
exclusión máis severa, nomeadamente aos transeúntes outras persoas sen fogar. Ese proxecto foi
deseñado no seu día pola Vicepresidencia da Igualdade e Benestar, impulsado pola Secretaria Xeral de
Benestar e ralentizado, á espera dos resultados electorais, polo propio gabinete da vicepresidencia. O
novo goberno non tomou en consideración nin o proxecto nin unha posible redefinición desde a rede
asistencial xa existente. O único equipamento de carácter público que xa estaba construído e equipado
para tal fin, o de Vigo, onde unha mobilización cívica continuada reclamaba a existencia dunha rede
pública que completase a fragmentariedade e o nesgo asistencial da rede de iniciativa social, foi
destinado para outro fin, aproveitando o enfrontamento existente no bipartito municipal pola ubicación
do Centro de Inclusión ao lado do Concello e da Praza do Rei.
Na ocultación desa parte do debate o que fai é reducir o problema da exclusión severa ao debate do
financiamento das prazas existentes á marxe dunha auténtica rede de centros de inclusión coordinados
polas autoridades públicas. Eu son dos que pensa que este tipo de centros existen con anterioridade á
nosa perspectiva de inclusión, e que convén non insistir na rotulación asistencialista á hora de referirse a
eles. Son centros de carácter asistencial e, con criterios de modernización e dignificación dos servizos,
deben seguir existindo, conservando o seu carácter fundacional. Pero existe a obriga política e tamén
moral de incorporalos á perspectiva da inclusión, de itinerarios que comecen coa redución do dano e
que rematen na plena autonomía persoal e, cando sexa posible, na inserción laboral das persoas. Por
descontado, esta é unha perspectiva política. Pero interésame insistir en que se trata tamén dunha
óptica moral. Por suposto que a vida está en risco cando unha persoa corre perigo de morrer de frío na
rúa; ou polas complicacións de saúde derivadas dunha exposición continuada a situacións de frío,
desamparo, hábitos de vida pouco saudables e un deterioro prematuro e progresivo. Por suposto que o
primeiro impulso ético é evitar a morte no inmediato, e para iso se deseñaron os dispositivos de frío en
Europa, do que o caso francés, promovido polo Abbé Pierre é paradigmático. Pero unha sociedade que,
logo de evitar a morte inmediata por frío unha noite, vólvelle as costas ás persoas en situacións de
exclusión máis extremas, porque son adictas ao alcol ou ás drogas, porque non cumpren as normas,
porque sofren doenzas mentais dificilmente recuperables... é unha sociedade disposta a tolerar o
deterioro da vida humana e mesmo a consideralo como un castigo xusto a un comportamento indigno,
nun retorno ao discurso primixenio do mal pobre en contraposición co pobre digno. Unha ética así está
orientada a tranquilizar a conciencia, non a promover a dignidade humana, comezando por quen máis o
necesita.
12

13. Ora ben, logo de recalcar a centralidade dunha ética que sitúa á persoa e á súa dignidade no centro da
acción social, debemos dicir unha palabra sobre as implicacións ideolóxicas do marco do debate.
Estamos esgazando o debate da inclusión social en dous: un sobre a atención á pobreza extrema e outro
sobre o acceso ao emprego e á dignidade do mesmo. A vantaxe de unificalos é que permitía establecer
un espazo de intervención social continuo e planificado nun horizonte de equidade. Esgazado o debate,
no mellor dos casos retornamos á dualización entre as infraclases e a depauperación do proletariado, tal
como foi preconizada por Marx. No peor dos casos, acabaremos defendendo que estamos nunha
sociedade perfectamente meritocrática na que os pobres son culpables da súa situación. Para evitar
malentendidos, direi que calquera sociedade que pretenda ser minimamente xusta, debe ter un factor
meritocrático. Pero que a nosa sociedade actual dista moito de ser un paraíso primixenio no que todo o
mundo ten as mesmas oportunidades de partida. Polo que resulta imprescindible o debate da inclusión
no nivel local, europeo e mundial.
