Obradoiro para rapaces.

1. ACTIVIDADES.
1. ¿Qué ves? Malentendidos culturais. Presentación con imaxes que se
deben interpretar polos asistentes. Explicación dos contidos sobre os que
trata a actividade.
2. ¡Qué jeta! Expresar as diferentes emocións coa cara. Os demais deben
adiviñar que é o que o fotografado intenta transmitir. Analizaremos o que
podería significar en outras culturas.
3. Con unha man diante e outra detrás. Expresar só coas l mans poñéndolles
color para transmitir unha mensaxe. Os significados das cores. Previamente
repartirase unha táboa cos significados das cores en diferentes culturas.
4. O Mimo. Expresar con todo o corpo. Exercicio de expresión corporal para
transmitir mensaxes máis complexos que nos casos anteriores. Tamén deben
de interpretar o que expresa o fotografado. A importancia de la comunicación.
Material:
 Cámara fotográfica.
 Portátil.
 Pintura corporal.
 Fotocopias cos trazos máis típicos da linguaxe corporal segundo as
culturas.
 Fotocopias cos significados das cores.

2. EXPRES-ARTE.
A importancia da linguaxe corporal. Comunicarse sen palabras.
En primeiro lugar compre definir que entendemos por comunicación. A comunicación
é un proceso básico mediante o cal se transmite información dunha entidade a outra, son
interaccións mediadas por signos entre a lo menos dous axentes que comparten un código de
signos común e teñen unas regras semióticas común.
Todas as formas de comunicación requiren dun emisor, unha mensaxe e un receptor.
No proceso comunicativo a información é incluída polo emisor nun paquete e canalizada cara
o receptor a través do medio. Unha vez recibido, o receptor descodifica a mensaxe e
proporciona unha resposta.
No intercambio de mensaxes entre os individuos é fundamental dominar o mesmo
código, que é un sistema de signos e regras para combinalos que, por un lado, é arbitrario e,
por outra parte, debe de estar organizado de antemán.
No proceso de comunicación no que se emprega ese código é preciso un canal para a
transmisión dos sinais. O canal sería o medio físico a través do cal se transmite a comunicación
e que engloba tanto a linguaxe oral como a linguaxe corporal.
Dentro da comunicación non verbal debemos falar de tres tipos de linguaxe que
podemos percibir e estudar: a quinésica, a proxémica e a paralingüística.
A paralingüística é a comunicación donde se fai énfase na compoñente vocal dun
discurso, unha vez eliminado o seu contido. Non é o que se di, se non como se di. Atende a
aspectos como o volume da voz, a entoación, o ritmo, as pausas,…
A proxémica é o estudo da forma na que as persoas usan o espazo (persoal e/ou social)
para comunicarse. Por espazo entendemos o espazo físico do lugar ou a distancia para falar.
Dentro desta área de estudo compre sinalar ó antropólogo Edwar T. Hall, un dos
pioneiros na investigación das necesidades espaciais do home. Baseándose no comportamento
animal observou que os homes teñen igualmente un espazo apropiado, que neste caso se
diversifica a causa das variacións da organización cultural de cada sociedade.
Partindo desta investigación sinaláronse tres tipos de espazo: un espazo de
organización fixa (o determinado polo modo social de satisfacer as necesidades materiais), un
espazo de organización semifixa (determinado polo agrupamento de individuos) e un espazo
“informal” que comprende as distancias que vivimos inconscientemente cos demais:
a) Distancia íntima: É un espazo menor a un metro (desde 15 cm a 50 cm) e defínese
pola percepción do calor, olor e da respiración do corpo doutra persoa. É a máis importante e
é a que unha persoa coida como da súa propiedade. Só se permite traspasala a aqueles que
están emocionalmente moi cerca da persoa en cuestión.

3. b) Distancia persoal:É un espazo de 50 a 75 cm que designa a distancia fixa que separa
ós individuos que non teñen contacto entre si. Unha especie de burbulla que creamos
inconscientemente para illarnos dos demais.
c) Distancia social: É un espazo de 1 2 metros que marca o límite do poder que
exercemos sobre os demais. É dicir, o límite a partir do cal a outra persoa non se sinte afectada
pola nosa presenza. Esta é a distancia que nos separa dos estraños.
d) Distancia pública: É un espazo que vai máis aló dos 2,5 metros e que se considera
impersoal. Está fóra do circulo no que o individuo se atopa directamente afectado.
Estas catro distancias varían en cada sociedade debido a trazos culturais. Así en
América do Sur teñen unha distancia persoal e social moi corta comparada coa do mundo
anglosaxón, por exemplo.
A quinesia ou movemento corporal refírese a capacidade de comunicarse mediante
xestos ou outros movementos corporais, incluíndo a expresión facial, o movemento ocular e a
postura, entre outros.
Este tipo de sinais non verbais poden ser específicas para cada individuo ou xerais.
Algunhas poden ter a intención de comunicar ou ben ser simplemente expresivas.Unhas poden
proporcionar información sobre as emocións, mentres outras considéranse que dan a coñecer
trazos da personalidade ou actitudes.
Evidentemente queda fora do seu campo a oralidade, polo que nos debemos de
centrar a aquelas mensaxes que se dan dentro dos campos visual, auditivo e táctil, xa sexa
illadamente ou en relación coa estrutura lingüística e paralingüística e coa situación
comunicativa.
Analicemos algún dos aspectos da quinésica:
Postura corporal. Unha das mensaxes fundamentais que pode ofrecer a postura
corporal é a actitude con respecto a outros. Así distínguese entre as posicións corporais
abertas e pechadas. Unha posición aberta implica a ausencia de separación dun interlocutor co
outro mediante brazos e pernas. A cerrada, polo contrario, é a que implica o uso de pernas e
brazos para xerar unha barreira que evite a interacción. Por exemplo, cruzar os brazos.
Expresión facial. Cando falamos da expresión facial, do rostro humano debemos ser
conscientes de que é unha das ferramentas por excelencia da comunicación non verbal que
nos permite transmitir mensaxes e emocións. As persoas somos, en gran medida, capaces de
controlar a nosa cara e nela reflíctense o noso carácter, xa que existen expresións habituais de
cada un que acostuman a deixar pegadas permanentes nel.
Se estudamos as expresións faciais, podemos comprobar que as persoas, na súa
maioría, saben finxir unha expresión, pero non saben como facela aparecer espontaneamente,
canto tempo mantela ou como debe desaparecer. Este feito leva a afirmar que os seres
humanos non saben mentir.

4. E, nesta idea se basea o estudo que desenvolveu Paul Ekman, un dos mellores
psicólogos especialistas en comunicación non verbal que cataloga as expresións faciais usando
fotografías no lugar de descricións e divide o rostro en tres zonas: fronte, rostro e resto de la
cara (nariz, meixelas, boca e queixo).
Existen certo tipo de expresións que son denominadas micromomentáneas,
detectadas ó pasar unha película a cámara lenta na que aparecen no rostro un instatne para
voltar a desaparecer. Estas expresións fugaces ocurren, xeralmente, cando unha persoa está
en conflito consigo mesma, ca que o que está dicindo non concorda coa expresión
momentánea. Estas expresións non serían mensaxes en si mesmas, se non filtracións dos
sentimentos verdadeiros, que poden atuar como válvulas de escape permitindo, inda que sexa
moi brevemente, expresar os seus sentimentos ou impulsos inaceptables.
Tanto as micro expresións como o resto das expresións faciais non pasas,
necesariamente, desapercibidas xa que o ser humano as detecta de forma inconsciente. Pero
dende a infancia ensínasenos a non prestar atención os xestos debido a que son demasiado
reveladores.
Dentro da expresión facial merece ser tratada con maior detalle a mirada. A mirada
cumpre unha serie de función como a regulación do acto comunicativo, é fonte de
información, expresa emocións e comunica a natureza da relación interpersoal.
O estudo da mirada atende a varios aspectos, destacándose:
A dilatación das pupilas que indica interés e atractivo. E dicir, cando estamos
interesados dilatanse.
O contacto visual, tendo en conta a frecuencia e o tempo que mantemos o contacto
ocular con outras persoas.
O número de parpadeos por minuto que indica tranquilidade ou nerviosimo.
A forma de mirar, unha das conductas máis relevantes para distinguir ás persoas
dominantes e poderosas.
Xestos.
Un xesto é unha forma de comunicación non verbal executada con algunha parte do
corpo. Permite expresar unha enorme variedade de mensaxes e é usada pola meirande parte
da xente xunto a outros compoñentes da linguaxe non verbal en adición de palabras cando
falan.
A abundancia ou escaseo de xestos, o uso de uns ou outros ten moito que ver co
contexto cultural no que se educa o ser humano. Así hai certos grupos ou certas linguas que
utilizan moitos máis xestos que a media. Este factor cultural tamén determina que certos tipos
de xestos poidan ser ou non aceptados culturalmente.
Dentro dos xestos cabe comentar as catergorías establecidas por P. Ekmna e W.
Friesen:

5. 1. Xestos emblemáticos ou emblemas: sinais emitidas intencionadamente e
das que todo o mundo (pertencente a cultura que o xera) coñece o
significado.
2. Xestos ilustrativos: son aqueles que acompañan á comunicación verbal apra
matizar ou recalcar o que se di, para substituír unha palabra, etc. Tamén
son usados intencionadamente.
3. Xestos reguladores da interacción: son aqueles que serven para sincronizar
ou regular a comunicación e a canle non desaparece. Úsanse para tomar o
relevo na conversación, para iniciar e finalizar a interacción,… (dar a man).
4. Xestos que expresan estados emotivos ou mostras de afecto: son xestos que
reflicten o estado emotivo da persoa. Por exemplo, xestos de ansiedade,
tensión, dor,…
5. Xestos de adaptación ou adaptadores: son aqueles que se usan para
manexar emocións que non desexamos expresar, para axudar a
tranquilizarnos ou relaxarnos, etc. Poden ser inconscientes.
Sobre os xestos circulou e segue a circular unha polémica sobre se estas sinais non
verbais son innatas, aprendidas, transferidas xenéticamente ou adquiridas dalgunha outra
maneira.
Estudouse a xente cega e /ou xorda que non puido aprender as sinais non verbais por
vía visual non auditiva, observouse a conduta xestual de membros de civilizacións diferentes e
o comportamento dos grandes primates. E chegouse a conclusión de que hai xestos das catro
clases.
As transferidas xenéticamente poderían estar precodificadas nos xenes que
determinan a estrutura do cerebro, e por iso determinarían un comportamento eventual.
Tómase como evidencia da súa natureza hereditaria o feito de que determinados xestos se
observan de forma universal no home e se atopan, tamén, nos primates inferiores.
As innatas son aqueles comportamentos universais que están condicionados pola
anatomía humana, como por exemplo o signo de comida que consiste en levar as mas a boca,
xa que para todos os seres humanos a man e a boca están no mesmo sitio
Existen, a súa vez, determinados xestos, como o saúdo, que son a vez universais e
específicos de cada cultura. Isto explícase porque debemos consideralos non como un acto
illado se non como unha secuencia de actos. Así unha análise cinética sobre o saúdo
diferenciou catro etapas sucesivas: avistarse, recoñecerse, un saúdo a distancia coas mans e as
cellas, o acercamento, con un saúdo máis próximo e a separación momentánea.