Un marco normativo para a inclusión?
No medio do panorama pouco alentador que debuxamos, tanto no tocante á evolución do emprego
como ás políticas de Inclusión social, supón un paso na dirección correcta a tramitación dunha Lei que lle
ofreza un marco normativo á Inclusión Social. Tiven ocasión de realizar un seguimento do proceso de
elaboración do texto que estaba consensuado a finais de 2011 e considero que estamos diante dun
texto normativo de calidade, pero que está tardando en parirse máis de tres anos (asistín a unha
primeira xuntanza a finais de 2008).
O texto é tanto máis valioso na medida en que achega un novo marco lexislativo, máis acorde coa
realidade social actual (de precariedade crecente) e coas demandas que veñen realizado desde hai anos
as persoas beneficiarias, as entidades de iniciativa social e as entidades tramitadoras.
Ora ben, chama a atención que o consenso do que falamos se produce entre a Administración e os
Axentes Sociais no marco da Mesa de Diálogo Social de Galicia, e sen unha participación estruturada dos
colexios profesionais, das Entidades do Terceiro Sector de Acción Social e dos Servizos Sociais
Comunitarios, que son os responsables do desenvolvemento dos dispositivos de protección e inclusión
social sobre o terreo. As consultas realizadas fóra da Mesa de Diálogo Social teñen carácter de trámite
de audiencia, onde existe unha marxe escasa para a modificación dos textos. Sería oportuno que, neste
tipo de procesos existise unha sistemática de diálogo civil máis ampla e representativa que o ofrecido
pola Mesa de Diálogo Social. Non parece esta a causa da prolongación do proceso, pois outros textos
máis complexos, como a Lei de Servizos Sociais de Galicia, contaron cun sistema de consultas máis
amplo e foron rematados en menos tempo.
O feito de consensuar o texto legal na Mesa de Diálogo Social apunta tamén nunha dirección discutible:
a que equipara o sistema de garantía de rendas cun sistema salarial. Ese problema parece estar corrixido
ao non referenciar as rendas ao Salario Mínimo Interprofesional. Sen embargo, o resultado non é
exactamente ese. Como no texto legal non aparece a penas máis que algunha referencia fragmentaria á
relación entre a Renda de Inserción Social de Galicia (RISGA) e o SMI, non ofrece unha claridade na
13

14. relación entre a propia Renda e a Inclusión. A lóxica é de substitución: as rendas do emprego substitúen
ás da RISGA. Isto, que resulta correcto no fondo, non sempre o é, especialmente en familias moi
numerosas e con situacións prolongadas de baixa intensidade no emprego. O actual borrador da Lei
corrixe parcialmente ese problema, ao establecer un tramo de transición. Pero non acaba de incorporar
de forma decidida a lóxica da renda como estratexia de inclusión (que non como un mecanismo
alternativo á prestación por desemprego e máis básico que esta).
Especialmente ilustrativo da dinámica salarial de base é o feito de que o tramo Persoal e Familiar teña
como importe de partida o 75% do IPREM; con axuste persoal pode chegar ao persoal 120% IPREM. Sen
embargo, a presenza de menores no fogar só permite incrementar a contía ata o 135% IPREM. Existe,
daquela, unha forte diferenza entre o dereito subxectivo básico e o tramo de axuste persoal. Pero unha
diferenza moi escasa entre a presenza dun tramo de axuste persoal con menores ou sen menores a
cargo. A introdución das axudas para a crianza dos menores dentro da Lei de Inclusión Social de Galicia é
unha novidade especialmente positiva. Con todo, considero que sería necesario fixar unha postura máis
decidida de protección das rendas familiares.