6. Así, os xestos poden ser innatos e aprendidos, inda que gran parte da nosa conduta
non verbal é aprendida, e o significado dos movementos e xestos está determinado polo tipo
de civilización ou cultura.
As cores das emocións e dos sentimentos nas diferentes culturas.
Cada cor exerce sobre a persoa que a observa unha triple acción:
- Impresiona a quen o percibe, xa que a cor se ve e chama a atención
- Ten capacidade de expresión, porque cada cor, ó manifestarse, expresa un significado
e provoca unha reacción e unha emoción.
- Constrúe, xa que toda cor posúe un significado propio, e adquire o valor dun símbolo,
capaz, por tanto, de comunicar unha idea. As colores frecuentemente están asociadas con
estados de ánimo e emocións.
As cores aféctanos psicoloxicamente e prodúcenos certas sensacións. As emocións e
sensacións que comentaremos a continuación corresponden a cultura occidental, xa que
noutras culturas, as mesmas cores, poden expresar sentimentos opostos por exemplo, en
Xapón e na maior parte dos países islámicos simboliza a morte.
O vermello: É o símbolo da paixón, da sexualidade e do erotismo, inda que tamén do
perigo. É a cor do lume e do sangue, da vitalidade e da acción. Exerce unha influencia poderosa
sobre o humor e os impulsos dos seres humanos, produce calor. O aspecto negativo do
vermello asociase a que pode destapar actitudes agresivas.
O laranxa e derivados: Representa a alegría, a xuventude, o calor e o verán. Comparte
co vermello algúns aspectos ó ser unha cor ardente e brillante. Aumenta o optimismo, a
seguridade, a confianza, o equilibrio, diminúe a fatiga e estimula o sistema respiratorio. Ë ideal
para usar en lugares onde a familia se reúne.
O amarelo: En moitas cultura está asociado a divindade e é a cor máis luminosa, cálida,
ardente e expansiva. Xera calor e provoca bo humor e alegría. Estimula a vista e actúa sobre o
sistema nervioso. Está vinculado coa actividade mental e a inspiración creativa xa que esperta
o intelecto.
O verde: Simboliza a esperanza, a fecundidade, os bens que están por vir. É unha cor
sedante e hipnótica. Atribúenselle virtudes como a de ser calmante e relaxante, resultado
eficaz nos casos de excitabilidade nerviosa, insomnio e fatiga, diminuíndo a presión sanguínea,
baixa o ritmo cardíaco, alivia neuralxias e xaquecas. Usase para neutralizar as cores cálidas.
O azul. É o símbolo da profundidade. Atribúenselle efectos calmantes e úsase en
ambientes que inviten ó repouso. O azul é a máis sobrio das cores frías, transmite seriedade,
confianza e tranquilidade. Favorece a paciencia, a amabilidade e a serenidade. Inda que, en
exceso, produce fatiga ou depresión.

7. O púrpura. Representa o misterio. Asóciase coa intuición e a espiritualidade,
influenciando emocións e humores. Actúa sobre o corazón, diminúe a angustia, as fobias e o
meo. Axiliza o poder creativo.
O branco. Está asociado a pureza, a fe e a paz. Simboliza alegría e pulcritude. Nas
culturas orientais simboliza a outra vida, representa o amor divino, estimula a humildade e a
imaxinación creativa.
O negro. Tradicionalmente asóciase coa escuridade, a dor, a desesperación, a
formalidade, a tristeza,… Pode representar o que está escondido ou velado. Tamén denota
poder, misterio e estilo. Na nosa cultura é a cor da morte e do loito.
O gris. Iguala todas as cousas e non inflúe nas outras cores. Pode expresar elegancia,
respecto, desconsolo, aburrimento, vellez. E unha cor neutra e en certa maneira sombría.
Os significados das cores noutras culturas poden ser observados na seguinte imaxe:

8. As emocións humanas. Todos somos iguais.
Na década de 1950 Paul Ekman, o que xa fixemos referencia máis arriba, comezou a
interesarse nas expresións emocionais debido o potencia que lles viu para revelar o que as
persoas non mostran a través das palabras.
Ó achegarse o tema atopouse coa controversia sobre se a expresión das emocións
depende da cultura ou e máis ben herdada e, polo tanto, universal. Así, en 1966 iniciou as súas
primeiras investigación acerca da expresión das emocións. Inclinado, como estaba, a favor do
relativismo antropolóxico, a súa idea era demostrar o erro de Darwin que supoñía que as
emocións eran herdadas e universais xa que eran un mecanismo que axudaba a supervivencia.
Ekman recolleu información de forma directa e sistemática en diferentes lugares do
mundo, en culturas letradas e iletradas nas que mostraba fotografías de rostros os habitantes
destes lugares para que dixeran que emocións expresaban. Os resultados foron que Darwin
tiña razón e non os antropólogos culturais.
As súas investigación serven para afirmar hoxe en día que as emocións son universais e
non dependentes da cultura e que somos capaces de recoñecelas independentemente do
marco cultural no que nos desenvolvamos ou da xeración a que pertenzamos. Se ben o marco
cultural pode influír na expresión pública das emocións a través das denominadas “regras de
exhibición”.
A teoría da evolución de Darwin permite explicar por que as emocións, tanto positivas
como negativas, se manteñen ata hoxe. A idea é que as emocións negativas (ira, medo, asco)
posúen un valor adaptativo evidente fronte as ameazas e emerxencias, contribuíndo, así, a
supervivencia. En canto as emocións positivas o seu valor evolucionario é menos evidente e
máis mediato pero o certo é que emocións como a alegría, a gratitude ou a solidaridade
incrementan os recursos físicos, psicolóxicos e sociais das persoas, fortalecen os lazos entre os
individuos e afianzan a pertenza ó grupo, todo o cal fai máis probable a supervivencia a medio
e largo prazo.
Así, podemos afirmar que as expresións de alegría, tristeza, ira, sorpresa, asco, medo e
desprezo son universais, independentemente da sociedade ou a cultura á que se pertenza.
Mentres que o resto de movementos corporais aprendémolo do noso entorno e varía en
función da persoa.
Un dos exemplos máis claros de que estas emocións son facilmente recoñecibles sen
necesidade de compartir cultura podémolo atopar nalgunhas expresións artísticas, como por
exemplo o cadro “O berro” de E. Munch.
Compre sinalar en último lugar que existen seis categorías básicas de emocións: medo,
sorpresa, aversión, ira, alegría e tristeza. A partir destas e combinándoas aparece un amplo
abano de emocións.

9. Cando asentimos non sempre dicimos “si”. Os xestos nas culturas.
Así como a linguaxe verbal difire dunhas culturas a outras, na linguaxe non verbal
tamén acontece. Un xesto pode resultar común e ter un significado coñecido nunha cultura e
descoñecerse ou interpretarse distintamente noutra.
A cultura na que medramos danos as pautas de cómo debemos comportarnos para
integrarnos no seu seo, isto inclúe todo un código xestual. A modo de exemplo temos o xesto
que acompaña á afirmación que na nosa cultura se fai movendo a cabeza arriba e abaixo, pero
noutras culturas, como en Bulgaria ou na India, estaríamos negando.
Este sinxelo exemplo danos unha idea da diversidade e variedade de xestos e outros
trazos da linguaxe non verbal que podemos atopar polo mundo adiante.
Vexamos, a continuación, algúns xestos que teñen diferente significado segundo o
lugar no que os fagamos.
O “ok”: Este xesto que nós recoñeceríamos como sinal de estupendo, todo ben pode
significar cero ou nada en Francia, indica diñeiro en Xapón e nalgúns países do mediterráneo
sería un xesto claramente ofensivo.
A “V”: Este xesto, popular en Australia e Gran Bretaña, por exemplo, indica victoria
feita coa palma hacia fora. Pero coidado porque se o facemos coa palma cara a nós sería
nestes mesmos lugares un insulto obsceno.

10. O abrazo é algo moi común entre nós, sobre todo con xente achegada. Pero en lugares
como os países árabes só está permitido entre persoas do mesmo sexo en público.
Os saúdos que podemos ver arredor do mundo son do máis variados. Dende a nosa
aperta de mans de ou os dous bicos ata as reverencias dos orientais, pasando polo saúdo do
Tíbet que consiste en sacar a lingua ou os tres ou catro bicos dalgunhas zonas de Europa.
En definitiva, en cuestión de xestos cando vaimos polo mundo adiante é mellor seguir
a máxima castelá de “allá donde fueres, haz lo que vieres” e ir con un sorriso verdadeiro por
diante xa que este recoñecese como xesto universal de simpatía e amabilidade.
.