Ora ben, a impresión que produce o texto é que a perspectiva do acceso ao emprego está integrada de
forma sólida. O tramo de acceso ao emprego aparece desenvolto dentro dos pasos que van da
exclusión á inclusión social. Neste proceso, explicitar o papel do Servizo Público de Emprego de Galicia
para acadar a inserción laboral e, daquela, avanzar na plena inclusión social, é unha das grandes achegas
do actual texto normativo. Sen embargo, hai tres consideracións oportunas a este respecto:
En primeiro lugar, considero que non hai percorrido suficiente entre o tramo de axuste persoal e o
tramo de acceso ao emprego. Desde o punto de vista económico, o primeiro pode supoñer ata o 120%
do IPREM, mentres que o segundo ata un 125%. Sería oportuno estudar mecanismos alternativos para
lograr que exista unha diferenza maior entre a RISGA cun tramo de axuste persoal e a prestación
complementada cun tramo de acceso ao emprego. Entendemos que hai que tomar en consideración
tanto o IPREM como o SMI.
En segundo lugar, valoro positivamente a inclusión das entidades de iniciativa social na realización de
accións formativas e no acompañamento das persoas en itinerarios de axuste persoal. Só que non hai
ningunha mención á posible continuidade desas accións formativas e de axuste persoal no tramo de
acceso ao emprego.
E, por último, de forma complementaria coa afirmación anterior, non hai unha participación das
entidades de iniciativa social durante o tramo de acceso ao emprego. Ata agora, en múltiples ocasións
viñan sendo as entidades de iniciativa social quen acompañaban este tramo de acceso ao emprego,
quen facían permeable o mercado de traballo mediante acordos coas empresas, e quen facilitaban a
continuidade das accións formativas e do acompañamento social durante todo o proceso.
Desde o meu punto de vista, a continuidade entre o axuste persoal e o acceso ao emprego debería vir
dada por un deseño integral do itinerario de inclusión, no que poderían participar as entidades de
iniciativa social, á par dos Servizos Sociais e o Servizo Público de Emprego.
14

15. Asemade, dado que os itinerarios distan moito de ter carácter lineal, habería que garantir a
continuidade das accións de acompañamento social e de formación pre-laboral durante o tramo de
acceso ao emprego cando o itinerario da persoa así o aconselle. Esta consideración tamén é válida para
relativizar a duración estimada deste tramo, xa que non resulta claro que 12 meses prorrogables ata 18
supoñan unha garantía de éxito, máxime cando, transcorrido ese prazo sería necesario agardar outros
12 meses para volver a intentar unha participación activa no emprego con medidas de apoio financeiro.
Así como interpreto positivamente a relación entre os Servizos Sociais e o Servizo Público de Emprego
de Galicia no desenvolvemento do tramo de acceso ao emprego, o financiamento do tramo de inserción
laboral a cargo das políticas activas de emprego é un dato ambiguo. Por parte, resulta coherente cos
axentes deste tramo do itinerario; pero a dispoñibilidade financeira está condicionada ao resto das
políticas activas, e non ao desenvolvemento das medidas de inclusión. Daquela, sería oportuno contar
con elementos de prioridade financeira para este tipo de medidas.
Xa que os colectivos en risco de exclusión social aparecen insistentemente entre os prioritarios nas
políticas activas de emprego, e dado que o FSE recomenda que, polo menos o 20% dos Fondos
Estruturais sexan executados a prol de persoas en situación de exclusión, entendemos que sería
oportuno especificar que polo menos o 20% das políticas activas de emprego serán destinadas a persoas
en itinerarios de inclusión social.
A maior novidade do anteproxecto de Lei de Inclusión é o establecemento dun tramo de transición,
durante o que se compatibiliza a percepción dun salario cun tramo da prestación cuxa suma pode
chegar ao 135% do Salario Mínimo Interprofesional. Este enunciado é coherente coa procura dun
itinerario que sexa a un tempo esixente e transitable, progresivo e tendente á consolidación dos niveis
de participación social, económica e laboral acadados. Particularmente relevante, desde ese punto de
vista, é a pretensión de que as rendas do traballo non sexan inferiores á RISGA, e que, cando iso ocorra,
poidan sen complementadas, cando menos ata o nivel económico que supón a RISGA.
No desenvolvemento regulamentario entendo que habería que especificar que as persoas que obtivesen
rendas de traballo e deban retomar a prestación de RISGA, no caso de non devengar dereitos de
prestación por desemprego, deberían poder retomar a prestación de forma inmediata, para evitar que
a finalización do período laboral poida xerar situacións imprevistas de desprotección social.
Outra novidade especialmente salientable é a posibilidade de incrementar a prestación cunha cantidade
destinada ao acceso á vivenda. O recoñecemento do dereito á vivenda como unha parte integrante da
garantía de rendas, así como unha estratexia para garantir o dereito constitucional de acceso á vivenda
no tramo máis baixo das rendas, constitúe un extraordinario avance dos dereitos sociais en Galicia.
15

16. En calquera caso, a realidade do mercado inmobiliario, principal provedor de aloxamento para estas
persoas e familias, implica que polo menos o 40% da renda dispoñible sexa dedicada ao acceso á
vivenda, salvo nos casos de tenencia en precario ou de acceso a unha Vivenda de Promoción Pública. O
25% do IMPREM que se destina a este fin resulta claramente insuficiente. E, por outra banda, non está
prevista unha gradación nas axudas para o acceso á vivenda en relación coa composición do núcleo
familiar.
Sería oportuno introducir unha casuística maior no acceso á vivenda, que discriminase entre as
diferentes formas de tenencia e o custe das mesmas, así como establecer unha correlación positiva
entre o tamaño do núcleo familiar e o importe da renda destinada ao acceso á vivenda.
Conclusión: unha perspectiva preocupante
Mostramos neste percorrido que en Galicia está a acontecer un proceso de converxencia cos niveis de
Renda do conxunto do Estado. E que esa elevación do nivel de renda non pon en cuestión a cohesión
social tradicional da sociedade galega: aínda que se incrementan as desigualdades, non así as taxas de
pobreza. Trátase dun proceso exitoso sen dúbida. Sen embargo, os datos de privación material están por
riba da media. Tamén a baixa intensidade no emprego (familias con todos os seus membros en situación
de desemprego). O desemprego é menor entre nós, pero a poboación activa significativamente menor.
Estes datos ofrecen unha radiografía do país que eu particularmente considero alentadora.
Ora ben, os datos implican que existe marxe para a realización de políticas sociais que promovan a
inclusión social, comezando polo acceso ás Rendas, continuando pola Educación e a Vivenda para
terminar no emprego, que, ao seu tempo, permite reactivar o conxunto do sistema. En períodos
expansivos, resulta relativamente doado orientar e incentivar ese círculo virtuoso. Pero en períodos
recesivos como o que vivimos, esporeados polos cortes do gasto público, a dirección do proceso non é
tan clara.
O actual goberno de Galicia tivo unha intuición na dirección apropiada cando vinculaba o seu Plan de
Actuación Social co desenvolvemento dos servizos para as persoas, porque incrementaban a un tempo a
ocupación e o benestar, retornando ao conxunto do sistema económico unha parte importante do
gasto realizado.
En troques, sempre desde o meu particular punto de vista, ao non vincular esa actuación coa
planificación existente en materia de inclusión (o Plan de Inclusión), e ao non desenvolver unha política
decidida de capacitación académica e laboral ordenada ao desenvolvemento desa estratexia, acaba por
perder as sinerxías positivas para acabar afrontando cada problema illadamente. Pero, desde a óptica da
fragmentación, o principal problema é o emprego, carecendo de medidas que o poidan vincular co resto
da dinámica social porque non temos fe nas ferramentas administrativas das que xa dispoñemos para
crear unha panca de cambio. E sen unha dirección político-administrativa clara, e sen un debate social
suficiente, o futuro da inclusión social está en xogo.
Santiago González Avión
16

17. Sociólogo
Cuarto Sector - Desenvolvemento Social
17